INTRODUCTION
A critical edition of Kiranavali of Udayanacarya was
undertaken by the Asiatic Society as early as 1911, and 288 pages
were printed off during 1911-12, under the editorship of
Mm. Sivachandra Sarvabhauma, in the Bibliotheca Indica Series.
But, unfortunately, the work was interrupted for a long time and
it was only recently that I was entrusted with the work ot
completing it. I took up this arduous task and critically
edited the text and the commentaries from several manuscripts.
The previously printed pages contain the text of “—Kiranavali of
Udayanacarya, the commentary Kiranavaliprakasa of Vardhamina
Upadhyaya and the sub-commentary Kiranavaliprakasavivrte ot
Rucidatta Misra; to these I have appended a commentary ot
Kiranavali by Bhatta Vadindra on the Dravya section from a
unique manuscript in the Indian Museum Collection of the Asiatic
Society. This solitary manuscript does not contain the name of the
author or the title of the work, but the text shows that it is
a commentary on Korranavala ; and from the undermentioned
loka (fol. 48 a, lines 5-6, p. 677, lines 22-23), we learn that
its author was Sankarakifkara or Harakifkara, otherwise known
as Bhatta Vadindra, According to Nayanaprasadint commentary
on Otisukhi (Pratyaktativapradimka ), he also wrote Maha-
vidyavidambana (G. 0. 9. ) and Rasasara (8. B. T. ), a com-
mentary on Kiranavali, Guna section, which has been edited
by Mm. Dr. Gopinath Kaviraj. Dr. Kaviraj pointed out
in his Introduction that Saftkarakiikara or Harakihkara was
another name of Bhatta Vadindra, the celebrated author of the
> 9 क e
Ma bh AandanAandam hamer roe! ee AlAaw (११ tha Cavers Meer WANA 9
। 2
प्रयतन्ते जगक्नाथ सनाथा निषूपद्रवाः |
महाबियादिविन्यासा मयि शङ्रकिङ्करे ॥
[I have dealt, at length, with the history and the development
of the Vaisesika system as expounded by the authors Kanada and
Pragastapadain my Introduction to Saptapadarthi (C. 9. 8. no. 8)
and Udayana, Vardhamana and Rucidatta inmy Introduction to
Kusumanjalikarika (A.8.8. no. 2,0. U.). About Bhatta
Vadindra Mm. Dr. Gopinath Kaviraj has said much in his
Introduction {0 Rasasara (8. B. T.). I, therefore, need not repeat
them here. The curious readers are referred to these Introductions
tor a clear understanding of the subject-matter and the history
of its development.
For the text and the commentaries of this edition, I have
used eleven manuscripts.
1. The text of Kiranavali is based on the following
manuscripts :
A—A.S. ms no. III. A. 35 ( Nagara, fols. 36 );
B—A.S. ms. no. IIL. A. 29 ( Bengali, fols..60 ) ;
C—Pragastapadabhasya with SKiranavali, edited by
Mm. Vindhyesvariprasada Dvivedi, Benares.
2. The text of Kiranavaliprakasa has been prepared from
the following manuscripts :
A—AS, ms. no. III. A. 36 (Nagara, fols. 57 );
B—Kiranivaliprakaga ( Guna section only ), edited by
Pt. Badrinath Sastri, Benares;
C—AS. ms. no. 111. C. 121 ( Nagara, fols. 83 )
Pad
3. The reading of Kiranavaliprakasavivrti, a sub-commen-
` tary, is based on the following manuscripts :
A—A.S. ms. no. 4917 (Indian Museum Collection,
~~ “yr
_ £1 m~naA\r
[| 3 |
B—A.S. ms no. 9400 (Indian Museum Collection,
Nagara, from andhakara (tejas ) to atman, fols.
06-115 ) =
C—Madras Government Oriental Manuscripts Library
ms. no. R 1541, (Telugu, fols, 1-40, 42-47,
60-72=59, from the beginning up to the end ) ;
D—A.S. Ms. no. 8455 ( Government Collection, Nagara,
fols. 1-8, 5, 7-37 ).
4. The text of Kiranavali-tika ( Dravya section only ) by
| Bhatta Vadindra is based on the following manuscript :
¢ , 9. ms. no. 9262 (Indian Museum Collection, Nagara,
1018, 2-72, 1st. and last fols. missing).
Rucidatta’s Kiranavaliprakasavivrti seems to be limited to the
Dravya section only, the Guna section does not appear to have
been commented on by him. All the manuscripts of the Asiatic
Society on this work are incomplete, so I had to use the Madras
Government Oriental Manuscripts Library manuscript in Telugu
characters, to complete the text which runs to the end of the
Dravya section. A description of the manuscript is given below :
“R No. 1541
Palm-leaf. 15g x 1% inches. Foll. 59. Lines 8 in a page.
Telugu. Slightly mjured. Presented in 1915-16 by M. R. Roy.
Pappu Subharayadugalu of Peramma Agraharam, Amalapuram
taluk.
PRCT ATM AAT,
Rucidatta’s is an explanatory commentary on Vardhamiana’s
Kwantvaliprakasa, which again is acommentary on Udayanacarya’s
Kiranavaii, vide, no. 1963 on page 284 of Dr. Rajendralal Mitra’s
Catalogue, vol. v. [t is also called Dravyakiranavaliprakasa-
vivarand, |
La a
Beginning :
गण्डाभोग, etc.
—fafsxuaa, etc.
मिलदिति--त्रिश्वस्य बीजं, etc.
1.10 :
केचित्त da (जानातीति) न्तेवक्ञः- `` ---ोषं सुवचम् |
Colophon : |
इति श्रीमहामहोपाध्यायश्रीसचिदत्तविरचिते द्रव्यकिरणावलीप्रकाशविवरणे
द्रभ्यपदा्थंः सम्पुणेः |” ।
A Triennial Catalogue of Manuscripts 1913-14 to 1915-16, ©
Government Oriental Manuscripts Library, Madras by
>. Kuppuswami Sastri, M. ^. Vol. Il. Part I, Sanskrit C, 1917.
Kiranavali itself ‘is not an original work but a commen-—
tary on Prasastapadabhasya, otherwise called Padarthadharma-
samgraha, on the Vaisesikastiva of Kanada, which is not a running
commentary on the sitras but a gist of them and as many as
forty stitras have been omitted in it, and this is why the Bhasya is
known as Padarthadharmasamgraha. Udayana, it seems, did
not comment on the entire Padarthadharmasamgraha but as far
as the topic, called buddht ; so all the mss. of Kirana@vali and _ its
commentaries and sub-commentaries end with that topic and
leave out all the topics from sukha to samavaya ( or abhava ),
and I had to stop with buddha in this edition. I did not think it
necessary to append the bhasya to this edition, as Kiranavali has
been treated herein as the main work and edited as such up to
page 288 by the previous editor. The inquisitive readers may: be
referred to the Benares editions for the Obhasya and _ other
commentaries on it, such as (1) Vyomasgivacarya’s Vyomavati,
(2) Sridharacarya’s Nyayakandali, (8) Bhatta Vadindra’s
Rasasara, (4) Padmanabha Miéra’s Kiranavali-bhaskara, all
of which are already available in print.
L © ४
I did not incorporate Vadindra’s Kiranavalitika on Dravya
together with Vardhamana’s Prakasa, but appended it separately
at the end, as I edited only that portion of Kiranavali, which starts
from the topic of teas (the previous portion being already
published ), while Vadindra’s Tika begins with Ksiti or Prthivi.
It was not edited before as it remained | unnoticed so long. The
folio marks noted in this edition are those of “A” mss. of the text,
the commentary and the sub-commentary. An index of authors,
works and technical terms is added for the benefit of readers.
Senate House,
Calcutta, NARENDRACHANDRA BHATTACHARYA
The 27th January, 1966.
| I. 83—tejas
किरणावरी 289
( 17}, 5 ] व्यवधायकं प्रासिविघातादन्यल् avast area, तथात्वे तस्मिन्
सति न क्वचित् कायं भवेत् । योग्यं योग्येन गृह्यते, तच्वयोग्यत्वान्न गृह्यते, न त॒
व्यवहितत्वादित्यपि वास्त, स्थेय स्वरूपयीग्यतायास्तदानीमप्यपराचत्तः | क्षणिकत्वेऽपि
प्रल्यासीदतां सहक!रिणामतिशयजनकत्वात् | न हयप्रव्यासीदन्तः सहकारिपत्ययाः
समासहस्रणापि मावानतिशाययन्ति । प्रत्यासत्तिश्च बौद्ध नये निरन्तरोत्पादः | -
अस्माकं च द्रव्ययोः संयोग "एव स्यात्| न च कृष्णसारस्या्थैन निरन्तरोत्पादः।
नापि dant: | ततस्तदाश्रयस्यातीन्द्ियस्य गतिक्रमेण निरन्तरोत्पादेन वाऽ संयोगेन
वेत्यव रिभ्यते | तदेतदग्रे निरूपयिष्यत इति एषा दिक्
कथमेतदेव तथा नान्यदूष्मादीव्यत आदह-ञन्येति । अन्येत्युपलक्षणम् |
समानजातीयेन“ बलवता दुर्बक्मभिभूयते | कथमन्यथा सौरेण तेजसा नयनमभिमूतं 10
रूपग्रहणास्मथ> मवति १ चक्षुरिति खोकप्रसिद्धमित्य्थैः। °विषरयविभागमाह--
विषय-संज्ञक.भिति। विषधर इति संज्ञा यस्य, तचतर्विघम्। भौमं भूमौ मवम्,
दिव्य दिवि मवम्, उदर्थमुदरे भवम्, आकरज खनिराकरस्तस्माजातम् |
काष्ठनोद्मिद्विकारान् पार्थिवानुपलक्षयति atte दीपनं यस्य तत् तथोक्तम् |
er rer
(830, 13] रूपत्राहकत्वे प्रसक्नान्धस्थापि रूपत्रहणप्रसङ्खः, श्रोल्रवदद्रटविशेषोपप्रदेणैव 15
गोर क्स्य प्राहकत्वात् | मैवम् । पूर्वोक्ततेजसाचुमानेरव age प्राप्यक्रारित्वसिद्धेः |
adage निमीलितनयनस्यापि सात्तात॒कारापत्तिः। गोलकसश्षिङ्ृषन्द्रियस्य
विषयसंयोगे सति ज्ञानजनकत्वोपगमात् । क्षणमङ्कपक्ते तथोतूपादमभ्युपेत्याद--
योग्यभिति । कुषेदरूपविशिष्त्तणोतपादं\.ऽतिशयः', सहकाग्प्रत्ययाः' सहकारि- `
कारणानि | निरन्तरोत्पादेनेत्यल्ल भावानतिशाययम्ति इत्यञुषञ्यते। कचिन्नि- 20
रन्तरोत्पाद्ः। संयोगे वेतीति पाठः सुगम प्व । तदेतदिति क्षणमङ्-
निराकरणेन कथमेतदिति तेजस्त्वाविशेषे agia eqs न (तूष्मादी'ति कुतो
i or EE ------- ~
[99), 14] अदृष्ट विरोषे' ति । तदुक्त --बिरिष्टादष्वे रिष्टात् कृष्णसारः
विरोचनं । व्यवधानादयमावश्च स्वरूपेणोपयुञ्यते ।॥। इति | पूर्वोक्तेति | करणस्य क्म
1 ए इति। 2 83 वतः 07116. 3 8 वा ०11६6. 4 उ-जतोवेनापि। 5 B दपगरहणा ट । 24
6 B विषय. * *विषयसंन्नकमिति omitted. 7 8 -विशेष इति |
| {९--!
1. 3—tejas |
290 PUTTS
ऊदुर््वज्वरनमेव स्वभावो यस्य॒ aT तथा | जातिनिवन्धनो धर्मः स्वभाव इ्युच्यते |
परा्थतमाह--पचतेति | पाको व्ि्किदनं रूपपरादृत्तिवी | स्वेदनं वातचछष्म-
णोरपगमः | आदिग्रहणाच्छीतदुःखोपश्मो दाहदुःखोत्ादन च] दिव्यमबिन्धनमापः
एवेन्धनं यस्य तत्। किं तदित्यत rea? सूरस्येदं सौरम् । विन्युदचिरप्रमा |
> आदिग्रहणाद् वडवानल इव्येतदपि दिव्यम् । शनुक्तस्याहारस्येति । आदियत इति
आहार ओदनादिस्तस्य रसादिपरिणामनिमित्तमुदर्यम् | युक्त एवाहारोऽस्य पाथिवाप्य-
रूपम् इन्धनं तत्का[ {88 बो रसः । आदिग्रहणान्मलधातस्तद्विकारास्त एवं परिणामाः
स्तेषां निमित्तम् । आकरजं Ta । आदिग्रहणाद् Waar Hearsay | कथ
पुनरेतत् तैजसम् १ यद्यपि गुरत्वादयः संयुक्तसमवायेनाप्युपपद्न्ते, तथापि
10 नेमिततिकद्रवत्वादेव पार्थवत्वमस्य सिध्यति ्रतादिवत् | न च घ्ृतादिद्रवलवदेवात्यन्ता्चि-
~~~“
——_—_——
fal 84a |यम इत्यथंः। ऊद्ध् samatfalal यद्यप्युपयाभघ्रातादेना कचिदधो
गमनमपि, तथापि भोमानलस्यद्रषवदात्मसंयोगजन्यक्रिया neat भवः
उदर्यतेजोष्यावर्तनायेवकारमन्तर्व्य अ्याचषे-ञ्काप एवेति, युक्तस्या-
हारस्येति। पोनख्त्यनिरासायाह - उाहियत इति । तथापीति । विवादपदं
15 परथिवी नेमित्तिकद्रवस्वाश्चयत्वाद् घतघदित्यथंः। न च पाथिवभागपक्तीकरणे
सिद्धसाधनमन्यस्य च पत्तत्वे सिद्ध्सिद्धिष्याघातः। उभयवाय्यनुमतनैमित्तिक-
द्रवत्वाश्चयत्वेन पक्तत्वात् । नापि पक्तघर्माबिच्छिन्नत्यन्तानलसंयोगोच्छियमानद्रवत्वा-
श्रयत्वुपाधिः। उपष्टम्भकभाग Ta साध्याव्यापकत्वात् | Ag पाथिवद्रवस्यात्यन्तानल-
संयोगनाश्यत्वनियमादयचच्छियमानद्रवत्वमेव तदतिरिक्तस्य द्रवत्वाधारत्वे मानमित्यत
०0 आह-न चेति। अबुकुलतकाभावे खहचारदर्शनमात्रस्य व्याप्त्यग्राहकत्वादित्यथेः |
तथापि पाथिबद्रवत्वस्पात्यन्ता्िसंयोगनाश्यत्वं esa च तदनाश्यत्वमतो व्याभि-
—————
प्राक्तत्येव जनकत्वादन्यथातिप्रसङ्गादिति तरण तस्यायिकरणत्वादिति भावः | WHA
' आह्ारपदल्य भोजनपरत्वे भुक्तपरत्वे वा पोनरक्तय' स्यादित्यर्थः । यद्यपि भुक्त
एवाष्ार इत्यादि मूखरख््कः तद्न्पाख्परेयभाष्यान्तरत्याभावात्, भुक्तस्ेत्यादिभाष्य-
o5 ग्ाख्यानानुपपत्तश्च ; तथापि प्रसङ्गादुदयंवहरेव परिविायकरमसलाधारणं धर्मान्तरसुक्तमिति
ध्येयम्। उञ्मयेति। | 10084] न च देतुपक्षतावच्छेदकामेदः, विवाद्पदत्व ° स्याधिकल्य
पक्षतावच्छेदकेऽ प्रवेशादन्यर्धारातःसिद्धसाधनापत्तेः रिति भावः। घटादौ सघ्यान्याक्तराह-
पक्चध्मेति। पक्वम द्ववत्वाश्रयत्वम्। उवृश्स्मकरेति। एतच्च तत्र द्रवत्वपक्ष
बोध्यम् | ननु तथाऽदशंनादित्ययुक्तं; घृतादौ तथेव दशंनादित्यत भाइ--अलुकूरेति | क्था `
ना en pretrtn—p
o, (Barta: 2 5 -पदख। 3B -वुच्छेदृकप्रवेशात्। 4B -पत्तिरिति। 5 8 -दियुकतं।
a)
| 1. 8—tejas
किरणावली 291
संयोगादेतद्द्रवत्वं क्चीयेत। तथा प्रदद्यनात्। विरोषविरोधस्य वचादुर्रणत्वात् |
तथा च वक्ष्यामः| न चाक्षीयमाणेन द्रवत्वेन सतूप्रतिपक्षत्वमसाधारणत्वात् I
किञ्च, योऽपि asa gat तेनाप्यत् पार्थवो भाग ` *उपष्टम्भक एष्टव्यः |
eta,
qaaaantataa दवण द्रवत्वं पाधथिवमित्यत आह--विकोषविरोधस्येति ।
द्ष्टान्तचरत्तिधर्मविशेषसहचारमात्रं नाजुमानदृषणम्, तस्य व्याप्त्यग्राहकत्वादितीश्वर-
साधने वक््यमाणत्वादित्यथः । ag यद्यप्यत्यन्तानलसंयोगोक्ति्यमानं यह् द्रवत्वं
तदनधिकरणत्वं तैजसत्वे साभ्ये न हेतुः । आकाशादावनैकान्त्यात्" | तथाप्यसति
विरोधिद्रवद्रभ्येऽचुच्छियमानद्रवत्वाधिकरणत्वात् । जलपरमाणवदपार्थिवत्वं तेमः
कथ्यमानजटस्थघ्तादो न व्यभिचारः। नाप्यप्रयोजकत्वम् | अत्यन्तानल-
संयोगेन पाथिवघुतादिद्रवत्वोच्छेदे प्रथिवीद्रवत्वमैव प्रयोजकम् असति
बाधकेऽनुगतस्य प्रयोजकत्वे सम्भवति ततत्यागायोगात् घतत्वादीनामन॒गतत्वात् |
नैमिच्िकद्रवस्य द्रवत्वस्य तथात्वे सुवर्णे द्रवत्वोच्छेदप्रसङ्कादित्यत आह-न चेति।
णेवेति शेषः । एवं च वध्यामः इति मूलमपि प्रन्थकारवचनम्। मीमांसकःवचने"
अग्रे तेन तदुवचनादतंगतिः षयादिति भवः। त्ेथापोति । अनुच्छियमानेत्युपर्श्षणम्,
पार्थिवत्वे साध्ये सत्यन्तविदोषणेऽनुच्छियमानद्रवत्वानधिकरणत्वल्य पूवं हेतोरप्यदोष ऽवसा दिति
थदन्ति। aa, धंटादावनेकान्तरत्वात्। नन्वेवमपि दीपादेः सकरसपक्षादित्यमिममन्थ-
विरोधः, sewn: सपश्चादध्यावृकत्तरिति चेत्, न; अपार्थिवत्मेनेवः तेजसत्वस्येव
साध्यत्वेन विवश्ितत्वात्ः। एवं च जरूपरमाणो व्यभिचारवारणाय द्रवशत्वविशेषणम-
नित्यत्वमपि faq? । जल्परमाणुश्च उरतिरेकषृष्ठान्त इति भवः । तमेति । सत्यन्त-
दिशेषणेनेत्यथः। दीपाहेरिति । wae सत्प्रतिपक्षे सतप्रतिपक्ञान्तरवदक्लाधारणोऽपि न.
दोषः, ` °तघ्यापि सतप्रतिपश्चोत्थापकूतया दोषत्वात्, तथापि ` ` संश्योत्थापकतया तष्य
। 'दोषत्वमिति मतावशम्मेनेदम् । ger, | 'एतदस्वरसदिवाहइ "° ---किश्चेति। उपष्टम्भक
1 B -नेकान्तात्। 2Baqt 3 ^ वक््यमाण इति ! 4 Beaqqaii 5 B -द्रौषलवादिति।
6 8? -नेकान्त्यात्। 7 ^ चपार्थिवत्वख तैजसलस्मैव साध्यत्वात् । 8 8 द्रव्यतल-। 9 B बोध्यम् ।
10 8 तथापि। 17 3 सत्प्रतिपक्तो-। 12 B दौषतादवस्थामिर्तिः 13 A एतच्च रसादटेराह |
14 Vardhamana reads sqwaiasft |
10
` 19
20
25
I. 8—tejas |
292 किरणावली
नचासौ द्रवत्वदशायामद्रव एवास्ते तथा चाक्षीयमाणद्रवत्वं तत्राप्यस्तीति
विपश्चेकदेरश्त्तित्वाद् विरुद्धो दुः; तस्मात् परिभावनीयमेतत् सूरिभिः । उव्यते--
रूपवत्तया तावदेतत्चरितयान्तभतमिति स्थितम् । तत्र सांसिद्धिकद्रवत्वशेत्ययोरभावात् |
लेहाविनाभूतद्रव्यान्तरसंग्रहानुपपत्तेश्च न जल्म्। न च नैमित्तिकद्रवस्वव्ात्
5 पाथिवं, विपक्षे बाधकाभावात् | न हि निमित्ताद् द्रव्यान्तरे द्रवत्वोपपत्ति
किञ्चिद् विरुणद्धि । न चेर्ध्वञ्वलनतिर्यकूपवनवजातिनियतमेतत् , एकदेशक्त्तित्वात् |
न च तद्विरेषनियतं सर्पिरादीनां भिन्नजातीयत्वात् | तस्मात्तत्तद्भोगदेठनियताहष्ट-
सहकाय्यसिसंयोगनिबन्धनं TIAA कम्पवन्न पार्थिवत्वादिव्यवस्याहेुः |
नक RE, enter EE A TT A Se ~ ~~~" ++ Sf SY
yecaraay पार्थिवे ऽत्यन्ता्चिसंयोगानचुच््ियमानद्रवत्वाधारत्वमनैकान्तिक्रम्! नहि
10 तेजोद्रवत्वदशायां agatha पीतं द्रवमिति प्रतीतेः daa 341 [गस्य कारिन्ये.
नोपलम्भापरेश्वेयथंः। faag dai व्यतिरेकिणममिप्रत्योक्तम्। तेच्रेति।
न चानुभूतं सांसिद्धिकं द्रवत्वं तस्य शीतरशिखादौ रूपपराचृच्यप्रतिबन्धकत्वान्नेमि-
्तिकद्रवत्वादपि जरत्वाभावः साध्यः। विपृक् इति। नु नैमित्तिकद्रवत्वे
पुथिवीत्वं समवायिकारणतावच्छरेदकम्। अषति बाधके त्यागायोगात् । न पृथिवी
15 त्वस्य ततप्रयोज्कत्वे घरादावपि ततूप्रसङ्ात्। नापि garfag पृथिवीत्वभ्याप्यं
धर्मान्तरमचुगतं द्रवत्वसमव्रायिकारणतावच्छेदकमस्ति। नयु> कस्थाञ्चित्
पृथिव्यां द्रवत्वपुतपद्यते, कस्याञ्चित् परथिष्यांर नेति नियमार्थमवभ्यं किञ्चिद् रूपं
घुताद्वनुगतमास्थेथम् | तथाच तस्थ प्रथिवीत्वश्व्याप्यस्य अपृथिव्यामसम्भव इति
चेत् । न । तद्धि न पृथिवीत्वजातिनियतं घरादावभावात् । नापि प्रथिवीत्वव्याप्यः
se te A -~ ~~~ ~~~ ~~~ ~ a ~~ ------- -----~~..----~--~-~---~-~~-~-----~~ ~~~ ------~ . ~ --- न~~ ~ ~~~
20 इति । एतच्च यथश्चुतमभि्ेत्य विवक्षिते सत्यन्तल्येव तत्राभावात् । faq ` उ्रणते-
[ 100} |जघ्त्वािद्धो विरोधिद्रवद्रन्यं जरमेव वाच्यं, तथा adtegufaerte: ° _ sqfa-
रेदि गसिति । ऽसाध्यावगतकतक्ष्वारः साघ्यामावक्षहटवारी fae इति मते “व्यभिचरित-
न्यतिरे ङण एव विर्ूढत्वादिति भावः ब ज्ञालीति। न धथिवीत्वजातिनियतमिस्यथेः 1
| ए सुवरं तेजसं afast: 2 B-fafa भावः। 3 8 साध्यानवगत-। 4 A व्यभिचारित।
95 58 श्रधय। 6B पृथिव्यां omitted. 7 ^ प्रयिव्याम्. 5 8 ufgaia- omitted. |
| 1. 8—tejas
किरणावली 293
क्रं चः पाथिवे सूपमयिसंयोगादसति विसेध्यन्तरे परावत्तेते, सति तनेति .नियमः।
दह्यमानेषु घटादिषु Ma जलसम्बन्धाच तेष्वेवादशनेन कायकारणभावव्यवस्थितेः |
तदिद् सुबणादि निरन्तरं भ्मायमानमपि न eet जहाति। न च रसूषान्तरः
मापयते | तेन॒ जल्वदपार्थिवत्वसवधार्यते। तेनैव च द्रव्यान्तरेण प्रतिबद्धत्वा-
—
ततप्रयोजकत्वे तैजस्यपि तदुत्पत्तरविरोधादित्य्थः। -प्िर्त्विति। असति
raga पाथिवेऽव्यन्ता्चिसंयोगस्य पूवरूपविज्ञातीयरूपजनकत्वानयमः।
जलसम्बन्धे तद्पगमै च पटादावदाहदाहयोदर्शनादित्य्थः। तदिदमिति । gat
यद्यत्यन्तनठसंयोगि पार्थिवं स्यात् पृंरूपविजातीयरूपवत् स्थात् । अन्यथा
पाथिवं न स्यात् जटं वा स्याद्श्िसंयोगि वा न स्यादित्य्थः। तेनेव चेति।
पीतिभगुखुत्वाध्रयो यद्यत्यन्तापनिक्तयोगि पार्थिवत्वे सतिः विज्ञातीयरूपश्रतिबन्धक-
द्रबद्रभ्यसयुक्तं न स्यात् पूवेरूपविजातीयरूपवत् स्प्रात् | afmataeal द ? [परवत् |
प्रयोगश्च --अत्यन्ता्चिसंयोगि पीतं gait विज्ञातीयरूपप्रतिबन्धकद्रवद्रभ्यसंयुक्तम् |
प्रहरपयेन्तमभ्चिसंयोगे सति पूवंरूपविजातीयरूपानाधारपार्थिवत्वात् | जलमध्य-
स्थिताच्धिसंयुक्तपीतपटवत्। न चप्रयोजकत्वं विरोधिद्रवद्रव्यसंयोग विना
पार्थिवाथिसंयोगस्य पूर्वरूपविजातीयरूपजनकत्वादिल्यर्थः। न च द्ववद्रभ्यादन्यदेव
न च॒ तत्नियतत्वः तद्धयाप्यत्वमिति घटे fagurafa न दोष इति वाच्यम्,
अप्रयोजकतया तद्धवाप्तरसिद्धेः । तदिद वक्यति-अदृटवितोषेति | घृतं विह येत्युपरश्षणं
तथा सति घृताध्ारम्भकपरमामो वत्वं न स्यात्। दवत्व*साक्चाद्वयाप्यजातेरेव
तन्न सेन षृतत्वादेर्तत्रासत्वात् | न॒ चेष्टापत्तिः | अवयविद्रवत्वसासग्य्ा
अवयवद्रवत्वःसामभ्रीनिथमत्त्। AACA घृतायनुगत-एधिवीत्वभ्याप्यनेमित्तिकदवत्वरश्चण-
का्यकरप्यं जात्यन्तरमेव ®तद्वच्छेदकमित्यपास्तम् । क्िन्त्वि्लीति। तथा च नेमित्तिक-
द्रवत्वं न पाथिवत्वतेजसत्वनिनश्नायकम्, संशायकत्वात्। किन्तु पाथिवं खपमियादिकेः
वापाथिवत्वनिश्रायकमित्यथेः । सूनुवणेभिषत्ति। विरोधिद्रव'दरभ्यासंुक्तत्वे सतीत्यपि
विशेषणमापादके बोध्यम् । ad चाभ्रेऽपिं विरोधिद्रवद्रन्यसंबद्धं ' ० वा स्यादिति पूरणीयम् |
पोतिभगरूस्वेति | Wa गुरत्वपदमुपरञ्चकम् । नन्वत्र [| 015] विपयंयापयव-
ए Vardhamana reads कितु. 2 8 afe after सति. 3 A तददत्तावपि। 4 B gaa
-omitted | 5 ‰ -द्रवत्वस्ं । 6 A ag-omitted. 7 B -कमपाधिवत्व-। 8 B -मित्यादि।
9 B-ga—omitted. 10 ए. संबन्ध |
जातिविरेषनियतं ga विहाय arart सवादित्यद्रष्विशेषसदकूतवदहिरूयोगस्य
Or
10
10
I, 3—tejas |
294 fecorra at
दुपष्टम्भकोऽपि पार्थिवभागः सददारूप एवानुवर्तते । यन्त पुरपाका दिना रक्तसारता
द्यते तन्मिश्रीमूतामिमावक्तत्तदद्रव्योपगमादिति युक्तय॒तूपहयामः। तदयं
प्रयोगः- सुवणीदि न पार्थिवम्, अल्यन्तानलसंयोगेऽप्यपरावतैमानरूपवत्वाद्;
प्रतिबन्धकम् , अद्रष्ठकल्पनापत्तेः। किन्त क्लप्तत्वात् द्ववद्रध्यमेव, aa’ जटं नः
प्रकृते तदसम्भवात् | अतः परिशेषात् तत्तेजः, रूपवत्तया बितयान्तभादात् । अथ
gat यदि तेजसं ea? न रूपपराच्रुत्तिग्रतिवन्धक्रं स्यात् ; astdta asa
तज्ञातीयं कथं तत् प्रतिबन्धकमस्त १ al al 35a |सिद्धौ प्रसङ्स्याश्रयासिद्धेः।
तत्सिद्धौ धर्भित्राहकमानविरोधात्। न चैवमुपष्ठम्मकवदस्यापि पार्थिवस्य द्रुत-
खुबर्णान्ताच्तिक्तस्यादाहापत्तिः। प्रतिनियतद्रव्यविजातीयरूपप्रतिबन्धकस्वभावतया
ततसिद्धेः। पतेन पाथिवत्वसाधक्रेऽनुमाने पीतिमगुरूत्वाश्रयस्य Tact बाधः |
` अतिरिक्तपत्तीकरणे वाश्रयासिद्धिः। हेतुरपि यद्य्चिंयोगानाश्यकूपवखं तज्ञल-
परमाणो पार्थिवावयविन्यनैकान्तिकम् , अत्यन्तार्थश्च दुषेचनः। असिद्धिश्च अत्यन्ताभि-
संयोगे सति रक्तसारतादशनात्। पृवेरूपस्योच्ठेदात् अभिभावकद्रभ्यस्य रक्त-
सानम्। न हि यत्र॒ तादशरूपवत्त्वाभावह्तत्रात्यन्ता्िसंयोगिपायथिवत्वे सति तादश्चद्रव-
दन्यसंयुक्तस्वम्, आकाशादौ व्यभिचारात् । मेवं, द्रवद्रभ्यसंयुक्तं न स्यादित्यस्य द्रवदरन्या-
संयुक्तं॑स्या दित्यर्थात् । ` तथा च तादृशपाधिवत्वे सति ताद्शद्रवद्रन्यासंयुक्तत्वस्यः
व्यतिरेकः? पाथिवत्वन्यतिरेकादाकाशादाव्य्त्येवेति नोक्तवोषः। प्रक्रत इति!
सांसिद्धिकदवत्वाय °भावादित्पथेः । अ सिद्धाविति । न च तेजःसंयोगत्वेन जनक-
त्वाजनकतावच्छेद् ' कवचेन चः क्तातस्य न प्रतिबन्धकत्वप्रकारकानुमितिविषयत्वं
विरोधादिति वाच्यं, कारणत्वं दहि न तेजःसंयोगत्परेनातिप्रसद्ादित्युद्धतानभिभूततेजः-
संयोगत्वेन वाच्यम् । न चोपष्टम्भकामिभूते खवर्गादितेजति तदस्तीति न कश्चिद्दोष इति भावः |
प्रति नियतेति! न॒ चोपष्टम्मकल्येव° स्वरूपप्रतिबन्धकस्वभावत्वं sec, घर्मि-
कल्पनादिति न्यायादिति वाच्यम् ; पाथिवत्वेन स्वरूपयोग्यतया प्रतिबन्धकत्वकल्पन्ा ` °-
विरोधादिति भावः। अपाथिवत्वेन तेजघत्वं विवक्षितं, पाथिवत्वाभाव एव ar? भये,
जलूदरमाणष्विति | अन्त्ये, पथिवेति । नाषिद्धिह्तत्रापीति वाच्यं, छवणेतेजसत्व-
सिद्धदशायां ! ' तदन्वयन्यतिरेका[ 10 |} |चविघावितयाभिभावकद्रवस्येच रक्त ' ` सारतेव्याश्चयात् |
a rr
IBaafteray, 2 3 पारिशेखात्. 3 8 स्यात् 07116. 4 B-aafa—i 5 B -रेक-
पाथिवल्व-। 6 3 -द्रवलाभावा-। 7 ^ -वच्छदकल्वकारणत्वन । 8 ^ -च omitted, 9 ?-स्यैवं |
10 2-कल्पनया | tt A-qaw...enrai omitted, 12 ए-सीरते--(?)"
| I. 3—tejas
फिरणावली 29
जलवत् | तेजसं चेतत् | पार्थैवाप्याम्यामन्यत्वे सति रूपवच्वात् , सू्ालोकवत् |
एतेन पारदादि व्याख्यातम् । आप्यादन्यत्वस्य द्रव्यान्तरसंग्रहामावादेव सिद्धेः |
सासिद्धिकद्रवत्वस्यामिसंयोगाजायमानत्वेन बाधितत्वात् | अव्रिन्धनतेजोवद् वेधर्म्योपपत्तिः |
तैजसत्वे आगमसच्वादिति | नन्वभास्वररूपवत्वान्न तेजसमित्यपि स्यात् । न
स्यादसिद्धेः। नहि were प्रदीपो aurea नोपर्भ्यत इति न भास्वरः
सारतेत्यत्र मानाभावादहित्यपास्तप्। उक्तप्रयोगे तातपर्यात्। अथ" विवादाध्यासितं
द्रवत्वाधिकरणं तेजसम । असति विरोधिद्रबद्रभ्यसमस्बन्धेऽत्यन्ता्चिसयोगायुच्छेया-
नित्यद्रवत्वाधिकरणत्वात् | aad तन्नैवं यथा घुतम्। न चासाधारण्यप्,
अशरृह्यमाणविशेषदशायां तस्य॒ दोषत्वात् । तथाहि साध्याभाववद्वयाचरत्तस्येव
साभ्यवद्वचाचुत्तत्वस्यापि सम्भवात् । सतप्रतिपत्तोत्थापकतया दोषत्वम् । न
च साभ्याभावसाधकस्य प्रथिवीत्वसिद्धिपयवसायिनस्तुस्यवलरत्वमनुकूखतकाभावे-
ना्निसंयोगात् = द्रवत्वोच्छेकात्मकप्रतिक्रुखतर्केण च तस्य ` हीनवखत्वात् ।
तेजस्त्वसाधकस्य चायुकरूलतकंसद्भावेन प्रतिक्कुखतर्काभावत्वेन चाधिकबरत्वात् |
यद्यपि संशायकत्वेनासाघारणस्य दोषत्वं तदापि विशेषादशंनसहकृतस्य तथात्वम् |
प्रृते चायुकूुखतकंविशेषदशेनसहकारेण वैजसत्वसाधकस्यातथात्वम्। तस्माद्
यदा स्यतदभावक्रोटो fanaa नास्ति तद्ैवासाधारणस्य दोषत्वम् |
न चैवं शब्दो नित्यः शऽदत्वादित्यप्यंहेतुः स्यात्। विरोषदंशनदशायामिष्त्वादित्य-
स्मद् शरवः । न चोपष्टम्भकेनः व्यभिवारः; तत्र द्रबत्वाभावात्। पाथिव
द्रबत्वस्याव्यन्तानरषंयोगेनोच्छैदापसया बाधकेन द्ुतप्रतीतेश्रमत्वात्। न चेवं
पीतिमाश्रयस्य कारिन्योपलम्भापततिः। जलमष्यर्थितमसीन्नोदादेरिव द्रवद्रव्य-
असतोति । देरो षिक्छमते यदि धृता्यवयविनि द्रवत्वं नाथिक्षंयोगनाश््यं तदा तन्न
ज्यभिचारवारणाय तद्न्यत्वमपि विशेषणं बोध्यम्। ब ayqeramse इति। न
चाखतीत्यादिविशेषणादेव afawa इति वाच्यं, :खवणंतेजस्त्वादिसिद्धिदकश्चाया व्यभिचार.
सन्देहस्यापरीहारात् । ऽनाप्युदूततेजलल्वमेव साध्यं, तथापि सपक्षाभावान्नासाधारण्य-
गन्धोऽपि | किन्तद्"पनयनाथंमनुद्खतकाचुसरणप्रयासेने ऽ व्याशयेन साध्यप्रसिद्धयथं
7 B अधवा | 2 3-तेजसलादि-- | 3 B नाप्य" omitted. 4 3 किन्तदुप-- ।
5 3-प्रयासैनेति साध्य-~ 1 २८६१३६१ reads-eaq.
10
20
25
10
15
20
T, 8—tejas |
296 , किरणावली
et
~~~ eng ~~~ a. ------------- -----~----
सम्बन्धेन तस्य प्रशिथिकसंयोगाश्रयत्वात्। यद्वा तेजस्त्वं नाद्रवरूपवन्माजघ्रत्ति
रूपव ्तिद्रग्यत्वसान्ञाद्वयाप्यजा तित्वात्् प्रथिवीत्ववत्। न च रसवदुचृत्तित्व-
मुपाधिः, रसवच द्रवत्वसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगि", अद्रुतचरन्तिद्रवयत्वभ्याप्य-
aac परत्वदिति दुततेजःसिद्धौ -साध्याभ्यापकत्वादिति सामान्यतो
gaa तेजसि द्रवत्वं sara विवादाध्यासितं दृतं तंजसमत्यन्ता्चिसंयोगाचच्छेया-
निलयद्रव्यत्वाधारत्वात्। न यदैवं न तदेवं थथा जलमिति सपत्ताभावान्नासाधार-
ण्यम्। अथ द्ुतद्मुततरत्वादीनां क्रमशः प्रतीतेरत्य [3510]न्ताश्चिसंयोगेन Gates
पीठमारचयति--यद्धेति। देठसन्निहितं रूपवदत्तिपदं॑पक्षविशेषणं eqararadtia तदथं
स्तेन नीरूपवृ्तितिया नार्थान्तरमन्यथा मनस्त्वादावपि सध्यसत्मेन? तद्वेय््यापत्तेः । तत् पदं
हेतो कल्पितमत एव लतलछावतीप्रकाङो तथेव पाठः इत्यप्याहुः | घटत्वे व्यभिचारादाह--
साक्षादिति | कश्सोरालोकान्यतरत्वे व्यभिचारादाह-ज्ञाततीति। न चेति।
न च मनष्त्वादो साध्यान्यासिः, रूपवदुन्र्तित्वरूपपक्चधर्मावच्छिन्नसाध्यन्यापकलत्वात्। यद्यपि
विङ्ढरसारज्धं द्रुतनीरसमाद्ाय amare: चित्ररसे मानाभावात्, तथापि तदपि
पर | 028 |माणलाध्यसिति साध्य^व्यापकत्वाय सामान्यत एव द्रुतनीरसं
साघयति-रशवन्व भिति । अतएव तन्नी agra त्यन्ताभा वप्रतियोगित्वेनार्थान्तरान्न
द्रततेजःतिद्धिसित्यिपास्तं, द्रतनीरखमान्रसाघनस्येवोदेश्यत्वात्। न चेवं दततेजःसिद्धा-
वित्यनेन विरोधः, तेजःपदह्य नीरसपरत्वात्तावर्मान्रष्येव प्रकरतोपयोगादेतदनुमानसध्यत्वाच्च |
अद्रतघ्रत्तीति। एतच द्रुतल्वे व्यभिचारवारणाथंम् । द्रव्यत्वपदं रूपवत्वपरमतो
न स्पर्ञवत्त्वादौ व्यभिचारः । व्याप्यपदस्य न्यनदेशपरतया रूपव न व्यभिचारः । न
चेवसपि द्रतवरान्यतरत्वे व्यभिचारः, अभावाघटितत्वविशेषणे च द्रतवटाविति समूहा-
लम्बन विशेष्यत्वे व्यभिचार इति वाच्यम् , इतरः निरूप्याघधरितत्मे सतीति विदोषणाप्। न
चैवम विद्धिः, सखमवायमिन्नत्वस्यापीतरनिरूप्यविशेषणत्वात्। वस्तुतो रसत्वद्रवत्वसमाना-
धिकरणायन्ताभावप्रतियो गितावच्छेदकम् अद्रतच्र्तिशद्रवत्वन्याप्यजातित्ववदिति तातपयम् |
विस्तरष्तु॒प्रत्यश्चप्रकादो | सामान्यतो cba तेजल्त्वपक्चकेण उक्तोपाधिनिराते
तस्य निःकर्ट्कत्वादिति भावः । उच्धन्तेति । असति विरोधिद्रवद्रभ्यसतम्बन्ध इत्यपि
विरोषणमतो न जल् 02} |मध्थस्थघृते व्यभिचारः । अनित्यत्वं च द्वत्वविशेषणत्वं?
बोध्यम्। द्रवर्व सिति । दवत्ववति द्वस्वान्तरानुत्रदादेकत्र च तारतम्याभावा-
7 ए -प्रतियोगौ। 2 4 साध्यव्यापक 1 3 A-wai 4 ए-साध्या--। 5 3. द्रू.तनौरस-।
6 A.—aurata-1 7 3-निरूप्यचटित- 1 8 8--हत्तिमाच्र-हततिलव्याप्य- ; 9 उ-- विशेषणं बोध्यम् ।
1. 3—tejas
किरणावली ne
उवष्टम्भकद्रव्यरूपाभिमवेनेवानुपलम्भोपपत्तेः | अथ नयनरदिमवदनुद्धवेनैवानुपलम्भः किं
न स्यात् १न स्यात्। तद्त् सुवणेादिद्रव्यस्याप्यनुपलग्मप्रसङ्कात् | न ह्यनुद्मूतरू[ 180 ए.
द्रव्यमुपरभ्यते । ग्रीष्मोष्मणोऽपि निरि दयैनप्रसङ्गात् | अभिभवेऽपि मध्यनिदिनोस्का-
प्रकाशानुपरम्भवदनुपलम्भप्रसङ्गस्तुव्य इति चेत्, न | न हि रूपस्य(भिभवेन द्रव्य नोपल-
नाशात् तदुद्रतत्वं नश्यति इत्यसिद्धो देतरिति चेत् , न। ga हि द्रवत्वोच्छदकारे
समानाधिकरणद्रवत्वसामप्रीसमवधानं नास्ति। जछवर्णे त्वस्ति। णवश्च
समानाधिकरणद्रवत्वसामभ्यसमवहिताञ्च-संयोगजन्यध्वं सप्रतियोग्यवत्तिद्रवत्वभ्याप्य-
जातिमदद्रवत्वाधि करणत्वं हेतः उपशम्मकति | gave, वप्रभावदः
ययपि स्पर्शोऽनुषपूतः, तयापि सरूपपुद्ध, तमेव, किन्तूपष्टम्भकपाथिवपीतरूपाभि-
भूतमिति भास्वरमपि नोपलभ्यत इत्यथः । नन्वेवमन्धकारेऽभिमावक
Tanase भास्वररूपं दखुबण स्योपरभ्येत बख्वत्सजातीयग्रहणश्छृताग्रहणस्याभि-
भवत्वात् | मेवम् | बलवत्सजातीयसम्बन्धस्यैवाभिभवात्। राघवात्
उपष्टम्भकद्रव्यसंयोग पव सुवर्णरूपगप्रहे“ प्रतिबन्धक इत्यन्ये । तथाप्यन्धकारे
खवर्णोपलम्भापत्तिः | अभिभूतरूपस्यापि तेजसो agora तेजसि तेजोऽन्तर-
व्यञ्चकत्वात् न रूपे गृह्यमाण पव चज्ञुषा द्रभ्यघ्रहणात् । सबणेरूपमभिभवादेव
~---- i -~-~ ~~ ee Pe a
दित्यः । gata यद्यपि जरुघंयोगादितस्तदटुच्छेदे तत्समवधानं नास्ति, तथाप्य
भिसंयोगजन्यद्रवत्वोच्छेदसमये ततसरवधानमह्तीत्यथेः । धृते तु नेवं, तस्य भस्मप्राक्-
कारे द्रवत्वघामग्रयभावात् , ततपूवं व्यधिकरणद्रवत्वसामग्रीस्च्वेऽपि समानाधिकरणद्रवत्व-
सामग्रयभावादिति भावः। एतच्च छखवणगेल्याश्चयनाश्यत्वं घृतस्य तन्नाश्यत्वं चः अभ्युपे-
त्योक्तम्। sant च समानाधिकरणे, द्रवत्वसामग्री विररपाकमतनोक्तेति ध्येयम् ।
एदं चेति! न च नजुष्धयं व्यथं घृते समानाधिकरणद्रवत्वसामग्रयभ्युपगमेन व्यमिचारा-
~ > A
भावादिति वाच्यम्, अ्चिसंयोगप्रयोज्यनेमित्तिकद्रवत्वमान्नरनिष्ठ"जातिविश्षेषमादाय धृते
व्यभिचारसम्मवात्। गुरत्वादिकमादाय घटादौ व्यभिचारादाह--द्रवश्त्वव्याप्येति |
द्रव ' ° त्वन्याप्यजा तिमत मित्यथंः | जरद्रवत्वस्याधिनाश्यत्वाभ्युपगमान्न तत्र व्यभिचारः |
नेमित्तिकद्रवस्वन्याप्यत्वं ' ' विवक्षित सिह्यस्ये | न च चरमद्रवत्वमादायासिद्धिरिति वाच्यं;
तत्र॒ तादशद्रवत्वसामग्रयमावेऽपि चरमतन्नाशष्प जलादिलंबन्धनिबन्धनत[ 038 |याऽभि-
संयोगनाश्यत्वे ! ° विरिष्टदेतसत्वात । अधिकं प्रत्यक्षप्रकारो । तथापीति ननु
अनुदभूतस्पंशेवद्रपमप्मर ' ° नुदुभूतपेवास्तु, खूपवतस्पर्शाऽपि चाभिभूतोऽप्तु, न चेवं waster
चाष्चुषत्वानुपपत्तिः, स्पाश्चनत्वानुपपत्तेश्तुल्यत्वात्। न च सदस्पाद्यानमेव त्वया उप्टम्भक-
' + माक्ररपेव carafe arsed, चाष्चुषलत्येऽपि तुल्यत्वात् । तस्मादु विनिगमकमात्रं चिन्त्यम् |
7 B qomitted. 2B watz. 3 2 -ग्रहणा-. 4B -qegia-. 5 A च omitted.
6 3- -करणद्रवल्ल-। 7 B—fae इति जाति-। 8 B qeaatfe-1 9 ए द्रव्य! 70० B
द्रन्यत्-. {1 ^ --व्याप्यचं omitted. 12 B—yrgafafre— | 13 B प्नुद्भूत-011{{6त ;
A—waqyi— ) 14 8 मसाचखंव ऋमुबणं इति (?).
K—z2
10
19
2()
30
10
15
20
1. 4—vayw |
298 | किरणावली
भ्यते। महारजन[तश]रूपामिभूते घवलिभ्नि पठानुपलम्भप्रसङ्गात्, तस्मादभिभूतत्वाद् रूपमेव
न दृश्यते। स तु माषरारिप्रविष्टमसीवन्महाप्रकारासस।हारानेश्ष्यत इति सर्वमवदोतम् |
कथं तर्हिं सुवर्णादौ रसाद्युपरुन्िरियत आह--त्चेति । प्रतिनियतेन्द्रिय-
ग्राह्यः गुणाश्रयतया प्रथिव्यादीनां gaara गन्धादिह्ासक्रमेण च व्याख्यानात् |
तेजोऽनन्तरं वायुलक्षणमाद--कायुत्वाभि सम्बन्धा दिति | लक्षणैः TIT |
तस्य द्रव्यत्वसिद्धयथं गुणानाह--स्वछोति। एवं गुणवत्तया द्रव्यत्वे सिद्धे वायुत्व-
“व्यवस्थाविरोषमाद--श्पहाऽस्येति | अस्य वायोरनुष्णः स्पर्शं इति तेजोव्याडत्ति-
रीत इत्यदूभ्यः;, अपाकज इति afer: | अलानुष्णाशीतत्वम् अस्य TAA
नोपर्भ्यते। उपषटम्भकसरूपं चालोकाभावात्। ag यथारुण-कपिखादिरूपाभि-
भूतमपि विरूपं परं स्वं च परकाशयति, प्रकाशते« च, तथा सखुवणेरूपमपि प्रकाशेत
प्रकाशायेच्च | अत्राहु :--अभिभूतवहिसम्बन्धानभिभूतःबहिमभ्यादि्यापिनी प्रमेवा-
भिव्यक्िका। यद्वा बहम रूपभास्वरत्वे° नामिभूयेते” किन्तु शुङ्खत्वमाचं ; gat g
रूपमैवाभिभूयते ; तेन ana [| रजत-१ ]शुङ्कत्व-भास्वर्त्वे ऽअनभिभूते व्यक्त्यप्रहान्न
yaa? इति च '° फ़रवरात् Read! न होति । न चेवमन्धकारे छुवर्णोपलस्भा-
पत्तिः | nea बल्वतूसज्ातीयसम्बन्धस्य ततूप्रतिबन्धकद्पनादिल्युक्तत्वात् |
गन्धादयेकेकशुन्यत्वमेकैकेषां गन्धायेकेकनिरूपणनिरूप्यमिति ततक्रमैणाभि-
धानमित्याह- प्रतिनियतेति। |
अनित्यानुष्णाशीतापाकजस्पशसमवायिकारणत्वेन | वाय्वव ? ]यविनि वायुत्व-
सिद्धौ परमाणो तदनुमानमिति मनसिङृत्याद--वायुत्वेति । सक्तणस्याथेः ›
उपष्स्मद्धेति 1 अभिभवः सजातीयसंबन्धः, अयं च तदाश्रयसंबन्धः इति भेदः । ag?!
प्रभवरूपतेजोऽन्तर ' कल्पने गोरवं मानाभावश्रेत्यद्चेराह--यद्भेति। न चेवभिति ।
यद्यप्यन्धकार इत्यादिना गताथंमिदं, तथापि aq? स्वातन्त्येगोक्तमिह त मूलानुसारणेति
विशेषात् । कल्बह्ेनेति। तथाच तद्रपल्याम्रहात्तदनुपलम्भ इत्युक्तत्वादिति ara: |
गन्धायेकेकश्यूल्यत्वं गस्ववदाचे ' +केकनिरूपणं seat, अन्यथा, ' 5 गुणिनिखूपणाप्रासे-
रिति आहुः |
नयु लक्षणमर्थं एव न शब्द् इति न तस्याथ इत्यत आह -छष्चणष्येति |
I B प्रतियतिद्द्रियग्राद्य-. 2 23-तुविशेष-, 23 Ba omitted. 4 B प्रक्राश्यते।
SA -बद्धानभिभूता। 6 A न between भास्वरल्े and नाभि- । 7 B नाभिभूते। 8 B अभिमूति।
9 98 गद्यतेति। to A च omitted. 11 एन च। 12 A~—astiqawa) 13 A तत्र
30 omitted, 14 A—ag@aq— | 75 उ-प्राप्िरिति।
| I. d—vayu
किरणावली 299
सिद्धम् । अपाकजत्वं त्वपार्थवस्पदोसखात्तोयस्पदीवत् | पाकजत्वं हि विशेषान्तर-
व्यापतमुपलन्धम् | अन्यथा सर्वगुणानां पाकजत्वप्रसङ्गात्। aed व्यावर्तमानं
स्वव्याप्यसुपादाय;, तद्धिरहिणि anise विश्राम्यतीति प्रतिबन्धसिद्धिः सोऽसि
वायावित्यल प्रमाणे सूनचयति-- श्रुणविनिवेोति । तथाच सूतरम्--“वायुः eaat-
वानि ति। संख्यादिषु सूच्रकारतम्मतिमाद-अशूपिदहिवति। स्परदहितेषुः 5
वतेमानानामेषामचाक्षुषरत्वं वदता सूच्रकारेण सरूपरदिते वायौ सद्भावः स्वीकृतः |
प्रमाण ठ संख्या-परिमाणप्रथकूत्वसंयोगविमागवत्तायां वायो्द्रव्यारम्भकत्वम् , संख्या-
परिमाणप्रथकूत्वस्ंयोगे्विना द्रव्यारम्भानुपपत्तेः | विभागेन विना संयोगविनाशा-
लपपत्तौ आरन्धद्रव्यस्य विनाशानुपपत्तेः परत्वापरत्वाभ्यां विना संयोगाल्पीयस्त्वभूय-
त्वास्भवे मृत्तत्वानुपपत्तेरिति | संस्कारे ` छूश्चकारानसतिमाद -त्रुणेति । ' वणे कमै
10
वायुसंयोग।दिति वचनादिव्यथैः । तथा च प्रयोगः--एतद्-रूपवदूद्रग्यामिधातमन्तरेण
प्रयोजनम् विरोषान्तरेति । स्वसमानाधिकरणद्रग्यत्वसान्नादयचाप्यजञाद्यत्यन्ता-
भाववदुचरुर्यचुच्यनेकजातिव्यापकगुणच््तिज्ातिमखं विरेषान्तरत्वम् | यद्वा
Se ee car ~~~
ed वेरक्षण्याश्रयामिमतो धम्मी पृथिवीस्पशादिल्ततसमानाधिकरणा व्रन्यत्वसाक्षाहु-
न्याप्यजातिः पृथिवीत्वं तदत्यन्ताभाववहुदत्तिजलखादिःः स्परशशादिस्तदचृत्तिरनेकन्यापिका ॥
जातिखु[ [03] ]्गाश्लीतस्परंविकेषादि्तदवस्वम् । न चेवं जलादिष्पशोदितन्मान्र- `
बरत्तिजातेनानाजात्िन्यापकत्वाभावात्। न च तेजोरूपे उदुभूतत्व -भास्वरत्वनानाजा तिन्यापकस्व-
मादाय विरेषान्तरसत्वापत्तिः, पाकप्रयोज्याया नानाजातेविषश्षितत्वात्। वस्तुः
पाकजत्वन्यापकत्वेनास्योक्तत्वात्, व्यापकन्यमिन्रारघ्यादोषत्वात् | तन्न तत्सत्त्वेऽपि यथाश्चुते न
दोषः । अतएव उखादावष्यतिन्याक्षिरपास्ता। न च वायुस्पश्चं उदभूतत्वानुटुभूतत्व-
नानाजातिसादाय यथाश्चते दोषः, तदुन्याच्रत्तत्यैव निर्वचनादिति वाच्यम्, एकाभाषेनेवापरा-
न्यथा सिद्धेखभयजातित्वानस्युपगमात् । अभ्युपगमे वानेकपदस्य "परत्वात् । ताश्च
जछत्वात्यन्ताभाववत्वं एथिन्यामपीत्यसंभव इत्यत जद--खसमानाधिक्रणेति । सत्ता-
साक्तादुन्याप्य्रन्यत्वमादाय वायुस्प्यऽततिन्याक्िवारणाय--द्व छयत्वेति । घटत्वादिकमादाया-
संभववारणाय-साक्ञादिति । गुण+ वत्वाहिकमादाय वायुस्पशेऽतिव्यासिः वारणाय
प्रथमजा तिपदम् | अनेकजातिन्यापकसक्तासत्वात् तत्नेवातिन्यासिरित्यब्रत्यन्धं, तत्न
स्पशत्वायनेकधमेन्यापकत्वमादाय वायुस्परच॑ऽतिव्यास्षिरिति द्वितीय [ 1048 ]जाति-
पदम् 1 अायुल्पक्ञंमनोऽन्यतरत्वादिकमादाय तत्रातिन्यासिरिति चरमजातिषप्दम्। यद्टे-
25
1 8 wana. 2 ^ sarfeanife: 3 B बहपरलाभावात्। 4 3 quate |
५ ^ -व्यात्रिरिति प्रथम |
30
I. 4—vayu |
300 किरणावली
तृणे ay स्परेवद्वेगवद्द्रग्यामिघातज विशिष्टकर्मत्वात् नदीपूरयासिहतकाशादिवन- -
कम्पवदिति | ` तदेतत् कम्पलिङ्क saa स्छुटीभविष्यति । एतेनारूपसरवान्
वायुरिति लक्षणमृहेत् | तथा च सत्यनुष्णाशीतपाकजरूपस्पदावान् वायुरिति सिध्यति |
सोऽयं यदि afta ca अवयवानवस्था स्यात्| कस्यचिन्नारौ अनाश्रयं च
5 उदुभूतत्वसमानाधिकरणस्पशत्वव्याप्यजातिव्यापक-गुणवरत्तिजातिमखम्। तदिदं
रूपं पाकजत्वभ्यापकम् , AG व्याप्यमतः स्नेदस्यावान्तरविशेषसच्ेऽयि
न दोषः। संख्येति। संयोगातिरिक्तानां द्र्यारस्मं प्रत्यदेतुत्वेऽपि तद्गुणान्
प्रति देतुत्वमस्त्येव [36a] अवयग्येकत्वादीनां कारणगुणपूवेकलत्वाद्वश्यं संख्यादिकं ` ~«
कारणमभ्युपगन्तव्यमिति मावः। चविहिष्टकमेत्वादिति। गुरुत्व
10 द्वबत्व-संस्क।र-नोद्नाद्रवदात्मसंयोगाजन्यकमत्वादिव्यर्थः। न चाद्र्टवदात्म-
` संयोगाजन्यत्वमसिद्धम् | तज्नन्यकर्मवैजात्यस्यानुभवसिद्धव्वात्। पतैनैति |
नीरूपत्वेन परथिव्यादिभ्यो He: | स्पशोवच्वेनाकाशादिभ्यः तथा चेति | नीरूपत्वे
सतीति शेषः। अन्यथैतस्य रूपवसे पृथिवीविशेष ca वायुः स्यात् गन्धासहच-
रायुष्णाशीतस्पशेवस्वं लन्षणान्तरमूहनीयम्। कस्यचिन्नाङशा इति। यद्यपि
ar en ee.
a --- ---- व --~ -
15 ति । उद्धृतत्वान्यजातिन्याप' कल्पन्ञेत्वन्याप्यजातिमत्वमित्यथः । भेदगभेसामानाधिकरण्यल्य
बिवक्षितत्वादित्यप्याष्डुः । न चानुष्णाश्लीतत्वजातिमादाय वायुस्पर्लंऽतिन्यासिरिति वाच्यं,
परथिवीवायुस्पक्षसाधारणतज्नातो मानाभावात्, मावे वा स्परत्वपदल्य तन्तातिपरत्वात् |
पाकज्ञ“त्वेति। पाकजदृयुणत्वन्यापकमित्यथेः । अन्यथा तेजोऽबथविनि व्यभिचारात् 1
द्वितीयं च स्पर्छपाकजत्वव्यापकमिति मन्तन्यम् । a च जातिमच्वस्येव पाकजगुणत्व-
og व्यापकलत्वसंमवे विशेषणान्तरवेयथ्यंमिति वाच्यं, वायुस्पर्चन्याच्रत्ततया fafiretararara,
“यापक व्यथ विशेषणता ने"ति मतेनोक्तत्वात्। क्ैचिन्वन तथाः सति गुणत्वमात्रस्य
। ण ~> ४ ।
ठयाप्यतया पाकजत्व विशेषणवेय्यापचस्या विरिष्टहेतो ‘aa विशेषणेन विनेश्ति न्यायात्
साध्यविरोषणस्य साथकत्वात् । . अन्यथा fafieaaa विशिष्टवहयनुमानानुपप ; afiare: |
गुरत्वेति। तावदजन्यल्वमन्न तावदसमवायिकारणकत्वाभावः । अन्यथा कममाच्रस्याह-
[ 104 छवदात्ससंयो ° गनिमित्तकारणकल्वादलिद्धयापत्तेः। न चैति । तदसमवायि-
कारणकत्वाभाव इत्यथः तंङज्ञन्येति। तदसमवाविकारण्केत्यथंः। नीरःपत्वं
इति । शेषोऽयमतिरेक्यप्रयोजको, न तु रक्षणप्रविष्ट इति बोध्यम् । अत एवाह--
अन्यथेति। यत्त॒ वेदोविक्रमतेऽवयविनि पाकानभ्युपगमाहु घटादावतिष्यासे' °
रेतदुक्तमिति, . तन्न; एवमशीतेत्यादिवेयर्थ्यापतत । वायुः . श्शरीरारम्भको
30) 1 -जात्तिव्याप(द)स्पश- । 2 ए-व्यादिव्ाहः। 3 5 माभावात् 4 8 पाकल्रति। 5 B
पाकत्वगुणत्व- । 6 ^ यथा सगुणत्वमाद्ख । 7 3 -मानानापत्त-। 8 उ-संग-। 9 A
मौष्टपतलजाति-। 10 ^ -व्यात्तेसक्त- |
| I. 4—vay UL
FRUTT TST 3 ) |
काय्यमापन्नेत | अथ नित्य एव afe निष्प्रामाणिकः स्यात्. परमाणुस्परैस्याती-
निद्रियत्वात् | erat शब्दधृतिकम्पानां परमसूक्ष्मद्रव्याभिघातायदेतुकत्वादितयत
आद--सख चयसिति | द्विविधो नियश्चानिव्यश्चेति। यथासंख्यमणुकार्यभावा-
दिति। aq तयोरणुकार्थयोर्मध्ये कायलक्षणश्चवुर्विंषः। चतस्रो fear आद-
हारोरभिति | तल तेषु मध्ये शरीरमयोनिजमेव, न तु पार्थिववद् योनिजमपि, वायोद्रन्या-
रम्भकत्वेन तेजोवच्छरीरारम्भकत्वे स्थिते क्व॒ तदित्यपेक्षायामाद-म्रर्तां STH
sft | ननु तस्य ताल्वाद्यभावे वाग॒व्यापाराभावात् करचरणाचमावे कचाहरणविहरणाद्य-
भावात् । संस्थानविशेषाभावे चेन्द्रियाश्रयत्वानुपपत्तिः | कथ भोगायतनमिव्यतत आह--
पाथिवेति) [194] उपलक्षणच्चेतत्। भूतान्तरानु्रहस्यापि सम्भवात् । efezatala
रूपादिषु मध्ये स्षसथवोपलम्भक aed तद् वायवीयम्। सवेप्राणिनामिति।
पूर्ववदत्रापि ease करणमालरे सिद्धे संयाग।श्रयतया द्रव्यत्वं रूपादिषु मध्ये स्पर्स्थैव
व्यज्ञकत्वाद् वायवीयत्वम् | अङ्गसङ्कधिसलिलशेस्याभिव्यज्ञकव्यजनपवनवदित्यूहनीयम् |
कस्यचिदेव वायेारिद्दियारम्भक्रत्व न सवैस्येति नियमे देतमाद-- `
पुथिष्यादोति | अतएव कुष्टापहतायां त्वचि न स्पर्शोपलम्भ इत्यमिसन्धिः।
तस्याचिष्टनमाद--सवेदाररब्यापौति । सर्वशरीरव्याप्तस्य स्पशोपलम्भादित्यवधा-
तव्यम् । `तदवस्ान शरीरं नखलोपकेशदशनानां सयोगिद्रव्यमात्रत्वं स्व गिच्द्रियाना- |
कन्न eR ~~~» ~~ ~~~ ----~ ~~~ ~~~ ~~~ ~~~ ~~
कियदवयवनाशेऽपि याबद्वय 'वानाशात् तदाधितं भवत्येव तथाप्य नाशापदेना-
भावमातज्राभिधानात् कचित् कायेऽवयवानभ्युपगमे निराश्रयं कायं स्यादित्यर्थः|
वायोरिति। वायुत्वं शरीररम्भकनचृत्तिद्रव्यारम्भकचत्तिद्रभ्यत्वसाक्ताहुव्याप्य-
जातित्वात् तेजस्त्ववबदित्यथेः। शूपादिष्विति । स्पर्शोपलम्भकतं बहिरिन्द्ियं
वायवीयं रूपाद्यन्यञ्जकत्वे सतिः स्वाचत्तिस्पशेव्यञ्जकद्वव्यत्वादित्यथः | ` तेन
मरीष्मोष्मणि तत्स्पशे च> न व्यभिचारः । ` यद्यपि यदि त्वगिद्ियं त्वगेव तदा
बाधस्तत्रस्थं द्रव्यान्तरं चासिद्धं, तथापि रूपप्रतीत्यसाधनं स्पशप्रतीतिसाधनं
सामान्यतः सिद्धं“ afta बोद्धव्यम्। qaqa शरीरसंयोगस्याभ्याप्य-
चुत्तित्वेऽपि शरीरयावत्तदवयवपरम्पयसंयोगीत्यथः। ननु शरीशारस्भका न
खाद्योऽपि ? नच तत्र त्वगित्यत आह-तद्वसानभिति | यावत्यबयवे
त्वगिन्द्रियाधिष्ठानं तावत्येव शरीरं ऽसम्दतीद्यर्थः । तत्रस्थं caned स्पाशन-
दरन्यारस्भकत्वादिति ` व्यक्तिविशेषे उभिचारीति अत भाह-वायुत्वसिति । सूपादौति।
आदिपदं हेत्वन्तरसूचनायेति बोध्यम् । ननु यदि वायुष्त्वगप्राह्यदरज्यं स्याचाक्षुषः स्यादिति
Y
1 & -वेयवनाशात्. 2B सति ०1६८6. 3 Ba. + 8 faguf} 5 B सवेति,
* © aprerifaecar:.
10
15
Zo)
30
10)
20
~
I, 4—vayu |
302 , किकणावछी
श्रयस्वादित्यमिप्रायः। रोकप्रसिद्धां संज्ञामाह--त्वर्िंति) नन बद्धिक्षयवदेदसहजावरण-
मात्रे ` व्वगित्युच्यते | तच्च पार्थिवं प्रव्यश्षसिद्धमिति नेन्द्रियं न च वायवीयमित्यत
आदह-इद्द्रियसिति | न त्वगेव मुख्यतो वायवीयमिन्धरियं स्वगिव्युच्यते किन्तु
लक्षणया तल्नस्थर्मिन्दरियं त्वगिति व्यवहियते ठोकेनेव्यथः। 'वियस्त्विति। वशब्दः
नोपलस्यमानात् पएथिम्यादिलय।द् व्यावर्तयति] उपलम्यमानस्पाधिष्ठानभूतो न तूप
BT इत्यथः | नन्वनुपपन्नमेतत् स्पाशंनप्रव्यक्षत्वाद्ायोः व्वगिन्द्रियव्यापारानन्तरं
वायुवीातीति प्रतीतेः न च स्पशमात्रमेव aa प्रतीयते वायुस्त्वनुमीयत इति
युक्तम् | शीतो वायुरूष्णो वायुरिति तदीयस्पश्चाभिमवेऽपि वायुप्रत्ययात््, न च शीतोष्ण-
द्रव्योपनायकत्वेनानुमितस्य पवनस्य तथा प्रतीतिरिति युक्तम्| बाधकाभावात् |
अस्त्यचाक्षुषत्वं वाधकम् । द्रव्यस्य हि स्ार्शनत्वं चश्चुष्र्वेन व्याप्तम् | तदितो
व्यावर्तमानं स्पार्चनत्वमपि व्यावर्तयतीति चेत् १ न] विपक्षे बाधकाभावात् |
न हि चक्षूरूपाभ्यां त्वचः erated वा किच्चिदुपकत्तेव्यम् , येन भिथोऽपेक्षा स्यात्|
------------- --- ~+ ae
प्रयत्तत्वं वायोः साधयति-त्वर्िति। ag स्पशेलिङ्घश्रदे तदन्यथासिद्ध-
मित्याशङ्ख्य निराकरोति- नं चेति। asta तथात्वापत्तिरिति भावः | शीतो घायु-
रिति यत्रापि वायौः स्पर्शो न gaa तत्र लिङ्घासम्भवादुमानाभावेन त्वगिन्ियप्रत्यत्त
Tl alg: | स्परोमात्रस्य तदलिद्त्वात् । शीतोष्णयोरपत्तधमेत्वात् । अपाक-
जाचुष्णाशीतस्पर्शाननुभवेऽपि शीतो वायुरिति प्रतीतेरित्यथः। ननु शीतोष्णद्रग्योप-
नायकत्वेनाजुमितद्रभ्ये रूपासहचरस्परशंवस्वेन aged परिशेषाश्निश्चीयत इत्यत आद्-
न चेति। तदप्रतिसन्धानेऽपि ततूप्रत्ययदित्यथैः। fate सत्यारोपानपपत्ते-
रित्यपि ees तस्मात् `स्पाशन प्वायं भ्रमः। यश्च यतक्ररणको भ्रमः स
तदिन्द्रिययोग्यविशेष्यक इति वायुः sera धवेति भावः । स्पाशनत्वे बाधकमाह-
अस्तोति। चन्लुषाचपलभ्यमानस्य द्रभ्यस्य त्वचानुपलम्भादित्यथः। faqey
इति । स्पशेवदुद्रभ्यस्याप्यचाज्ुषस्य स्पाशेनत्वेऽपि प्रतिक्रूरुतकाभावात् रूपवख-
स्योपाधित्वादिदयथेः | ag agate बरहिरिन्द्रियजन्यश्सात्तात्कारविषयद्रभ्यं स्यात्
स्पाशंनविषयद्रभ्यं बा स्यादुुभूतसूपः* स्यान्न चेवं तस्मान्न तथा; ताद्रशसाक्ञातकार-
विषयद्रव्यस्य ₹[360]पजनकत्वनियमात् | मैवं, रूपवत्रक्तमवेतस्व द्रभ्यत्वस्य रूप-
जनकत्वे प्रयोजकत्वात् | न हि ताद्रशसान्ञातकारबिषयद्रभ्यत्वं ततप्रयोज्ञकं तस्य
रूपजननोत्तरकाटटीनत्वात्। -किञिदिति । केनचिद् रूपेण सहकायमित्य्थः |
------~~--~~---~
प्रतिङ्ख्तक ः इत्यत अ!ह--ङ्पवन्वस्येति। सूषज्ञनक्छत्वैति " प्रव्यश्चशूपजनक-
1 ए स्पर्न. 2A सात्तारविषथ-. 38 खात् 001६८60. 4B -aa 5 A -साक्षार-,
6 ए -समवेतद्रव्य-. 7 «^ =तकोँऽसि इत्यतः ।
| 1, 4- ०)“
किरणाबटी 303
तथात्वे वा जायन्धेन षटादयोऽपि त्वचा नोपलभ्येरन् | सूपाभावेण द्रव्यवत् स्पदौऽपि
नोपलभ्येत | Sy जरं alas रशिखातलमिव्यल्ोष्णद्धीतस्पशापिष्ानयोस्तेजःपयसो-
` श्चक्षुषानुपलम्भेऽपि स्पक्चस्योपलब्धेः | द्रव्यस्य चक्षुषानुपरभ्यमानस्य eae कचिदनु-
पठम्भाश्नैवमिति चेत् १ न | अपार्थिव सर्वत्र त्वचा स्प्योपकन्धिरस्तु । द्रव्योपरुन्धिस्तु
चक्षुषेव कचिदनुमानेन वा भविष्यति | वायुवत् प्रव्यमिज्ञानमपि तद्रदेवोपपत्स्यते | अथ
भ्रान्तो यथा तथास्तु | प्रमाणचिन्तायां तु उपलभ्यमानः eat आश्रयसहित एवोप-
भ्यते, अनुभवस्य दुरपह्वत्वात् | अतस्तोयतेजसोः त्वचोपलम्भ इष्यते। गुण-
योग्यतामाश्चित्य स्वक्चक्षुषरोद्रन्यावगाहनादिति यदि वायावपि समानमेतत् । तथाच
प्रयोगः--वायुः प्रत्यक्षः उपलभ्यमानस्पश्लांधिष्ठानत्वाद् घटवदिति | अल्लोच्यते--द्रव्य-
ग्रहणयोग्यतान्तभूतयोग्यताकानि ख संख्यापरिमाण[ 19h `प्रथकूत्वसंयोगविमाग-
परत्वापरत्वानि कमाणि | एवं ह्यमीषां द्वीनिद्रियग्राह्यता नि" वंहति | यदि त्वचा वायु-
रुपलमभ्येत संख्यादयोऽप्युपङभ्येरन् | न चेत् द्रव्यमपि नोपर्म्येत | त॒स्योपकम्भयोग्य-
त्वात् | न च त्वचा वायोरेकत्वादिसंख्यावा हस्तवितस्त्यादिपरिमाणे बा प्रथिव्या-
दिभ्यः सजातीयतो वा gana संयोगविभागी वा परत्वापरत्वे वा कमे बोपकभ्यते |
ननु वल्योपरम्भने योग्यतेवासिद्ध दूरात् संख्यादीनामनुपरूम्भेऽपि चरत्शार्ताल-
-तमाखादी [ना |मुपकम्भादिति चेत् १ न, दूरादिदोषेण ` संख्यादयो मोध्परुम्मिषत।
तथात्वे वेति। सहकारित्वे वेद्य्थः । रूपाभावेणे ति | चाद्ुषग्रहे रूपस्योप- |
योगो, न त्वन्यत्रापि geqd: | द्रव्यात् eased विशेषमाह-उष्णभिति।
अपाव gla! तथा सति जलतेज्ञसोरपि स्पाशेनत्वं न स्यादित्यर्थः|
कचिदनमानेनेति। शीतस्परशादिनेत्य्थः। ननु चन्ुगरं हीतस्य जलादेस्त्वचा
प्रत्यभिज्ञानात् त्वगूप्राह्यत्वं स्यादित्यत आह--प्रत्यभिन्ञानभिति।
वायावपि त्वचा प्रत्य्भिक्ञानमस्त्येव तस्यानुमानिकत्वे जलादिप्रत्यभिन्ञानमपि तथा
स्यादित्यथेः। म्रान्ताबुष्ण जरमित्यादिनिद्धो। शुणयोग्यलाभिति। यथा
रूपयोग्यतया द्रभ्यं चाज्ञुषं तथा स्पशेयोग्यतया त्वाचमिति arg: ceva इत्यर्थः|
वायुः प्रत्यक इति। न च सामान्यादिरत्यासत्तिज्न्यप्रत्यक्तेण सिद्धसाधनं,
मीमांसक तदनभ्युपगमात् । नापि पक्तघभ्मावच्छिन्नसाप्यव्यापक्मुद्भूतरूष-
arate: । स्पाशेनप्रत्यत्तसे तस्याप्रयोजकत्वात्। चान्द्रमहसोऽपि स्पार्शन
त्वापत्तेः। HE सत्युदुभूतस्पशेवत्वस्येव तर प्रयोजकत्वात् । न चोदहभूतस्पशं-
त्वेत्यथेः। "तूथेति। तथा* च यथा तोय-तेजसोरूत्वाचत्वं तथा वायोरपीति तुभावः।
वायुरिति | प्रत्यक्षर्प॑श्चय इति शेषः । अन्यथा umararfaga: sas |
Matar | सचप्येधमपि नेयायिकस्य सिद्धसाधनं भवत्येव, तथापि
1 च मव्रति. 2 C नोपरलम्मिषत) which is incorrect, 3 A यथेति। 4 B तथाच
omitted. 5 B तु omitted,
10
15
20
bo
or
50
ah |
10
15
ID
aes १
30 -
1. 4—vay |
304 , किरणावली
तथापि योग्यताया अनि्त्तर्दाषनिच्रत्तावुपलम्भात् | तस्मात् द्रव्योपलस्भसहचरोषलम्भ-
योग्यताकानां संख्यादीनामनुपठम्भादवगच्छामो न easy: पवन इति। तदेतत्
तस्या प्रयक्षस्यापि नानात्वं सम्मूरुनेनानुमीयत इत्यत्र स्फुटीभविष्यति अतएवानु-
परभ्यमानसंख्यादिके तोयतेजसी अपि त्वचा नोपलभ्येते इति विनिश्चयः | तथा
वरमपि तन्वम्, गोरवात् sae: प्रत्यन्ञत्वात् न व्यभिचारः। तस्मादिति ।
ag कथमयं नियमः ? कि agama: संख्याद्यो anwar, सा व्यक्तिरपत्यत्ता ?
यद्वा, यज्ञातीयसंख्यादिरप्रत्यन्नः, सोऽप्रत्यन्तः? नादयः, प्ृष्ठटद्यवश्लव्यक्तेः
संख्यापरिमाणग्रदेऽपि त्वचा ग्रहात् । नान्त्यः, तज्ञातीये फुत्कारादो संख्या-
परिमाण-पथक्त्वानां प्रहात् शरीरे बाय्वभिघातःरूपसंयोगविभागश्च प्रव्यक्त पव |
परत्वापरत्वे पि बामदत्निणपाश्वं : संयोगिनोर्वायोः “saa वायुर्बातीति कर्म
प्रतीतिश्च सादलोकिकी । अथ बहिरिन्द्रियजन्यद्रव्यसात्तातकरारे wad सत्युहभूत-
aaa प्रयोजकं सति. सम्भवे* त्यागायोगात् , नतूहूभूतस्पशेवसवं चन्द्रमहसां az-
भावात्। नापि जन्येन्द्रियप्राह्यग्विशेषगुणवलं कार्यमदहतसभानाधिकरणविरोष-
गुणकखं वा । रसनगतपित्तद्रव्यस्योद्ध.ततिक्तरसस्या°नुद्ध. तरूपस्य काथुपनीतानु-
द्वतरूपोदुभूतगन्धाश्रयचस्पकभागादैः प्रत्यन्तत्वापत्तेः , गौरवाच्च । मेवम्, उद्भूत
रूपवच्वस्य ततुप्रयोजकत्वे नयनगतपित्तद्रउपस्य प्रत्यत्तत्वापत्तेः ; किन्तूह्भूतस्पशंबखं
तथा | न चैदं ऽव्रभाया अप्रव्यत्तत्वापत्तिः | प्रभा हि तेजसो रूपं न द्रव्यम् | तदाशध्चरय-
तेजःग्रतीतिश्च प्रत्यक्तरूपचिङ्कजा । यथा तवोष्मप्रतीतिः। चान्द्रसोरदीप-
प्रमादो कर्मसंयोगादिकं न प्रतीयत प्व । इन्द्रनोखादिप्रभायां च रूपस्य पूवे-
देशादुपलस्भोत्तरदेशोपरम्मेन fea तदाश्रयतेजसः कमंसंयो[37व्ुगविभागानु-
मानम्। aa वहिरिन्द्िययोग्यानेकविोषगुणवच्छं तत्र प्रयोजकं, तव प्रभासे.
ण्वोरप्रत्यत्ततापत्तेः, MATH | अथ स्पाशेनतायापुदुभूतस्पशेवदुहभूतरूपमपि तन्तम,
।ओ स्व विकश्ेष्यकप्रत्यक्ष जनकत्वस्रुभय सिद्धं सख्यः, रोष प्रत्यक्चव्रकारो | नापोति |
भका] 050 ]ंसातिप्रसङ्गवारणाय । जन्येति | जन्यशसेरादिग्राद्यत्वमा दायोक्तदोषा-
दिन्द्रियपदम्। शन्दादेरपनीतस्य चक्षुषा ग्रहाहु दोपतादवस्प्यादाह--विद्रेतेति ।
्राह्यविेषो प्रहणविशेषविषयो रोकिकप्रतयक्षविषय इति यावत्! तादशत्रयणुकस्य
'द्ववणुके सत्वादाह-गु्ोति। कर्थेति । कायेमहत्वयोरनुपादानेऽन्यतरोपादाने
वात्मातिप्रसंग इत्युभयोपादानम् । कायंमहत्ववतत्वं ततूसमानाधिकरणगुण aed वा
चक्ष रा्यतिप्र्क्तमिति fast विशेषगुण गुणविशेष. sya इति यावत्|
भत एवाह -उदुभ्बूतेति 1 येति । एतचादष्टदुदुभूत इति मतेन । यदि
1 Basi योगो वि-, 2 23 -पाशसं-. 3 A wa. 4 भवे. 5 8 -गहवि- 6
अनुह्-तद्पस्य omitted, 7 8 प्रयचलापातात्, 8 B प्रयतायामप्र-+ 9 ए-विषयल्सुभय. |
10 A wana 17 A-qwa वा|
| 1. 4-- "2/1
किरणावली 305
चोपभ्यमानस्पदांचिष्ठानत्वमप्यनकान्तिकमिति सिद्धम् । कुतस्तर्हि प्रत्येतव्य इत्यत
STE — EFA | स्प्यः सब्दो चरतिः कम्पश्च लिङ्गानि यस्य स तथोक्तः। तथाहि
योऽयं रूपवदुद्रव्यासमवेतः स्वयः स क्वरचिदाध्रितः स्परीत्वात् प्रयिवीस्पदीवत्। न चायं
' 'जलानल्योरनुष्णारीतत्वात् | न च पाथिवः | सूपेणासमानाविकरणत्वात्। यस्तु
नम ------~-~---
~~~ ---------------~~- ~ ~ === =-=
मरूतरूपकत्येव ्छद्युषत्ववत् स्पाश्रनत्वदशनादिति Faq, न । उदहुभूतरूपवते सत्यपि :
` प्रभायां न स्पार्ंनत्वामित्युदुभूतस्पशंस्यावश्यक्षत्वेनोदूभूतरूपवच्वस्यान्यथा सिद्धत्वात् |
FAL सत्युदुभूतरूफायावेन स्ाशनत्वाभावस्य ANAS: । न च बायोरप्रत्य्ञत्वे
पथिव्यतिरिक्ते aa मानं स्श्ललिङ्कदमानस्य परथिव्यामप्युपपत्तेः। न चोहुभूतरूपा-
पततिरूद्श्रूतस्पर्णद् । कस्यचिषरचुहभूतरूपस्याप्युदूभूतगन्धवदुपपत्तेः । धर्मिकद्पनातो
ध्मेकस्यनाथा aya । sarg:—aeta aang पूर्वोचतरदेशयोः संयोग-
दिभागयोः प्रत्यत्तता न स्यात् | GaAlAs: प्रभामण्डरुत्वेनानुहुभूतस्पशंत्वादं
Tang! तथाच चरतीति धीस्तद्छिद्धिकापि न स्यात् । न पूर्वोत्तरदेशाच्चप-
लम्भोपलस्साभ्यं संयोमवियागावलजुमाय ताभ्यां गत्य्ुमानम्, पूवबोत्तरदेशायोर-
परत्यत्ततया छिङ्सिद्धिरिव्युहूभरतरूपवस्छं ततुप्रयोजकमिति वायुरभ्रत्यत्तः। यद्वा,
द्रभ्यस्पारानत्वनौहुश्रूतस्पशकवचखमत्र Aq निदाघोष्णफुतक्रार इव संख्यादौनां
प्रत्यत्तत्वापादात् | योग्य द्रव्यवत्ितया agar । उदूभूतरूपवस्वमालमपि
तचरं a तन्तं नयनगतपित्तद्रध्यस्य प्रत्यक्ञत्वे तदुगतसंख्यादिध्रहापत्तेरित्येकैकः-
व्यभिचारेण विनिगमक्ासावादुभयमपि ततप्रयोजकं प्रमाणव्तो गोरः न च दोषायेति
qa: | न चैवम्रपसिद्धान्तः। पीतः शङ्क seat नयनगतपित्तपीतिमेव
yaa, मतु पिक्तद्रव्यम्। शप्रभायामैव तेजस इति वाचस्पततिमिश्नराणां
वचनात् see वाथुखंख्यादीनां त्वग्वेयस्वे चान्ञुषत्वापत्तिः"। न च रूप
चोद्भूतादे वो दभूतसिति सतम्, तदा त्रसरेणुस्पशौऽप्युदभूत इति योग्य एव विविच्य परं न
yaad ¦ उरन्यथा त दारज्यघटादेरनुदुभूतत्पशचत्वापत्तेरिति | इत्युद्भूतेषि । न चेवं
चान्द्रप्रभाद्ंद्यादिप्रहापत्तिः; बिःमभ्वग्विसास्सिरूप-सजातीयक्षंबखनरूपदोषस्य प्रतिबन्धक-
त्वात् । अन्यथा तत्रापि सोरप्रभासंख्यादिप्रणहापततेर्तुल्यत्वादिति। एवञुद॒भूतरूपवस्व-
मात्रस्य प्रयोजकत्वे दोवाभावादुमयग्रयोजकत्वे[ { 05] ` मानाभावात्, भावै वा उदुमूत-
गुणत्वादिकं तथास्तु । उदुभूतव° त्वमेवं चा राघवात् | न चेवमतिप्रसङ्गः | उदुभूतवस्वस्य
च मूत्तविशेष ' ० सान्रहुत्तित्वास्युपगमात् । न aaafa पर्मागावतिप्रसङ्कः, उदुभूतरूपवत्ेऽपि
तुल्यह्वात् । त्वविशेषणेन तन्निवारणं तुल्यम् । अन्यथोहुभूतरूपवकवमप्यतिप्रसक्तं
i B द्रव्य omitted 2B aaweq 3 8 warafaa 4B चाक्तषल्नपत्तः.
5 ~ विष्वम्-। 6 उ-ग्रहात्तन तुल्य-। 7 3 मामावात् 8 {> गुणवच्छादिकुं ; 9 8 -उद्भूतत्व-।
710 उ-विररैषगुणसाव-। 71 A sara, अनु- |
if ५. .3
LO
20
1. 4——rayu |
306 किरणावरी
पार्थिवो नासावेवं यथा घरटादिस्पशेः। न च रूपेणासामानाधिकरण्यमसिद्धम् , योग्यानु-
पठन्धेः | न चायोग्यरूपमिह भविष्यतीति वाच्यम् | अभिभावकस्य रूपान्तरस्या-
नुपरन्धेरभिमवानुपपत्तः । पाकजत्वेन पार्थिवरूपस्पदयोस्छट्ययोगक्षेमत्वेन स्परोस्योद् भवे
----------- ~~~
..---------- ----------~-~------- -- -“~~----------~-------------- ~
वद्वसित्वमुपाधिः ¦ तस्याप्यापा्यत्वादिव्येततपर्तया नेयः। ag शीतो बायुरित्या-
58 शेपो न स्पाशेनः, विशेष्यस्य योभ्यत्वात्) न च प्रसायां तथा, सामान्ये बाधका-
भावात्। न चाञ्ुमानोपनीते aa त्वगुपनीवशीतताशेफे मनसा तदिङ्स्पशादि-
चतुष्कस्याप्रहात् | शीतस्पशेस्यालिङ्त्वाद्। oa a शीतद्रव्योपनायकत्वेनानुमिते
वा [37ुयो मनसा शीतासेपः। तद शौतानाश्रयत्वेन प्रमिते वायो तद्ना-
रोपात्। न च पीतः शङ्कु इतिबद्हिखिन्द्रयजन्यो्यं gal येनादुमानिकविशेष-
10 प्रदेऽपिदोष' माहात्म्याद् मवेत् । नादि शीतस्प्ीदुभिते द्रव्ये स्डतवायोरमेदः।
वायुविशेष्यकशीतप्रत्ययात्। नापि स्वघ्रक्षानवन्मानसोभवं ga | त्वगिन्द्रिय
व्यापाराचुविधानात् | AME | यथा वायुकेघञ्येण जलबत्तितिया गृहीतस्य शीतस्य
स्परोस्य वायावारोपो दिङ्ोहबहोषमाहात्म्यात् ; तथा शीतस्पशं वायुलिङ््ल्वारोपाद्वाय-
वीयत्वानुमानम् । ` न चेवं शीतो वायुरिति वायुविशेष्याप्रतीतिने स्यादिति बाच्यं
1; शीतोष्यं वायवीय इति भ्रमानन्तरं शीतो वायुरिति मनसारोपात्। नु त्वग्-
व्यापासनन्तर बायुक्रातीति कथं प्रतीतिः १ वतदिङ्कसंयोगविभागयोरप्रत्यत्तत्वात् |
मेवम् । शरीरयासिघातजषुखदुःखविशेषेणानिघातप्रुन्नीय स्पशेवद्धेगकञजन्यत्व-
मनुमाय वेगेन कममाुमानात्। पवः बहिरिन्द्रियजन्यद्वश्यप्रत्यत्तत्वे रूपवस्वस्य
प्रयोजकत्वे व्यवस्थिते वायुप्रत्यत्तत्वसाधकाजुमाने पत्तघमोवच्लिन्नसाध्यव्यापक-
20 मुहमूतरूपवचमुपाधिः सूपस्यायोग्यत्वं सव॑दा? अभिभवेन वा अनुद्धवेन चा । आद्ये,
अशिभावकस्येति। तेन्मेरूपेण पाथिवरूपाभिभवे घरादिरूपस्यापि तेनाभि-
भवादनुपलम्भापत्तिरित्यथः | अन्त्ये, पाकजत्वेनेति। ag यदि पाकजस्पशं
Pt a ee
स्यात् । तमसि agatsfa उवणघ्याप्रत्यक्चत्वात्त्। यदि च खूपग्रहस्रामग्रीरूपग्रहसामग्रय-
भावात्तत्र तथा, तदा तुल्यमिति, स्येति । अन्नापीदं चिन्त्यम् । अनुमाने विशेष-
6 द्कनस्य प्रतिबन्धकतया श्री तस्पश्चन कायवीयत्वानुमानासम्भवः । न चानुमानपदं ज्ञानपर,
तथा च तदिति वाच्यं, वायुरिष्धत्वारोपादित्यनेन विरोधात्। एवं च मनसारोपादि*त्यप्य-
युक्तम् , मानसेऽपि विशेषदशंनमात्रस्य प्रतिबर्धकत्वात् । न हि "पीतः ag’ इति wae
मानसोऽपि तथा प्रत्ययः, किन्तु जुद्धप्रत्यय एवेति । तदिदमुक्तम्-^“न हि पीतः ag”
इति “श्वहिरिन्द्रियजन्योऽप्रमि'त्यादि | तस्मादु यदि वायोस्त्वगिस्द्रिययोग्यत्वस्ुपेयते, तदा परं
3 तेन पीतः ag इतिवद् विशेषदशंने[ 1068 ]ऽपि शीतो वायुरिति प्रत्यय उपपद्यते ईति ।
~ ``_~~~~=~--~-----
1 ^ -मदहात्माद्. 2 Baa. 3 ^अनुमानविरेष- । 4 + -दिव्यसप्य(?)- |
| 1. 4---12)/८
HUT TST 307
रूपस्यानुद्भवायोगात् | अन्यथा प्रधिव्यां ूपस्योदूभवेऽपि स्परानुद्भवप्रसद्गात् | किं
चानुपरम्यमानरूपस्य स््धिष्ठानस्य प्रथिवीत्वे गुरुत्वमपि स्यात् ] न च पवनापूरितस्य
चमपूटकादेरपूरणदशातोऽधिकमवनमुन्नीयमानस्य घूमापूरितेनेद मनेकान्तिकमिति चेत् , न |
उदहभूतरूपससानाधिकरण इति भ्याप्िस्तद्लोहूभूतपाकजगन्धस्याप्युटुभूतरूपसामानाधि-
करण्यन्याप्यत्वाद्वायुपनीतचम्पकमागादेरपि द्रभ्यान्तरत्वापच्तिः । ` अथ गन्धस्य
® | क्प € ®>
पुथिवीजन्यत्वनियमात् तथाभूतोऽपि a पाथिवस्तदाचुष्णारीतस्पशंस्यापि प्रथिवी
'हेतुत्वनियमादचुदुभूतरूपसामानाधिकरण्यम् अविरुद्धम् | aa वद्न्ति | अनुष्णाशीत-
स्परस्य पा्थवत्वव्याप्यत्वे चहुव्यञ्जकलत्वगिन्द्रियस्य गन्धन्यञ्जकत्वापत्तिः। किश्चोद्ध त-
परथिवोस्पशेजनकस्यैदाग्निसंयोगस्पय srg, उद्भूतरूपजनकत्वकद्पनात् तयोः
समनेयत्यम् | अन्यथानुदुभूतस्पशं उदुभूतरूपा प्रथिवी स्याद् गन्धोदुभूते त॒ anal
व्यभिचारात् ACNE Ga Has यथा च ase: पाथिवत्व तथोपपादित-
| मधस्तात् । यद्वा पूर्देत्रापरितष्यन्नाह--किश्च ति) ag सामा[38न्यगुणत्वेऽपि
९ । € ॐ ॐ
विभागो न सवेप्रथिवीभ्यापकस्तथा गुरत्वमपि स्यात्। मैवं, बिभागस्थ
क्मा्यागन्तुककारणजन्यत्वात्, गुखत्वस्य परमाणो नित्यत्वेनावथविनि कारणगुणोत्-
पादेन सदप्रथिवीव्यापकत्वात् । अस्तु geeaafa वायो, किमनिष्टमित्यत आह-
न येति । यदि ऽपवनापुरित चमेषुटमपूरणदशानवस्थितगुरुत्वाश्चयद्वव्यसम्बन्ध-
qatar स्यादपूरणद्शोन्मानजन्यावनव्यधिकावनतिहेतुः स्यात् । य्थैतदेव
खोषटसदितमुन्नीयमानमित्यथैः | अत्र शड्ते। धुमापूरितेनेति । समाधत्ते--
------~--- न नन Hn 0 a a ey a eg ~~ —. ne eee
aged । प्रथिवीमाच्रगुणन्धञ्चकस्य गन्यन्यज्चकत्वनियमादिति ara: | aq ofiat- |
गुणमान्नन्थञ्चकल्वं तन्न तन्त्रं न ae, तदुष्णस्पर्शादिन्यञ्चकत्वादन्यथा घटा दिरूपव्यञ्चकतया
चक्चुषौऽपि तथात्वापत्तेरित्यष्चराह--्छि च्चै ति प्राक्लः। वस्तुतल्तथात्ये तादशस्पश्शंवत्तया
त्वचोऽपि पाथिवतया पाथिवेन्द्रियल्य गन्धन्य्चकृत्वापत्तिरित्यिथंः। एतच त्व गिन्दरिथस्य
पा थिवत्वे गन्थन्यञ्चुकतापक्तेर्क्तत्वा दित्यप्र स्पुटम् | अन्यथेति | | पतच त्यणुफेऽप्युद्भूत-
स्पशं इति मते बोध्यम् । नयु fe चेत्यत्र तकंवेयधिकरण्यमेव दोषः । न च धुमापूरिते-
गेत्यनेकान्तिकोहुमावनं तत्र घटते । तत्र तर्कान्तरं नास्त्येवेति । तदुद्भावनस्थानमाइ--
यदूति । तदिदं वव्यति--अन्र दाङ्त इति। नु धूमजन्यदन्यत्वं धूमत्वे
ee.
1 BeBgqaar. 2 B uarfiaer-. 3 8 पवनपरू-. 4 B ae!
Ot
19
a)
bo
COU
3)
1, 4--vayu |
308 किरणावली
अख्धूमदशायां तत्रापि गरिसर्विरोष्रहेतोरवनतिविदोषस्य प्रतीतंः। तस्माद्. विवाद्ा-
ध्यासित द्रव्य न प्रथिवी, BITRATE , TATA | गुरुव्वरदहितप्वाद्वा तेजोवदिति स्पया-
भ्रयतया चतुथ द्रव्य सिध्यतीति एवमसति द्रव्यासिघाते योऽयं पणेद्िषु सन्द्सन्तानः
अकृधूमे[नि]ति। अस्यैव घरूुभस्य यदा घूमदसा वति, तदा साप्य-सस्वान्ना-
नेकान्तिक मित्यथः। नन्वखधूप्रस्य “YHA मानायाः, द्युमजन्पत्वस्यानक्ान्तात्- |
धूमत्वेऽपि धरूुमव्यक्तिविशेषे विरङेऽनेकाम्तिकूमैव | —adyaey धूमत्वे
धूमारभ्यद्रव्यत्वमेव मानं, a a age) अन्वयत्यविरेष्छाभ्यं तदसिद्धेः |
धूमत्वव्यञ्जकस्य गन्धविशेषस्य agellgearisiagmteqdiianves चः तच्ापि
भावात् । बायुत्वं यदि गुरत्वसनानाधिकरणजाविः स्याद्वनतिंदरेषसथानाधि-
करणं स्यादित्यापादना्ैः ASIA SAMA -घुस्तेरािशायत्ुकनदु(रते
चश्रदुरादाववनतिरर्त्येवेलयप्याष्टः ¦ विवाद्ाध्याशि्{भि a | न च्युष्णाशीतस्पां
नाश्रयत्वमरुपाधिः। त्वशिन््रयस्य पाथिवत्वे गन्धम्यस्चकदापरकत्दादष्छथिकत्वे
च तत्र सध्याव्यापकत्वात् | यद्वा, एथिवीत्वमस्रष्णाशीतस्वरंसमानाधिरूरण्यत्यन्ता-
भावप्रतियोगि द्रव्यत्कःपाप्यज्ञातित्वात् अटस्ववदत्यतुमानात्। weeeayla |
तन्त्रमिति नाने; कान्तमित्यत भाह--धुम्मस्वैऽपौति मवतु धूमत्वमलथूये, यापि तदभिन्ने
धूमन्यक्तिविशेषे व्यभिचारतादवस्थ्प्रमेवेत्यभं न॒ सखेति । यूञारम्यत्वसक्लिद्धमित्यथेः
अन्वये [49५0 [fa । ययप्यन्वयादिमत्त्रऽपि qat न दुग्धारभयल्वं, किन्तु तवारम्भकारभ्यल्वं,
तथा प्रङृतेऽप्यस्तु, युक्तं च तथा थूमस्यान्त्यावयवित्वेन तदनारस्मक्त्वाद, अआगरस्भकत्वे वा
तद्विजातीयता ° नापत्तिः ; तथापि यूमारम्मकारभ्यद्रञ्यत्वमेव तथात्वेन विवश्ितम् । अतव
दुग्धारस्मकारभ्यत्वेऽपि यथा न sat दुग्वत्वं वथा धूमारम्भक्रारभ्यत्तरेऽपि aeq धूमत्वं सा ' ° -
स्त्वत्यप्रयोजकल्वमाशङ्क्य तत्र धूमत्वन्यवस्थितमे तद्व्यज्जर्माड--धुद्वत्वटयस्चङस्यैति ।
यद्यप्येवमपि “alsajera धूमस्य agian भवती"ति gigas विरोधो स्यत्तिभेदाव्, तथापि
तज्नातीयत्येवेति तदर्था बोध्यः! अतस्व तज्नातीयमरुधूसमादाय safearesfa तंदुसिन्न
नष्टपूमन्यक्तिविशेषं विरखमादाय ठ्पमिचारसाखचङडक्य जातिगर्म तक्छौन्तरस्शह--ङहयत्खर्वक्िति |
मनस्ते व्पमिचारादाह--गुङह्वैति । = विरख्थूमत्व = व्यभिचारादाह--द्कर्ह्िप्ठस् |
हषतक्षेपादिजन्यावनतिमदायेष्टापत्तिवारणाय — farryayia । ` ` युखत्वस्मक्ा विक्छरणकेत्यर्थः 1
न चारयूसन््ाच्रत्तविरख्यूम [078] मा्ननिष्ठजातौ व्यभिचारः, aa सानामावात् ; wry वा as
साघ्यमस्त्येत्रेति केषाञ्िन्सतमाह-- उह्यघ्द्च इति । न चेवमपि areqe; व्यभिचारः,
उटुभूतस्पसंसामानाधिकरण्येनापि maar! -णात् । wares ! सत्तायां व्यभिचार
दाह-द्रठथत्वब्याष्येति। अदुष्णाशषीतस्पसंवरस्वोपाधो उयभिघारादाहइ--ज्गल्लोति ।
1 Byaaw. 2 8-खानेकान्तात्. 3 Bo yaad. 4 -निद्ानख्य स्-+ 5 B च 0111666.
6 B-ya-omitted. . 7 9 नाने कान्तिक~। 8 A प्रक्र{?ै)प्यस्तु | 0० {3 तद्धिनादौषघतापत्तिः।
¶ 2 bans
10 B aaqaate@as- | 11 उ-लासमवाधिक्रारख्केत्यघः। 12 3 -शेदरल्रात् |
| I, 4-- ४/८
किरणावली 309
स्परोवद्रेगवत्संयोगजन्यः । अविभयज्यसानावयववद्रव्थसम्वरन्धिदब्दसन्तानस्वात् दण्डाहतभेरी-
शब्दसन्तानवदिति। एवं गुरुणो द्रव्यस्यापतनं oA: |) ततोऽनुमीयते वायुः|
तथाहि प्रयोगः-- नभसि वृणतूलस्तनयिल्नुविसानादीनां sid: स्परावदद्रन्यसंयोगदेठुका
अस्मदाद्यनधिष्ठितद्रव्यव्रत्तित्वात् , नौकादिधरतिवत् | कस्पछिङ्गत्वमक्तम् | एतेषां
satay कार्यत्वािस्तरङ्गः प्रतिवन्धः | तिर्यग्गमनं स्व[209]मावो यस्य स तथोक्तः। &
अदृष्टवदात्ससेयोगनिवन्धनमस्य तियगुगसनम् | तेन कः पुरुप्राथ इयत आह--
मेघादौीति | आदिग्रहणद्ेहदावसादीनां विमानादीनां मौमादीनाच्च यानपात्तपांश्चपरलादीनां
अनुभूतरूपस्य atta निषेधादिति भावः! afaasantata: विभागजशब्द्-
सन्ताने" व्यसिचारवारण्णय | यद्वा, Tues शब्दखन्तान एतच्न्दकारण-
रूपवन्मा्राचरसिसंयोगजन्यः संयोगज्शब्दत्वात्, समस््रतिपन्नवत्। नभसीति। 10
नयु धतिरपतनम् । तच्च पतनस्य प्रागमागोऽव्यन्ताभवो वेति । तत्र स्पशैवद्"- `
द्रव्यसंयोगत्वे साध्ये बाधः म च पलनप्रतिबन्धकः संयोगो घुतिः। अद्रषटवदात्म-
संयोगेनान्यथासिद्धेः। अब्राहुः-पेश्ादिष्रुतिः* पतनप्रतिबन्धकस्तं योग] रूप-५
विभागःज्क्ाब्डेति । वंशदलादिविभागजेत्यर्थः | ननु वायुसंयोगस्य शन्दमान्न-
ffiacaraa साध्यमष्त्येतेऽति कथं व्यभिचारः १ अन्यथा राब्दज-शब्देऽपि साध््रा्श्त्ये 15
aa बाधापत्तेरिति मृलप्रयोगेऽपरिवुष्यन्नाह--धद्धेति | न च पर्णाकारासंयोगेनाश्टवदात्म-
संयोगेन च सिद्धसाधनं, स्परंबन्मान्रह्रत्तिस्वेनापि संयोगनिमित्तकारणत्वलघ्य च साध्याथं-
त्वात् | इष्टान्तखाभाये तच्छन्दकारणेति रूपवटुविदचेषणसन्यथा मेरीदण्डसंयोगत्य ख्प-
वस्मान्रवृतितया amet संप्रतिपन्नशदे साध्यवैकल्यापरसेः | पणंप्रभासण्डलसंयोग एव
तथाल्त्वित्यर्थान्तरवारणाय--स्ववन्धाच्रश्त्तोति | alata पणंशञन्दुमात्रह्य
पश्चतया यन्न पण करसंयोगेन secant विह्साधनमतश्तह्विशेवणमित्याहुः । ,.
quuafiecdagafied बाधितमिति स्ोद्चपदम् । तथा च पक्षघमतावरात् पणंवायुसंयोग-
जन्यत्वं लिध्यतीति भावः | हेतो च विमा[ {7b |गजस ` “32 ञ्यभिचारवारणाय पद्भयं
बोध्यमिति | अह््टवदिति | यद्यव्यक्चाधारण्यविरशेषणादेदेतह्येषनिरासे fagiea!>-
gained yaad, anfa agdaineta पलनप्रतिबन्धकतया aa ततं ` " योगदेतुकत्वं
बाधितमिति acqacnfafa stag । येघादी fa. अआरोकमण्डलक्रत्तित्वेनार्थान्तर-
hy
1 B सन्तानव्य-.+ 2 B-azomitted. 3 3. सयौगजववे. 4 Bafa. 5 B सयोगो.
6 B eqomitted. 7 B विभाजक-। 8 Be@a aii 9 B साध्यसच्वे सत्तानपेकत्वऽपि।
10 Baa fatadaar, संयोगासाघारणनिनित्कार.एलस चाखाध्यलात् । 11 ए qwazfa-i
12 Beas संघोगजसंयीगव्यभि-1 13 B सिद्धान्ते 14 8 तत्संयौगितवं | 30)
10
1D
"0
QO
Cr
80
---
310 [किरण विख
जलानस्योश्च परिग्रहः । धारणादीत्यादिशब्द्रात् स्पशाभिव्यक्तिदीपनयोः' परिग्रहः, तेषु
aad: | तस्थाप्रलयक्चस्यापीति । यद्यपि परमाणुयुणानामतीन्द्ियत्वात् easter
सिद्धत्वाद्थादवयविच्रत्तित्वे सिद्धे अवयविनश्च स्थूलस्य द्यणुकादिक्रमेणारम्भात् , पवन
जातीयस्य नानात्वं घमिग्राहक[1त् | प्रमाणादेव सिद्धम्, शक्यते च स्पशवत्तयाऽनुमातुम् ;
तथापि रिष्यबुद्धिग्युत्पादनाय चोद्यामासनिराकरणाय च नानात्वानुमानप्रपञ्चमाह-
तस्येति अथ किमिदं asa नामेत्यत आद--संसूछेनभिति | समानजवयो-
स्वुल्यवेगयोर्विरुद्धदिकूक्रिययोः विरुद्धयोर्दिशोः क्रिये ययोस्तयोः सन्निपातो मेलकं संयोग-
-विरोष इति यावत् । ayartte) प्रकृतत्वेन स्पद्यीवतोरिति g विवक्षितम् |
नन्वतीन्दरियस्य नानात्ववद्वेगसंयोगावपि अतीन्द्ियाविव्यत अ!ह--सख्ोऽपौति । सनि-
पातोऽपीत्यर्थः, ऊर्ध्वगमनेनानुमीयते । नन्वतीन्द्रियगमनमप्यतीद्धियम् | तत् कथ तेन
सन्निपातोऽप्यनुमीयत इत्यत मद-अ्तुमितेन [इति] | अथ केन शिद्धिनेतदनुमेयमत
आद--तृणाद्गिस्नेन [ इति ]। तत्राप्यूरवैत्यनुघज्ञनीयम् । तेनानेन वृणादीना-
AAA कार्य्येण प्रत्यक्चसिद्धन कारणमूर््वगसनं पवनस्यानुमेयम् | न चैतद् Ys:
रूपस्य वायोस्तरृणादीन्यूष्यं “नेवसुत्सदहत इत्यत ale —aqragagyaarre | अवयवा-
नासवयवित्वेन gress. महच्वमभिप्रेमि | पएवुमियता प्रबन्धेन संख्यादीनां
कमेपर्यन्तानां वायावतीन्द्रि यत्वसुक्तम् | तियगगसनस्वमावस्य कथमृष्बैगसनमित्यत्रोप-
पर्तिर्दर्दिता। तथाच वायुतोऽप्यधिक्रमूध्वेगतिरीर द्रव्यान्तरं नाशकनीयमिति सूचितम् |
रूपबन्माचन्रसिष्यतिरक्तत्वे सति स्परोचन्माज्रवत्तिः, परासरलदवयवाचेन्तिपतनप्रति-
बन्धकसंयोगत्वात् , = पयःपूरघ्रतःवहिवसंयोगवत्। धभिश्राहक्नादिति. ।
घर्िप्राहकप्रमाणोपजीवनपरवसादित्यथंः। दाच्छ्यलतैचेति | अयं arg: किखिद्यायु-
भिन्नः स्पशेवलादित्यनुमानादित्यथंः। चयोद्यास्याक्तेति | िर्थगगतिस्वभावस्य
वायोश्तृणाचयूदधु प्ररकत्वषष दध गतिमसं विना a सम्भवतीति ne मतिमत् । द्रन्य-
न्तरसेवेति | य आ्ञेपस्तस्य तियेगगतिस्व[38 ;ाद्स्यापि वायोरन्योन्याभिवाता-
"~
` वारणाय सत्यत्वं, Aare रूपवत्तया aadaines खूपवडुचत्तिन्थविरि तत्वं बाधितमिति तन्नापि
AIT! अदष्टवदात्ममेघ्रत्तित्वेनाथौन्तरमतत उक्तं द्ितीयद्धरृद्चपदम् । एततसंयोग-
कारणत्वमपि eqag विरोषणम,तेन घटनिष्टनख्पतनप्रतिबन्धकसखंयोगादौ न व्यभिचारः | दविन्
~ © द । ~~
eqqaaey व aartaaafa बोध्यम्, अतएव कवित् तथा पाश्ठेऽपीति नोक्तदोष इत्याहुः ।
हेतो च शरीरा दिदत्तिप्रयतादष्टवदात्संयोगे व्यभिचारादाह--उ्यन्लष्र् | चराकाशसंयोगादो
न्यभिचारादाह-पृतनप्रतिवन्धकेति । दैश्वरप्रयत्नादशदो व्यभिवरादह-श्छंयोगोति । नं
वेवमपि ` "प्रयत्नवदीरवतंयोगेऽदष्टवदात्मक्तंयोगे च व्याभिवारहदन्यत्येनापि विक्ेवणात् |
1 (~ -दौपनिर्वापरदिपरिग्रद्ः, 2 वोचाभास-. 3 BC तस्रेणुडपस्य वा added:
4 ¢ नेतुं सामध्यैमिलतः. 5 8 atadded between vaafeq. 6 उ-ग्राहकेति, 7 ए--
पूवमेवादि-। 8 ^ -मेषादिस--। 9 Bars efai 70 B विघार्कप्रयन-। |
| I. 4—vayu
किरणावली 311
निभ्नामिसर्पणस्वभावानामप्यपां यथा द्रव्यान्तरसंमूछनादुध्वगमनं तथेव पवनस्याप्युरध्व-
गमनोपपत्तिरिति। अत्रैवं प्रयोगः---' प्रतिघात्याद् वायोः प्रतिहन्ता वायुरन्यः तत्प्रतिदन्त्र-
त्वात् , देवदत्ताद् यक्ञदत्तवत् | अभेदे धतिघातानुपपत्तिः , संयोगस्य द्विष्ठस्वात् |
प्रतिहन्यते चायं वायुः ति्यगुगमनस्वमावस्य प्रयत्नायसद्भावे सप्यूर्ध्वगमनत्वात् |
परस्परामिहतनदीनीरपूरवत् | अन्यथा निमित्तान्तरासम्भवे कारण विना कारयात्पत्ति-
Teg: | ऊ््वगमनवानयं वायुः; तृणादीनामूष्वेगमनासम[ 209 |वायि-
कारणसंयोगाश्रयत्वात् , तृणादयर्ध्वगमनास्सवायिकारणसंयोगाश्रयत्वादनख्वत् | पूवक
एव तकः | वृणादीनामुर्ध्वगमन स्यद्यवद्वेगवद्द्रव्यसं योगजम् | अनूष्वगमनरीखस्य
प्रयत्नाद्यसद्भावे तूर्ध्वगमनत्वात् , ज्वल्तपावकप्रेरितत्रणाद्यध्वेगमनवदिति | awit
देबोद्ध गतिस्पपन्ना, afar नानात्वेनैव स्यादिति निराकरणमित्यथंः। प्रति-
हन्थादिति HASTA: | प्रतिघात्यादिति युक्तः पार प्रतिघातजनक-
कर्मानधिक्ररण' सद् प्रतिघाताश्रयः प्रतिघात्वः।! तादशकर्माधिकरणं सत् प्रतिधाता-
aa: °प्रतिहन्ता | प्रतिहन्ता चायभिति | स्पशेवन्माचचरत्तिः स्पशेवद्धेगवद°द्रव्य-
संयोगः प्रतिघातस्वथाच वायुस्तादशसंयोगाश्रयः | ade गमनस्वभावत्वे सति प्रति-
घातातिस्किड गमनासाधारणययोज्ञकाभावत्वे सत्युद्ध गामत्वात् , अन्योन्यप्रतिहत-
पयःपूरवदित्य्थैः। gaa इति । कारणः विना कायात्पच्यसम्भव इत्यर्थः |
प्रतिधात्तेति। तत्धतिवातजनकेत्यर्थः । = तेनान्यप्रतिवातजनककमधिकरणे प्रतिवास्ये
area: | = प्रतिहतय्यंतिन्याकिवारणाय--कमीनधिकरणमिति । न चेवसुभय-
aaa 108, |प्रतिवाताश्रयेऽन्याक्िः तस्यापि प्रतिवातजनकयत्किञ्चितकर्मानधिकरणत्वात् |
तथा च यतप्रतिवातजनकयतकस्मा नधिकरणं ' सत् प्रिवाताश्रयः स तत मायिक्षया प्रतिवास्य:
इत्यन्न तातप्य॑म्। तादश्चोति। प्रतिवातजनकेत्यथंः । एतच्च" प्रतिवात्येऽतिन्याधि-
वारणाय | जनकत्वं च स्वरूपयोग्यत्वम् , एवं च प्रतिबन्धकात् कुतश्ित् प्रतिघातानुत्-
पादे ताहशकर्माधिकरणेऽकिव्या्चिवारणाय प्रतिधाताश्रय्पदरम् | सदिति स्वरूपाख्यान-
परम्। स्पदोवन्माश्न'द्व्तिरिति। एतच वटाकाश्चलंयोगादावतिन्याक्षिवारणाय ।
प्रदरतावल्यवरपट्तयोगेऽतिव्याक्षिवारणायन्त्यप्रतीकम् । तत्र eats क्रन्यपदं चऽ eae)
न सैवमपि निविडलयोगेऽतिव्यास्षिः । वेगजन्य पं योगः स्पदंवन्मान्नवृत्तिरूतथेति तातपरय्यातच् |
न चैवमपि नोदनातिष्याषिरूक्तरूपवतस्तस्यापि तत््ेनेषटत्वा दिह्यते । तन्नातीयः स्पशंवन्माच्र-
ृत्तिरिति विवक्षितः 1 ' ° नोद्नाजातीयं च ' न adage) अनुद्धति । असाधारणपदानन्त-
aia हेत्वभावादचिद्धिरिति वहग बहौ satan इत्यत sma सत्यन्तम्, अप्रसिद्धि-
वारणाय प्रतिवातातिरि्तिति प्रयोजकविशेषणघ्। उदुध्व॑गामिनि शरीरादौ व्यभिचारवारणाय
fata सत्यन्तम् । = स्तिमितवायो व्वभिचारादा[ 108) [ह-ऊद्र' गासित्वादिति |
re. |
1 {3 प्रतिहन्याद्. 2 B प्रतिहन्यते. 3-B तत्प्रविघात-। 4 3 -कर्णत्वं। 5 B-waa
तात्- 6 B एतच्च घाद्येऽति-। 7 ए3-हत्तौति। 8 8 womitted. 9 { संयोगः omitted,
10 B नोदन-। 71 B च omitted.
15
20
20
30
I. 4—vayi |
312 किरणावली
विधासाद---प्रणोऽन्तःछशरे [ इति |} दारीयभ्यन्तस्चारी वायुः प्राण इत्युच्यते
इत्यथैः | तत् fe संस्थानमेदादेवायं विषयादिम्यो भिद्यत इत्यत आद--श्छैति।
अरितपीतस्याहारस्य साये विकारो ca: | मखाः मूतदूषिकापुरीप्रस्वेदादयः | धातवो
सुधिरादयः क्रान्ताः | उपखक्षणे चेतत् | दोषां च पित्तकफौ | उदयश्चाग्निस्तेषां
वरेरणमितस्ततो नयनम् । आदिम्रहणाद्धारणं विकारश्चतेषां हेतः । एतेन विधयाद-
साधारणा््रियसेदो द्वितः Hash: समानदेशत्वविरोधभिया ‘Saree: पञ्च वायवः
इतव्यागमसिद्धमन्यथा समथैयति-- एक! खन् क्रियाभेद्1दिति | एक एव प्राणः
[ तेषां मलादीनां ] कायमेदात् पञ्चसंक्ञाः ead, न gq darker al भिद्यत
म,
Hi
८41
Ti
इत्यथैः । . मुखनासिकाभ्यां निष्करमणप्रवेशनात् प्राण gf) तेषामेव मलादीनामधो
१९0 चयनादपानः समे नयनात् समानः | He नयनात् उदानः, नाडीसुखेषु वितननाद्
व्यान इति)
लारोशभ्यन्तरेति। नच शसेयभ्यन्तस्चारिणि बाद्यवायावतिन्याप्तिः। ज्ञानजनक
मनःसंयोगत्वेः सति शरीरेन्दियान्यघायुत्वस्य विवक्तितत्वात्। सधिरादय इति ।
रक्तमांसमैदोऽस्थिमञ्जशुक्रणि | स्वृतै योरिति | Cag मूतयो समानदेशतादिसेधः
संयोगेन समवायेन चा? नान्त्यः, अनभ्युपगमात् | आदे तु घरघ्राहकालोक-
15 चज्ञुषोरिव बिरलाकयवत्यादधिसोध्ः | = अच्राहुः- -खाघवादेकमहावयविसिद्धो क्रिया-
मेदेनाप्यागमस्य चरिताथैत्वान्न qa: nett पञ्च वायवः । अतएव श्ियाभेदमाह-
gaia वायूनां परस्परप्रविद्तेपकत्वेनन्तःशरोरे यावञजीवं सस्मूच्छनाच्छरीरी
mei दृशामासादितः स्थादिति यष्दः। अप्रस्तुतशशङ्धायां -सङ्खतिमाह--
ननन")
Alaa | बाह्यवायादतित्याेराह--सत्यन्तर् । मनः ०पदं त्वगिन्दरिये व्यभिचारवारणाय |
८) () मे
~~ वायवीयदारीयाविन्याक्िवास्णाय शरीरपदं चेष्टाश्रयपरम् | तन्म नोयो गत्वेन गज्ान-
जनकत्वादतो न दददयवेऽतिन्यास्चिःरपि | त्वगिन््रि यातिन्याक्तराह--् छ्यति ।
भात्मातिन्याप्ेराह- ay ERITH । एत॒ प्ाणमनोयोगजनकत्व ए तेऽन्यथा मनःपदस्थाने
दारीर qaqa तद्गम्य | sagas | द्रव्यनिरूपणल्येव प्रस्तुतत्वादिति ata: |
—————
1 C मूचपुरौषसूददूधिकादय 2 B-daifra, 3 A ननु omitted. 4 B agqaangar
सङ्ग-. 5 उ-कार्णत्वं., © उ-पटं च। 7 A weaA-omitted. 8 {ए अपि omitted,
9 B afafeadsta-| 10 A-gqe-omitted,
=
On
[ I. 4-—vayu (3१.5८1, samhaia)
किरणावली 313
तेऽमी प्रथिव्यादयः रशरीरेन्द्रियविषयानारभमाणाः किमविच्छेदेनारमन्ते1, आहो
स्विद् विच्छेदोऽप्यस्ति १ यदापि विच्छेदेनारभन्ते तदापि किमेत एव किंवा अदृष्टमप्य-
पेक्षन्ते १ यदाप्यदृष्टमप्यपेक्षन्ते तदापि किमनधिष्टिताः किंवा केनाप्यधिष्ठिता इति 2
कश्चात्र fata: १ अविच्छेदे °तद्वचनादाम्नाय[स्य प्रामाण्यमिति व्याकुप्येत | ela.
सन्तवत्यविनच्छेदे वेदसम्प्रदायस्याप्यविनच्छेदात् | विच्छेदे चाद्यव्य्रवदहारग्युत्पच्यनुषपत्तौ
सर्व॑व्यवहारलोपप्रसङ्गो, मूखाभावात् | “war a’ पक्षे वेचित्यानुपपत्तिः, एषां साधारण-
त्वात् | अदृष्टापेक्ायां सर्वब्रत्तिनिरोषे काय्यानुत्पत्तिप्रसङ्गः। अदृष्टानां प्रथमनव्रत्तिलमे
कारणाभावात् | अनवषिष्ठितानामेव प्रबरताघचेतन्यानुपपत्तिः प्रब्रच्यनुपपत्तिर्वा | अचेतम-
saa: पराधिष्ठानकार्यत्वनियमात् | अविष्टात्रत्वं च नास्मदादीनामुपादानायनभिन्ञत्वात्
नेतरस्य प्रयोजनाभावादिति समाकुकितानन्तेवासिनः समाश्वासयन्नाह--~ चतुणोमिति |
ada: सर्मप्रलययोर्विधिः प्रकारः दयणुका दिप्रक्रेमेण सृष्टिः क्रियाविभागादि-
न्यायेनापरमाण्वन्तः प्रख्य इति कथ्यते। सष्टिसंहारयोरनिदंप्रथमतां प्रतिपादयितु
खष्िक्रममुपक्रम्य संहारक्रमेण व्युत्पादयति --जश्येणेति |
[ क्षणद्वयं क्वः प्रोक्तो Awe वद्यम् |
अष्टादश निमेषाः ks? काष्ठारिन्रशत्त ताः कलाः | 19
लिंशत्कलो मुहू तः स्यात् िश्षद्राव्यदनी तु ते।
अहोरात्राः पञ्चदश पक्षो मासस्तु ताबुभौ |
ऋत॒मासद्वयं प्रोक्तमयनं तु ऋतुऽज्ञयम् |
अयनद्रितय AM माुषोऽयमुदाहृतः |
Ey देवं्त्वष्टोराचस्तैः पक्षादिस्तु पूर्ववत् | 20
देवबषसहस्राणि द्वादशेवं WTA |
चतुयुगसदखन्तु ब्रह्मणो दिनर्मंच्येते |
राल्िश्ेतावती त॑स्य ताभ्यां पक्चांदिकंल्पंना ||
10
a
Asai sai अ विच्छेदैनैति । sai चिनेत्यथंः। एत wala भदटनिस्पेन्ञा |
इत्यथः | केनापीति । क्व्यथः | 25
तद्धचनादौश्वरवचनादित्यथः | ध्यधहारेति | व्यवहारः करुटालादीनां घट (दि-
करणः, व्युत्पत्तिः सद तव्रहः। qetatatfelai घटनोपदैशकस्य सङ्क त-
प्राहकड्द्ध्यवबह(रस्य चाभावादित्यथैः। वैचिथ्यं किञ्चिच्छरीरं कस्याचदेव
7ोगसाधनमित्याहि अश्ष्टावेक्षायामिति,। प्रलये aatestai
चृत्तिनिरोषे afaarat देतोरन्यस्याभावादिव्यथेः । नेतरस्य नेश्वरश्येत्यथेः । -परयो- 30
ज्ञेति । धर्माभावेन सखाभावादधर्माभावेन दुःखाभावस्य स्वतः सिद्धत्वादित्यथेः |
qe: der इति विग्रहे खृष्िपरकारकथनविरोधात् दन्द्समासमाह - शछष्टीति |
IC चारभन्ते Omitted, 26 -षास्तु. 38-इयम्. 4B -लाभदतोरन्य ~.
K—4
10
20
1)
Or
30
1. 4—vayu |
314 , किरणावली
तया[था च| वर्षशतस्या2 19)न्ते वर्तमानस्य ब्रह्मणः «| BT TTT ATS मोक्षकङिये
असङ्कल्पितफल्कमकतीारः साकारोपास्नाव सितचेतसो यतयस्ते हिरण्यगभपदवीमनुप्राप्याप-
aad इत्यागमात् , यदा stat एव कायवशाद् गीतदिव्यदेदो ब्रह्मायवस्था-
मापद्यत इति पक्षः, तदा ब्रह्मणोऽपवगकाठे देहापवगकाले इति व्याख्येयम् । तस्यात्यन्त-
दुःखाभावत्वे नित्यमुक्तत्वादिति। संसारे जननमरणप्रबन्धान्धकारे खिन्नानां
नानाविधेदुःखीनःसदीभूतानां atta निशि प्रल्ये विश्रामाथे कियत्कालं दुःखोपशमार्थ
सकर्मभुवनपतेः कालखाथिस्द्रादिपरमेश्वरपयन्तानां वनानां पत्युः सखासिनो यथेष्ट
विनियोक्तुरिति यावत् । saws महेशवरः। अन्ये दहीद्वरा जगदेकदेश्पतय
दन्द्रवरुणयमादय्ः | स पुनः कृतक्लस्येव जगतः । अतो मदानीहवरस्तस्य सञ्धिीषा-
समकालं संहरणेच्छाक्समनन्तरकालम् | यद्यपि भगवत इच्छास्तीत्येवमाकारा एकेव,
तथाप्युपाधिभेदात् asad चिकीषेत्युच्यते | उत्पत्तिरपि तस्या उपाध्युत्पत्तिरेव | स
व॒ SIV वषेशतान्तादिशब्दवाच्यः, शरीरेन्द्रियमहाभूतोपनिवन्धकानामूत्पत्ति-
स्थितिहेतूनाम् । परमाणुभ्योऽधिकपरिमाणतयोपचाराद् द्यणुकमपि महाभूतमुक्तम् |
सवीत्मगतानामदृ्ानां TAVITA समवेतानामदष्टानाम् | स्ग॑हेतूनामिति शेषः | ब्रत्ति-
निरोधे सति प्रल्यहेतुना अदृष्टेन प्रतिबन्धे सति | ("महेदवरेचछात्माणुसंयोगजकर्मभ्य ति |”
महेडवरेच्छया सहिता ये आत्माणुसंयोगा आत्मपरमाणुस॑योगास्तेभ्यो जातानि यानि कमणि
। तथाचेति। पत्तादिकख्पनयेत्यर्थः । ATH । चतुुजा्ाकरिण | पर
ब्रह्मध्यायिनो त्रह्मशरीरमवाप्य सुक्ता भदन्तीत्यर्थः। तेन निरकार°ब्रह्मभ्यायिनां
बरह्मपद्वीं किनापि सुकिरिति सूचितम् | कायेवहा दिति । शरीरसाभ्यकेवादि-
कायाचुरोधादित्यथेः | ag संजिष्टीबासमकाकरित्ययुक्तं कार्थंकारणयोः समकारोत्-
प्तिकत्वामावादित्थाश्ड्याह--+"अनन्तरक्ाङ पिति" | अस्तीति | वि्यमानेक-
रुपेत्यथः। पा धियद्ादिति। संहार्सर्गत्मक*कालोपाधिमेदादित्यर्थः |
उतपत्िरिति। उपाध्युहपल्तिरेषेति। संहरखधिकारणसमवधानमेवेत्यथैः |
HES गसनाभावादन्यथा ग्याचषे- खल्कवेलानासिति | ag संहरे त्वश्ष्टस्यौपि
चूत्तिनिरोघे" dere दव न श्याकिल्यत माह- सर्गँति | आध््ाणुसंयोगा हति |
यद्यप्यात्ससंयोगक्य mages नान्वथव्यतिरेकणम्यं परमाणसंयोगेनाभऽ्न्यथासिखेश्चः
परमाणुसंयोगेनेषि । स्पशषंवदुवेगवत्परमाण्वन्तराभिधातेनेत्यथैः। केचित्त सर्गादौ
दन्यणुकारम्भकसंयोगजनकक्रियाजनने ' ° नेवाहष्टवदात्मक्तंयोगल्या | eq ' ग्थासिद्धेद्यण कारम्भक-
संयोगनाशकक्रियाजनने प्रमाणं नास्ति इत्यर्थं इत्याहुः । व्यधिकरण 'गुणजन्येत्यन्ुमान-
प्रश्रो विपञ्धितम् |
1^- चतुरभुजाद्याकार चअल्पध्यायिनो (१) ब्रह्म, 24- तेन निराकारेति ब्रह्म. 38- कारणत्व
भावाद्द्यत् ब्राहृ. 4B- ara इति, ५ 2170112715112 reads ्ननन्तरकालम्. 58- फलौोपाधि.
6B- सुहारह्त्वः. 78 - निरोधसं-. 88- Farag. oB- सिङिश्च. 10 ^-जगनैव (१) ।
ए ए-योगखासिद्धः। 12 A fag द्या-। 73 B-gu-omitted,
| 1. 4—vayu
किरणावटी 315
तेभ्यः शरीरेद्द्ियकारणाणुविभागास्तेभ्यस्तत्संयोगनिवृत्तौ शरीरेन्द्रियमूल्परमाणुसेयोग-
fradt तेषां शारीरेन्द्रियाणा मापरमाण्वन्तो विनाशः । यद्यपि परमाण्वन्त इति वक्तुमुचितं,
तथापि अन्तशब्दस्यावयववचनत्वश्रमनिरासेन परमाणूनामवचित्वमाविष्कतमापरमाण्वन्त
इत्युक्तम् । तेनैतदुक्तं भवति | तावदयं विनाशो यावत् परमाणवोऽवसानमिति ;
TT aa दशान्त पट इति | तथा तेनैव प्रकारेण मदेदवरेच्छादिना पएरथिव्युदकज्वलनपव-
नानामपि महामूतानामनेनैव क्रमेण क्रियाविभागादिना उत्तरस्मिन्नुत्तरस्मिन् सति
पूर्वस्य पूर्वस्य ara: | जलादौ सति पार्थिवस्य महाभूतस्य ज्वल्नादौ सति
ASA ATT | अथ च क्रमविरोषनिश्वय आगमादनुसर्वव्यः। waar
विनाश इति वचनादेव परमाणूनामवस्थाने प्रतिपादिते सांख्धादिमतनिरासाय
तदवस्थानमाह-- ततत शति, तदेत्यथैः। प्रविभक्ताः का्द्रन्यरहिताः प्रचयाख्यसंयोग-
रहिताश्चेव्यथैः | तत् किमेत एवावतिष्ठन्ते १ नेत्युच्यते। क तर्हिं धमेश्चाघमेश्च
संस्कारश्च मावनाख्यस्तैरनुविद्धाः सम्बद्धाश्चात्मानः | उपलक्षणश्चैतत् । अन्योऽपि
नित्यवगेः । अनिव्येष्वपि पाकजा रूपादयो गुणाः कालावच्छेदोपाधितया [217]
तथापि ग्यधिकृर्णगुणजम्था या क्रिया `सा व्यधिक्ररणशुणसमानाधिकरणगुणजष्या,
यथा स्पशवद्ेगवदुद्रश्याभिघातज्ञा क्रिया । नच सूतमाश्रससवेतासमवायिक्ारणत्व-
मुपाधिः! कारणतापराहकमानेन Rat: साष्यव्याप्यत्वेनोपाघेः साध्याग्यापकत्ात् |
यदा, ARVET तत् श्िथाकारणतट्वे ततुप्रत्थासन्तेशावन्वक्षत्वादात्मसंयगणघरितेव प्रष्या-
सन्तिरिति भावः साश्यादीति । seated खष्टिहेतवः प्रक्त्याद्य चवावतिष्ठन्ते,
न तु परमाणव इति ` सह्विाद्धस्तज्निरसार्थमित्यर्थः | प्रचयाख्येति। यद्यपि
प्रचयस्यावयविमाज्शृत्तित्वेनान्यघ्लापि परमाणवः प्रचयरषहिता पव, तथापि दग्यारम्भक-
संयोगराहित्यमाल्लपरेऽयं प्रम्थः | प्रख्ये मानं त॒ समयसमरवायिकारणातिर्किवृन्ति-
ध्वं सप्रतियोग्यशसिकायद्वव्यत्वम् । = कारयद्रव्यप्रागमावसमानकारीनारम्भकातिरिक्त-
_कायद्रवयानधिकरणवृत्तिष्वंसप्रतियोगिवृ्तिका्यमालवृ सिधमैत्वात्, शब्दत्ववत् |
यद्धेति । पूर्वव्याक्तावप्येतदेव विपक्चबाधकदस्यथा तच्राप्यप्रयोजकत्वमिति भावः|
समयेति । समयेत्युपरक्षणम्, तहु "पाधिकमुपाध्यादिकमपि बोध्यम् । ag
तारऽद्ाकादा" वृत्तित्वं सप्रतियोगिृत्तित्वैनार्थान्तरं मा भूदिति बाधल्फोरणाय । क्षमवा विपदं
द्रन्यखमवयिपरम् । ताष्टशञःृत्तित्वेनार्थान्तरवारणाय ct दरग्यपदम् । [1098] महा-
प्रख्येनार्थार्तरवारणाय ऽकारीनान्तं ध्वंखधिशेषणम् | कायंद्रव्यप्रागभावपदयोरन्यत्तरार्त-
भावेन साध्यद्वयं बौध्यम् । अतो न व्यथंविक्ेषणत्वम् | कायंद्रव्यानधिकरणस्वं ` तदभावाधि-
करणत्वं च, तच्च कपालादाषपीति तद्रत्तिष्वंसमादाय भर्थान्तरवारणाय, । steerer fa
रिक्तिति। कन्यसलमवायिकारणातिरिक्ेत्यथंः कयेमाच्नेति । ag ध्वंसत्ते व्यभिचारो,
15- deren. 2 8 तदुपाचिदिक्तदुपा-+ 3 A तागा 4 B-afaaa'a-
5 ए ताहशणब्ददरति-। 8 ^ कालोनान्ते"."-बारणाय omitted,
10
20)
IND
९१
30
20
80
I. 4--द} |
316 किरणावङी
वत॑मानानि [च महा भूतसंश्षोभप्रभववेगजनितकभाणि सन्तन्यसानान्यवतिष्ठन्ते | अन्यथा
काठावच्छेदानुपपत्तौ पुनःसमानुपपत्तः) तदिदमुक्तम्- तावन्तसेव कालमिति |
ब्रह्मिण मानेन वर्षशतान्तं यावदिव्यथैः। एवं संहारक्रम प्रतिपाद्य सृष्टिक्रमं
प्रतिपादयन्नाह--तृक्तंस्तद नन्तरम् | धपुन'रिव्यभ्यास्माह | तेन सम॑प्रख्ययोरनादित्वमभिः
व्यनक्ति | अथ किमर्थे पुनर्मेगवान् खक्ष्यतीत्यत आद-- प्राणिनां मोगभूत्तये इति । `
प्राणिनां प्राणसम्बन्धयोग्यानां संक्तारिणामिति यावत् | भोगस्य स्वसमवेतसुखदुःखानुभवस्य
न aa बिथुश्त्तिकृत्तित्वपुपाधिः। अन्त्याबयविकमंत्वे साभ्याव्यापकत्वात् |
यस्तु परमाणवः का्यद्रव्यसमानक्तालिकपरमाणुक्रियातिरिक्तक्रियावन्तः मूतत्वादित्य-
वान्तरपरख्ये, मषटप्रलये परमाणवः कायंसमानकारीनैतद्षत्तिष्वं सान्यध्वंसवन्तः
मूतेत्वादिति मानमित्युच्यते, तन्न । एतद्न्यगुणवतस्योभयच्लापि उपाधित्वात् |
भोगस्येति | ननु प्रत्येकसमुदायविकस्पेनाय्ुगमाभ्यापकत्वे योगिनामतीत-
सुरखद्ःख-साक्लातक्षारे भावनाज्न्यस्वीयातीतष्वखदुः[ख]सान्ञातकारे चाक्ियाधिः।
८ $ € 9 भर ४ च oe
मच Bragg भाषक्ाथपरं, मात्रपद्वंयथ्यापत्तेः। न च armgfaea सति कायमात्र-
बृत्तित्वमित्यथेः' । तथा चानन्तत्े व्यभिचारवारणाय मान्नरपदमिति वाच्यम्, तथापि
शे e £ भ
चरसक्छियात्वादौ व्यभिचारात्। न च ama कात् रून्यपरम्। न danfafe-
विभाजकोपाध्यवच्छित्नः्यावतुरार्यृतिहये तातुपर्ाडिति saa, ल । भा्यपदस्यातिद्धि-
` वारकतया व्यथत्वापत्तेः। न च व्याप्त्याश्रयस्ंोचकविरेषणस्य squcd यथा नील्धूमेऽ-
ऽननुषविक्छाशकल्येति . वाच्यं, संशयघ्येवं faertsf व्याप््याश्रयऽविकाड्ाभावात् |
तदुघरितौपाधेरेकत्वात् । मेवं, तादृशध्वंसप्रतियो गिजातीयञ्त्तित्वस्य साध्यार्थस्य विवक्षित-
। aN 4
त्वात््। न चेवमपि माघ्रपद्ः वेयर्य॑म्, अनन्तत्वे तज्जातीयग्योमाविहृत्तितया साध्य
सत्वादिति वाच्यस्, वंसप्रतियोगित्वेनापि जात्तीयस्य fatantai यदा, विभाजको-
पा्यवच्छिन्तेखादिकुमेव विवक्षितम् । अखण्डाभाववदुविरिशोपाधो च न व्यर्थविशेषण-
त्वम् । अतएव ॒प्रमेयत्वादिहेतुः सवेब्निद्धः इति विपञ्चितरिन्द्रियरक्षणन्याख्यानाघ्रसरे
TEACH! अन्त्ये 109) ]ति। यथपि क्त्व एव साघ्याव्यापकस्वं, तथापि
eke: ९
aq तादरऽवंसप्रतियोगित्वं तदुपन्यास्नादन्त्याषयवीति विद्बणमिति | सृत्तेत्वा दिति ।
्रिथावस्वादित्यथेः । अन्यथा निःकिग्रविनटे व्यभिचारात् । मन्तेत्वा दिति । ध्वंसवत्वादि-
॥ ध
स्यथः | कतद्न्येति । यथपि पक्षेतरत्वनिराखाय गुणपद्' "युक्तम्, साध्यञ्यापकताग्राहकस्ततवे
बह्वीतरत्ववत् तस्याप्युपाधित्वात् ; तदखनवे पंतेतर द्रढ्यत्वा दिघदस्यापि पक्षेतरतुल्यस्वेः ` नानु
` 1 उ-हत्तिवमथेः ! 2 उ-सिद्धिविभ्रा-। 3 ^-च्छित्रा याबत्-। 48 वाचं । 5 8-धूमोः।
6 3 amma! 7 8 मात्रपदं व्यथेम्। 8 ^--सिद्ध-(१)मितिवि- 9 B कर्त्वं साध्या-।
10 ^+--पदलै-। 11 उ--दुल्यलनोपराधि- | |
~= ~ -------- a, enema Sota hey a pce nen er a A A ----
| 1. 4d—vayu
किरणावली 317
भूतये निष्पत्तये मदहेद्वरस्य सिखक्षाया सजनेच्छाया अनन्तरं aang संसारिषु
गताः समवेताश्च ते glass ठब्धब्र्तयश्च ये अदृष्टविदोषास्तदपेक्षेभ्यस्तत्संयोगेभ्य
आत्मपरसाणुसंयोगेभ्यः पवनपरमाणुघु Baa सत्यां तेषां परमाणूनां परस्पर
संयोगेभ्यो द्यणुकमादियेस्य प्रक्रमस्य तेन महान् वायुः समुत्पन्नो नमस्याकाशे
AAS + - स्वसम(नकारोनसमान({वकूस्णसाक्तावकू(रवषयताग््यजातमतसात्तात्-
करो [3970] भोगः | war {श्वरदिशोष' गुणङ््तिगुणत्वव्याप्यज्ातिशुन्यत्वे देषान्ययो
ग्यात्मबिग्रोषगुणजन्यसान्ञात्क्ारो भोगः | न चास्मदा दिष्धुखस्य योगिधीजनकत्व तस्य
यधिक्ररणवुद्धचजन्यत्वात्। अन्ये त क्खदुःखबिषयकजन्यसात्तात्तक्ारो योग-
STARA भोगः । न सैवं Mina cara: | योगिना विद्यमानषद्वुखदुःख-
सान्ञात्कारस्य योगजघर्मजन्यत्वात् | अस्मदादीनाम्ि तेषामपि योग्यदिषयकत्वात् |
न च स्वीयमपि सुखमितरशखसाहित्येन योगी. पश्यतीति वाच्यम् , मानाभावात् ।
भवेस्प्ययोग्यविषयेण ata तस्य योगजघश्जन्यत्देऽपि योभ्यविषयकस्वे
qifaeara ; कथापि हेतोरप्रयोजकल्वे arava । स्यश्च ' भामेति । स्वपदं ated
जाविमतप्रम् । एतश्च प्रागेव व्याख्यातप्रायम्। यद्यपि ताषृश्लजाक्तिमच्वेन छखहुःखयो-
रनुगमाचदोषत्निरासेऽपि भअभरिमदोषतादवस्थ्यं, तथापि तज्जन्यस्ताक्ात्ऽकार इत्यथः |
यद्यप्येवं ऽन ज्ञानक्षामान्यगभत्येऽपिऽ दोषस्तथापि साक्षातवकारत्वं जातिरिति न वयथंह्वस् |
न च॒ योगजधमंजन्यत्वावच्छेदकन्लानत्वावान्तरजात्या योगिप्रत्यक्षल्यापि तादृश्षजातिमस्वेनं
ततूसाक्षाप्काररूपे तस्मिन्नेवाक्तिन्याप्तिरिति वाच्यम्, येदगभंसामानाधिकरण्यस्य विवक्षितत्वा-
ल्जातिपद्य गुणत्वस्ाक्षाः हरषाप्यजातिपरत्वात् वा । ईदवरेपि । ज्ञानादिषाक्चात्-
कारादश्व्याप्तेराह-- छ्युन्यान्तम्। शुणत्वादिकमादायासंमवादाह--गुणत्वटथाप्येति ।
न्ानछखान्य[ | 108 | तर्त्वमादायथ दोषतादवस्थ्यादाह--ज्गातोति । द्ररषखाक्षातकाराति-
व्यप्तेराह-दवे षान्येति । अद्ष्टजन्यसाक्षात्तकासातिव्याप्तेराह-- योग्येति । रूपादि.
जन्थतया दोषताद्वस्थ्यादाह०--अात्सेति। ननु प्रथमविश्चषपदं व्यर्थम्, एवं ' °चात्मेक-
त्वा दिसाक्षातकारातिन्याप्ति' area द्विहीयविदोषपद्मपीति चेत्, न । भायतल्य विशिष्टाभाव-
संपादकृखया च्यर्थत्वाभाये दहितीयल्यापि साथेकत्वात् । ईशवरविशेषगुणपदं ानेच्छा-
प्रयज्ञाल्यतमपरम्, अतो नोक्तदोष इत्यप्याह: ! एतादृशस्य यो गिकताक्चातकारस्य भोगस्षेनेष्ट-
त्वात्। एतादश eq | विषयजन्यत्वाभावात् | अन्यथा ' ऽपूर्वाक्तस्थ प्रस्येक्तमुददाय-
विकल्प! * स्य॒ तदवष्थ्यापत्तेः। योगजघमाजन्यः योगजधघमीयजन्योऽन्यथा सामा > व्य-
प्रत्यासत्तिमादायात्तिव्या ' °s: 1 ननु योगजधघमस्य , 7 विश्वविषयत्वातच् सामभ्य च
मानमित्यत माह--भावेऽपीति। योग्यविषय ' कठव इति ।
18- गुखहत्तिललव्याप्यं . 24 व्यधिकराजन्य-. 3.13 तातृपयत् | 4 A खमानेति (2) |
5 A ammarar (7) इत्यथः | 6B ज्ञानत्वसामान्यगभल्ऽपिन। 7 A गुणत्वसाद्वगाप्य- (2) |
8 8 -साचातृकाराति-। 9 A जातौति...ताद्वस्छाादाद omitted. 10 ए चैकत्वादि-।
11 8 -वारकदितोधः. 22 8 अतादशख. 13 ^ पर्वक्तमप्रलेक-। 14 A -वि..-(१)ख।
15 A सामान्ध- omitted. 16 ^ ---व्याप्तापत्तः । 17 A निश्च -01111{८60. 18 B~ faqaa इति |
Cr
INU
Ce
30
10
30)
1, 4—vayv |
318 किरणावली
दोधूयमानो शह्ञ कम्पमानः , द्रव्यान्तसानुत्पत्तरम्रतिहतवेगत्वात् पवनजातिनियत-
त्वाच्च तिर्यगगमनस्वमावत्वमस्य । तदनन्तरं पवनोतपत्तरनन्तरं तस्मिन्नव
पवने स्पदरीवदेगवत्तया रुरुत्वप्रतिवन्धकत्वाधारभूत इत्यथैः | आप्येभ्यः परमाणुभ्य-
स्तेनैव द्यणुकादिक्रमेण महान् see eqn wa एवमानस्तिष्ठति पवनवेगात् ।
तदनन्तरं सलिलनिघेरत्पत्तरनन्तरं तस्मिन्नेव महोदधौ पाथिवेभ्यः परमाणुम्यस्तेनेव |
द्मणुकादिक्रमेण went, महती प्राथम्यात् सम्पूणैतया रहता निविङावयवा
अविद्यीणैतया । तदनन्तरं एथिव्युतपत्तरनन्तर तैजसेभ्यः परमाणुभ्यः [तेनैव ब्यणुकादि-
प्रक्रमेण महस्तिनोराशिः समुत्पन्नस्तिष्ठति ] अनमिभवादतिश्येन दीप्यमानः।
एवमनेन करमेण अभिध्यानं सङ्कल्पः TATA , न ठ कुराखादिवत् कायव्यापारादित्यथैः।
तैजसानां परमाणूनां पार्थिवाण्ुसाहिव्येनाण्डस्य हिरण्मयत्वे विवक्षितम् । तसिमिन्नण्ड
चत्वारि वदनानि कमलानीव [ यस्य १ Ja सर्वेषां छोकानां पितामहं शरीरिणामायं ब्रह्माण
सकलथुवनसहितम् sata सक्छैरधघस्तनेर्भृतकादिमिः उपरितनैभवादिलोकेः सहित
सुतपा प्रजासर्गे विनियुङ्क्ते (त्वमेवं See) स चेति। चः समुचये द्विकतुकेषु
कार्येषु मदेश्वरस्यापि कर्तृत्वात् | न च महेश्वरे कर्तरि किं ब्रह्मणेति वाच्यम् |
शरीरान्वयव्यतिरेकानुविधायिकार्यत्वेन तस्याप्याकृष्यमाणत्वात् । अतिशयेन न्ञान-
quasars: | यद्यज्ञः स्यात् सम्भीञ्पि न कुयात् । यदिच विरागी न
भवेत् कमाणि नाखुन्ध्यात् | तथव प्रजानां कृतदहानमकृताम्यागमश्च स्यात् |
यद्यनीदवरो भवेत् जानतोऽप्यस्यापेक्षितं न सिध्येत् | यतस्तु लितयससम्पन्नस्ततः
प्राणिनां यानि कमाणि तेषां विविधं पाकं विदित्वा । ‘ear’ प्रस्येकमभिसम्बध्यते |
'सानस।नि'त्ययोनिजान् | प्रजापतीन् cada, (मनून् स्वायम्मुवादीन्, ‘tara’
आदिव्यादीन्, (ऋषीन् भरदा जादीन् , “पित नः क"व्यबाल।दीन्, "गणान् कुःष्माण्डादीन् ।
nase: प्रये[229]कं चार्मिसस्व्रध्यते| अत्र प्रजापतयस्तत्तत्प्रतिनियतप्रजा-
qe: | मनवो राजधमप्रवतैयितारः। देवा sata: | ऋषयः प्रथम-
वेदाध्यायिनः । पितरः स्वघाचिकारिणः। गणाः बकिमागिनः। eit । मुखाद्
SS
तस्थाप्रयोजकत्वात् इत्याहः । हिरण्मयत्वमिति। तथेवागमसिडं रिति
भावः। तस्थापौति। शरीरिणो. ब्रह्मणोऽपीत्य्थः। क्रतहानसिति।
HARM फलाजनकत्वमकृताट्ष्टस्यापि सुखादि स्यादित्यर्थः|
यथा +अनुष्यवसायो व्यवसाथांशे छो किकष्तद् विषयांशेऽलो किकर्षथा aise! .योग्यायोग्यविषथ-
भेदेन तथेति भाषः । अत्र योग्यांऽशेऽपि योगजघमंर्य जनकत्वे बाधकाभावादुक्ताज्याक्षिताद्-
वस्थ्यमेव | न हि योग्या तिरिक्तविषयकसक्षात्कार त्वं तज्जन्यतावनच्छेदकं गोरवात् | तथा च
प्रत्येकमवघतसाम्यतया छोष्िकारोकिकोमयपरत्यासतिजन्यत्वतेवं तत्रस्येकदेलित्वे बीजमिति |
1C कव्यवाहनादौन् . 2A-D कुष्मार्डादौन्. 3C ae. 4 A अव व्यवसायो.
ऽनुव्यवसायालौकिकस्तद्विषयां शे लौकिकस्तथापि। 5 A matty 6 A -कांरवन्च।
[ I. 4—vayw (0९५0५)
किरणावली 319
बराह्मणं बाहुभ्यां राजन्यमूरभ्यां वेश्यं पद्म्यां चरूद्रमन्यान्यपि तिर्थरानारकिप्रभृती-
न्युच्चावचान्युतङ्ृटापकृषानि | आायानुरूपे TTA | फल्जननपर्यन्तमारोरत शत्यादायाः
कमेज्ञानवासनाः तदनुरूपैस्तत्सदशेधर्मज्ञानवैराग्येश्वर्यैरिव्युपलक्षणम्। अधभैीक्ञाना-
वेराग्यानेशवरयैस्तत्फलेश्च सुखादिमिश्च सम्यग् योजयति । यदा त्वीदवर एव RATA
ब्रह्मादिररीरमुपादत्त इति पक्षः; तदा नियोगः कायवाङ्मनोव्याप(रसिद्धये ततूप्ेरणं
प्रयलव(दात्म)संयोगलक्षणम् | खखेत्यादिना ब्राह्मणत्वायमिग्यञ्ञ कव्यक्तिविरोषनिमित्त-
तत्तददशोपनिवद्धमूतमेदप्रतिपादनम्। तदेवमियता प्रबन्धेन प्रल्यविच्छित्तौ अदृष्टापेशचैः
पराथप्रदृत्तन परमेद्वरेणाधिष्ठितेः प्रथिव्यादिमिर्विदवमारम्यत इति वदता ad एव
पूवक्षेपाः परिहृता बोद्धव्याः। तथाहि विच्छेदे (तद्चनादाश्नायस्य प्रामाण्यमिति
निष्प्रत्यूहमृदेत | मानसमन्वादिस्ष्य्या चाद्यव्यवहारमुपपादयेत् | अदष्टापेक्षया वेचिद्रधं
सम्थ॑येत् | पयार्थप्रहच्या निष्प्रयोजकप्वशङ्कासुत्सासयेत्। wiser stata |
प्रवृत्ति चेतन्यप्रहृ्ति ]नियमौ च समञ्जसयेदिति |
| स्यादेतत् | सर्वमेतदीश्वरसद्भावसिद्धौ सम्भवेत्] तत्सिद्धाबेव किं
प्रमाणमिति चेत्! तद्रहूत्वे[तद्वच्वे१]ऽपि किञ्चिदुच्यते, शरीरानपेक्षोतपत्तिकं बुद्धि मत्पूर्वकं
कमेवासना धर्माधर्मौ | ज्ञानवाखना संस्कारः | ब्राह्यणत्वासिष्यश्चकेति । 15
भद्रष्टविशेषोपनिबद्ध ' मूतसेदाद्य शरीरज(तीयो ब्राह्मणः। एवं वर्णान्तरेऽपि। तेन
ब्राह्मणाबयवयोजितप्ररूढशद्रशरीरेण ब्राह्मणत्वबमिति भवः।
उपोदूघातसङ्कतिमवतास्यति - सवेेतदिति। इ्वरसजजिदीषासिखक्ताभ्यां
प्रखयसर्गाबित्यथंः | श्ारोरानपेश्चेति | नन्वीश्वरमात्रकतर कयावत्संप्रहायेदमनुगत-
मुक्तम् । तच्च शरीररूपादावव्यापकम् । न च शरीरं यत्र न निमित्तकारणं तत् काये 5,
तथोक्त, तथापि सगोायकालीमघरयदिवेदायसंग्रहात् | भद्रद्वासय ्तित्यदेर्पि शरीर-
WIA | अत पव शरीरापेन्तेण शरीरिणा ga कृतं कार्यमित्यथं इति निरस्तम् |
भथाङ्करमालं पत्तः । तत्र यद्यपि fae नैकान्तिकं तत्र साध्याभावस्यानिश्चयेन
साध्यामाववटूषृत्तित्वस्यैवानिश्चयात्। नापि सन्विग्धानैकान्तिकः, स हि व्याप्त्य-
प्रहरूपः, aa यदि carte: qa” न गृहीता तदान्यस्य पत्तेऽन्तभविऽपि ना्चुमानम् ;
अथ गृहीता तदा तत णव न उाप्यत्वासिद्धिरिति व्यथं षव पत्तेऽपरान्तर्मावः।
न च पूवेमवध्रृतापि sata: gaa साभ्यसन्देहात् शिथिलायते । पक्तसमे
हेतोरग्रहे साभ्यसन्देष्टस्य ग्याप्त्यविरोधात् तदुश्रदे तु पत्त शव॒ ततः साभ्यसन्देह-
निवृन्तेरिति। मैवं, तथाप्येकौकोपादानाच्भिक्सिद्धाबपि नेश्वरसिद्धिरस्मदादिभिः
pn i RR At ~~
ग्न
तेनेति। तत्र तादशाद्शविशेषारब्यत्वाभावादिति भा(110))वः । अस्मदादिमिरिषि,
29
30
rrr
1B ~ भूतमेदौव्याधशरौर-.
10
1. 4—vayu |
320 , किरणावली
"सिद्धसाधनाच्च | नापि जन्यप्रयत्नाजन्यं यत् काये स प्तः, अद्रष्दरार
्तित्यददिस्पि वञ्जम्वत्वात् च्कुद्धि्त्कतृ त्वञ्च न वुद्धिमत्क्ररणत्वं* aa
कर्बसिर्जीवानां (2) ततसिद्धः सिदसाधनव् । a च प्रयट्नजन्यत्वं तत् , तद्धि
पारम्पर्येण सान्ता आच, सिद्साधनप्। अन्त्ये, प्रयत्नाजेन्यत्वे सति
प्रयत्नजन्यल्वमित्य्थैः। तश्चाप्रसिद्धप्। घडादिद्र्टान्तानां साध्यवैकल्यं च |
न च [40a] शरीस्क्रिया esa इति काच्यम् । घटादिनानेकान्तिकं, चे्टात्वं
चोपाधिः न खोपाद्ानगोचरपसोत्क्ञानचिकोर्बाकृतिपञ्जन्यत्वं साध्यत् |
उपादानमाद्विवन्ताणां rears, quTH gata त्वसिद्धेः। सामान्यादि-
तंन्ञणप्रल्ासखसया अनिद्य यदपाद्ानमोचरम् अपस्तनं ज्ञानं तज्ञनितौ
याबिच्क्काप्रयत्नौ तद्वता अष्थददिनैव तञजननोपपत्तेर्थीन्तरश्च तेषामसखेऽपि
तद्वतः UW! तेषामप्यदब्डद्धास जनकत्वस्तम्भकाच्च, साक्तात् तंञजन्यत्वस्य
निरस्तत्वात् | एतेन साल्तादङारिक्चानविकीर्षाप्रयत्नविषयसंमवेतत्वं बुद्धिमत्
पूवेषत्वम् | न चाक्षायऽपि जात्यादावेतक्स्तीति तस्यापि बुद्धिमतपुदेकत्वापनल्तिः |
कायेनिष्ठस्य बुद्धिमत्पूवंकत्वप्यवस्ानादित्यपास्तप्। पतत्कारोत्प्तिका तिर्क्तानि
कार्याणि एततकारोतपस्िक्षस्नकक्षानकञउ्नन्यानि कार्यत्वात्, पततक्ालोत्पसि-
कवदित्यव्यसाघीयः। वतदुश्नाखोत्पात्तकज्नक्तन्ञानजन्यत्वं वा साध्यम्|
तादशक्षानाश्नयजन्यत्वं वा, दतवुभयज्नन्यत्वंका। नाद्यः, पततुप्राक्ाखाद्च्तित्व-
स्योपाधित्वाक्ष्। न दहवितीयः, अभस्मदादिभिश्व gsarcr सि्साधनात् |
अतद्व न तृतीयः। नाप्ययं az वतङ्घरजनकानिद्यक्षानातिरिक्तकशानजैन्यः,
जन्यत्वात् wala arg: पतद्ऽज्न्यत्वस्योपाधित्वात् । "नाप्यातपरल्वं
नित्यविेषभुणवहुकुन्तिपाङ्ज्ानधिकरस्णविशेकयुगवदुनुचखिद्रऽत्वसाक्ञाद्वयाप्यजाति-
त्वात्, अपृत्वददिति मृक्वरष्ठित्वस्योपाधित्वातः | उच्यते- भहष्टाद्वारको-
अस्मदादिस्राधारणकिचिदभिकतेऽनाथान्तरमित्यथंः | यथाश्चुतेऽङ्रस्थाष्मदादिक्ञानजन्यत्वाभावेन
सिद्धसाधनानघकाश्नात् | न चाष्षटद्रारा तथात्वं, सकलपश्चत्वेऽपि वल्यत्धात् । यदि च
साध्ये तद्वारकधिरेषणोपादानान्त तथा, तदाघ्रापि वुस्यमिति। कमेमिरिति,
जीवात्मनामदृ्टं : facariafea: सिद्धसलाघनमित्यथंः | एतेनेति । सामान्यादिप्रत्यासत्ति-
जन्यल्ानमादायास्मदादिना सिद्धताधनेनेत्यर्थः । उृलतपवैति । उक्तत्योपापित्वादेवेत्यर्भः |
qT Raga । पाकजजातीयानधिकर्णेत्यथः । तेनावयधिनि पाकानम्युपगमात् एथिवीश्वे
व्यभिचारपादघत्थ्यं नेति ध्येयम् | Aes व्यभिचारादाह-विररोषेति। श्यत्वसक्षातपदयो-
रन्यतशान्तभतरेन agate व्यभिवारः घ्या दित्युभयोपादानम् | दाष्दाश्रयत्वादो व्यभिचाराक्ाई--
जातीति, ATSSTRITH | एतच अनुसान व्रा afd विस्तर भ-7दुपेितम् |
IB- सिङ्साचनत्वात्, 2B- afgaqqamasy. 3B न omitted. 4B -कारणकत्वम्.
cB एतद्वटजनकनिव्यज्ञानान्यन्नानजन्यः. OA weaqaq— 7 B नाप्यात्मल .,०.., a
सखोपाधिलात् omitted, 8A -दभिन्ञी ना- । 9A पाक्लेति |
| I. 4—vaiyyis
किरणावली 371
--------- Ne mene
प “ ——
पादानगोचरजन्यप्रयल्नाजन्यं RA, अनागतगोचरप्त्यत्तज्ञनकेन्दियप्रत्यासत्तचयजन्य -
सान्तातकारिपिमाचिकीर्षाध्रयत्नविषग्रीमवदुपादानकं प्रागसस्वे सति सात् , घटवत् |
तथा चैतत्। तस्मात् तथा । ज्ञानेच्छा्रयत्नानां न योगपद्यमिह विवक्नितम् |
sara साध्याप्रस्तद्धेः। नापि पौर्बापयं बाधात्। किन्तु ज्ञानाधिकरणन्षणा-
ठ्थवहितोचस््षणवुत्तित्वाधिक्ररण "ऽयकहितोन्तसत्षणव्तिङृतिमच्वप् |
nn i --- i en ee ss Ss eee) HS Sear cepa 3 ocmpaeeeieerR ~-.-~---.-~----~ - ---- . =- Steere eae an
aaaay’ दमप्यधिकमन्नः प्रवेश्यमस्यथा ध्वं * खषाधारणपक्षत्वेऽ"श्तो बाधात् | न च साशन्यल्तदुपा-
दानपदं कारणमाच्रपरमेवेति वाच्यम् , देतो सतव विशेषणवेय््रापत्ते रिति । पूवाक्तार्थान्तर-
वारणायाग्ह-अनगतेति । यचप्युपादानप्रत्यक्त[ ] ] 9 स्य तद्धेतुत्वात् पक्षीभरूततद् णय-
णुकाद्यपादानगोचरो नारूमदा दिप्रयल इति तमादाय नार्थान्तर', तथापि प्रमा विशेषणतयाऽस्यो-
पादानमावश्यकमिति भावः | यद्यप्येतद् fasten’ पर geafad, तथापि प्रसाध्याङ्कतयणा 1)
तदुपात्तमित्ति staat वस्तुतस्तूधासीनक्ञाना दिसिद्धसाधनवारणायथ स्वजनकीभूतत्वेनापि
Sgatiaa विच्ेषगीयं सासान्यादिप्रत्यासत्तिजन्यं च'० ard न जनकम् ' ` तिप्रसङ्ादिति
बाधादेव ; तेन नार्थान्तरमिति तहु विशेषणम ' ?लुपादेयमेव । तदिदसुक्त शङ्खदा चरणः
“द्रव्यत्वेन स्ञानरक्षणया वा कपारगोचरप्रत्यक्षेऽपि धटादाघकत्त क 1 ऽत्वात् क्षित्यादौ
कत्त त्वनिर्वाहकं ara’ सिध्यत् तदुविलश्चणमेव fasadt fa 1 साक्षात्का eae’ fegiig- 15
करणकन्ता 1 5 नजन्यन्तान पर न त्विन्द्रियजन्यन्ता' aq’, प्रत्यक्षत्वजातिपः णर" वा| ara
बाधात्, अन्त्येऽन्यतरासिद्धेरिति ध्येयम् । प्रमात्वपय्येन्त ताद्रप्यसिद्धये'? उक्तप्रमादि-
विषयोपादानसम ' 9ेतत्व' न्यर्थलडः ०थ॑योर विवक्षितत्वादिति हेतो च सत्यन्त' व्योमादिपर
च ध्वंसे व्यभिचारवारणाय | यद्यपि सत्ता जातिः परं प्रयसिद्धा, तथापि प्रः ' साघ्याङ्ककत्या |
न दोषः, समवरेहत्वपर' तदिल्यपराहुः । -किरटिबति । cas वस्तुगतिमभिप्रत्य, न तु 20
तेन रूपेण सा|] | [फध्यता, यधाश्रते दोषाभावात् । अतएषोपादानप्रतयक्ष' विना सत्यामपि
चिकीर्षया प्रयलाचुनपादेन तस्य सा्चातप्रः ?यक्षजनकत्वमिति वाच्यम्; तथाच चिकोष-
`... नन्तरभावित्व' ज्ञानस्य, नतु वेपरीत्यम्। न च साक्षाञ्जनकत्मेऽपि चिकीषनन्तरभावित्वे
मानाभावः । चिकीर्षया दृष्टसाघनताचुमित्या दिजन्यतया ततसमानकारं प्रत्यक्षस्यानुत्पात 2 3 -
पूवंकालटीनघ्य yaaa?! खास्च्वेनाथंतस्तहाभात् | अत्तु वा विकीर्बानन्तयंनियम- ~
Ct
1B -त्तणाव्यब--, 2 B समवेतत्वमप्यविक-। 3 ^+-धिकमावंप्र-। 4 A-wa-omitted
5 B are omitted. 6 B -az-omitted. 7 A ara 8 B waifzm omitted
9 {3-जन्यन्नानं | io Ba omitted. ग B aaanfafag-: 12 B-faxaugqar-
13 Bada! 14 ^-कारि-। 15 B ज्ननान्धन्नानान्न्नानपरं 1 16 4 -ज्ञानल-। 77 4 -परल्वं ।
18 {3-सिद्धये। 19 B -दानल्रमालं। 20 A -चतुथैथीरविव-। 2; ^ प्रसिद्धयाङ्क-। 30
2? ए साच्ात् कारजनकमिति 23 8 -नुत्पच्या ततपूवै-। 24 B-qaawa |
K—5
or
10
30
1. 4—vayu |
322 किरणावी
अ
कारणवत्वात् | यद् यत् कारणवत् तत्तद् बुद्धिमतपूर्वकं यथा रथः | तथा चैतत् | तस्माद्
न चोपादाने खण्डनप्'। व्याप्त्यनुसारेण हिः साध्यं सिद्धचति । व्याप्तिश्च यञ्र
कायत्वं तत्र तद्पाद्ानाभिज्ञत्वमितिश््या, म तु यतद्कििदतदपादानाभिज्ञत्व*पितिरूपा |
¢
पवञ्च fanaa ca ष्याप्तियंलन कायत्वं त्र वश्चदुपादानाभिक्त्वसिति सिद्धयति यद्रा
सामान्यतोऽपि सखाभ्यनिदेश्चे पत्तधरताबरादधिम्रतविशेषखाथः। कारणकादात
Rae पव तात्पयम् । यथेति! ag साध्यविकलो gral न हि
- घटादौ ज्ञानेच्छप्रयल्लवतो जनकत्वं नित्यत्वविशुत्वाभ्पामन्वेयव्यतिरेकामावात् |
न च सुखवत् कायत्वात् तङ्न्यत्वमनुमैयम्, आत्मसमषेतत्वस्योपाशधित्वात्) नच
ज्ञाना[ 401 ]द्यपदितस्याभ्बयव्यतिरेको स्त॒ ण्वेति वाच्यम्! उपाधायक-
ज्ञानाद्यन्वयव्यतिरेक्षणैवान्यथासिद्धः। aarti afta हि चे्जननद्वासय
Tet Rae | चेष्टाजनकत्वं च कतिवदात्मनोऽपि यक्चिष्ठौ व्यधिकरणो yoy
स्तथापि aa देवात्तथाभा वस्तत्र व्यभिचारस्य वञ्चेपा यि्तत्वादित्यपास्तम् 1 यत्त यदि
विकी्षनन्तयं नियमस्तथापि माब्धुपादानःप्रत्यक्षं ईतिहैतस्त्दा विक्रर्षेव देतुनं स्यात् ।
उपादानप्रत्यक्षप्य विशिष्ट ऽत्वेन निधिकल्पका दिपूलंकूतया- स्वोत्तरभाविना तेनोपादान प्रत्यक्ष -
। ० ज्ञानसमकारं चिकी वविनाक्चात् | तस्राचिकीर्षा देतु्ञानानन्वरसमुपादानप्रत्यक्षं , ' ' तचिष्ीष्ति-
नोक्तन्यभिचार दति, तचिन्त्यम्। चिष्डीषादेतुाने उपादानप्रत्यश्षधिषयविशेबणल्धापि
विषथत्वसं ' भवे तजनित्तविकीर्षानन्तरं विनक््यद्वस्ये ° न तेनो ' ‘ पादानविशिषटप्रत्यश्च-
dar निविकल्पकानवेक्षणात् | अन्था तन्रप्युपादानप्रत्य | [2 क्षदेदठनिर्विकल्पकेन
तद्धेतुन्ताननाके चिकीर्षव नोत्तपेतेति दिक् । न् देति। पूर्वाक्तोपादानखण्डनमपि नेत्य्थः।
तथाचोपादानगोचरद्ाना दिजन्यत्वेऽपि साध्यदौषाभाव इति ata: | अतएव aqareat-
` भिप्रायेणेवाह--तक्ञैति। ननु यत्तदुम्यासननुगमान्न व्यासिप्र् इत्यरचेराह-- शुद्धे ति
उपादानगोचरकृतित्वेन जनकत्वप्रत्र॒ विघक्षित्तम्। तेन च रूपेण स्वपिषयसमयेतक्छार्य
प्रत्येव जनकत्वमित्यस्या ' ऽल्योपाष्ानगोचरकृतिजन्यत्वे बाधादभिमतविक्ेषलिदधिरित्य्थः |
' ततघाध्यामिप्रायेणेवाह-- न {न्विति | मूष्ोक्तलाध्याभिप्रायेणेत्यन्ये | ““नित्यत्वपिशचुत्वा-
भ्यामि" सि दे्िकश्ठालिकन्यत्तिरिकाभाघप्रहशषंबाय। ' यद्यप्यन्वयोऽस्व्येव, तथाप्यर्थय-
ट 8 e
पिषिषटव्यतिरेकाभावादित्यथः । स्ति । आात्मदृत्तित्व्येत्यथंः | तेन grasdarat
न साध्यव्यापकत्वम् । शृल्िष्ठ इति । ` ऽयः स्पन्दः स्वन्यधिकरणयदीयगुणजन्यः ख
ततसंयोगजन्य इव्यथः अत्र कपाछृरूपञ्नन्यवटकूपे व्यभिचाशदाहु 1 8 -स्षन्द् efa |
I A @way omitted. 2 A fe omitted. 3 A -fasnaqaagr. 4 ^ -जन्यत्--)
5 ए व्यभिचारम्य omitted. 68 यदि omitted. 7 ए -न्तरभावद्यादानप्रल्यक्तंक्कति-(2) | त
8B विश््िन्नानत्वेन। 9 A तेमापातप्रत्य्ल- | 10 {ए -न्नान omitted, Il BR aafa |
12 ए-भवाच्जनित- 113 A -टवस्ये तेत् | 14 B उपादान- ०1८4. 15 ए-सिवयन्योपा- ।
१९ {3 तस्मात् सा-। 17 A यद्यन्वयः! {8 A यः स्पन्द् ` -व्यभिचारादाद् omitted.
| [. 4-—-vayu
किरणावली 323
बुद्धिमतपूर्वकम्| नन्वनुपर््धपूर्वकोटिषु पर्वता दिषु करणवत्वस्याप्रतीतेभाग।सिद्धमिदमिति
चेत् १ al द्रव्येषु सावयवत्वेन तद्गुणेषु कार्यगुणत्वेन कर्मसु कमेत्वेनैव तदनुमानात् |
कारणवच्वस्या्र्वज्ञपूर्वकत्वेन सह दृष्टान्ते घटादौ दशनात् तद्विपरीतस्य पक्ष
विवक्षितत्वात् विरुद्मिदमिति चेत् १ न। साहचर्यमात्तेणाविरोधात् | कायत्वेना-
निव्यत्वानुमाने सरूपसाहचयैवदरूपस्याविनामावाभ्युपगमे त्वसर्वज्ञत्वादयुपेतकतुकस्व-
मुपपादयति | eat कस्तद्विपरीतममिपरेयात् adi ated | असर्वज्ञस्य शरीरिणः
प्रमाणनिरस्तत्वात् | त्वमेव तद्विपरीतममिप्रेषीति चेत् १ नन्वेवमसर्वज्ञेन शरीरिणा SAear-
यत्कभेजनकः AGATE "तच जनकत्वात् । स्पश्च॑वद्ेगवष्द्रज्याभिघातजक्रियायां
"तथा दशनात् | न यवम् , अपितु प्रयक्वबदात्मसंयोगोऽस्तु tga तु प्रयल्नवानिति
वास्यम् | आत्मसंधोगक्य “कारणत्वे संयोगिनोऽपि काश्णत्वात् | अन्यथा संयोगे-
नान्यथासिद्धसिद्द्रियमपि कारणं न स्यात् तथापि द्रन्वेनोपादानगोचरं प्रत्यकं
जनकमचुमितिकूपस्य कतिसाध्ये इष्साधनताज्ञानस्य जनक्त्वादिति न वाच्यम्|
सिद्धक्च्यसिद्धगैचरस्य प्रयत्नस्य सिद्धगोचरप्रत्यत्तं बविनाऽनुपपक्तेस्तस्यापि देतत्वात् |
NSS च न उ्यभिचारः, तस्यापि पत्तत्वात् | अनुपल्छडेति । यस्य पवंतादेरुत्पत्तिन
ग्रहीता तत्र हेतुरसिद्ध इत्यथः | सावयवत्वेनेति। यद्यपि सावयवत्वं नावयव-
जन्यत्वमसिद्धऽपथंविरेषणत्वात् अवयवसमपेतत्वश्च जात्यादावमैकान्तिक, तथापि
अवयवसमवेतद्रव्यत्वं सावयवत्वम् | काये ति। कार्यचरत्तिगुणत्वेनेव्यर्थः। दशनं
सहचारदशेनमाजमविनाभावन्ञानं वा १ चे, साहच्यमाच्रो णेति । कायंत्वे-
asa शऽ३१नित्यत्वायुमने यथा sara) रूपसाष्टचर्यदरशनेऽपि arafafsc hear
तथा प्रकृतेऽपीत्यथ : | अन्त्ये, अविनाभनावैति। यदि asicncaqaqaand -
पूवकत्वुभ्यात्मेव तद् पत्ते ततस्तत्सिद्धौ कत 3 तद्विपसेतसिषाधयिषेल्यथ : |
असवेज्ञस्येति। अङ्करादावसकज्ञस्य कलु बाधितत्वात्तद्धिपरीतः aaa: क्ता
त्वया सिषाधयिषित इत्यथः नन्वेवमिति । ad सति देतोर्नासव॑ज्ञेन कर्त
गुरुत्वजन्यपतनश्ियार्यां | व्यमिवारादाह-स्वव्यधिकरणेति। = aterfaadearsrar-
वयच्याश्रादिजन्यत्वाहु व्यभिचार इत्यत आह--गुणोति । न चैवं क्रियायामात्मकारणत्व-
सिद्धावपि रथादौ न तत्विद्धिः, तथाच साध्यवैकल्यं aa तदवस्थमेवेति वाच्यम् ,
मूततवृत्ति यत् कायं यदीयगुणनिमित्तकारणक तत्तत्सवानाधि रग गुगजन्यमिति व्याण्त्यन्तरेण
ततलिद्धरित्य 'नुमानप्रका{ 112) शो विपच्चितम्। त्थापोति। = अवयवपटं
सम्पातायातम् | साध्याविशेषभः7याद् 1₹--कायंन्त्तो ति ।
1B -तज्जनकल्वात्, 2 8 तददभशेनात्. 3A awed. 4A साध्या-! 5 Baa
0111६६24. 6 ^ -रिव्यादनु- । 7 ^ -विशेषभया (?) ह |
10
20
iD
yt
30
lo
30
1. 4—vayu |
324 , किरणावली
पनात् कुतस्तद्विपरीतेन विरोधः १? तथाविधस्यानुपखन्धेरिंति चेत् १ सुतरां ate विरोध-
सिद्धेरसम्भवो sera सूपस्यक्षयोरिव परस्परघर्मिपरिहारेणाप्रतीतेः। प्रतीतौ वा
एकत धर्मिणि सहोपरम्मेन विरोधस्य बाधितत्वात् | द्थनस्परेनाभ्यां वायावनुपरूम्भेऽपि
पुथिव्यादौ रूपसहचरस्पदीवत् |
[22] ]स्यादेतत् | न देठुसाध्यविरोप्रयोर्विरोघं विदोषविरोधमाचक्ष्महे किं नाम
व्यास्तिपक्षधर्मताभ्यामानीयमानयोविदोषयोरेव विरोधः| तथाहि व्यात्तिस्तावदशनवल-
प्रवृत्ता यथादृष्टं विरोषमुपस्यापयति। नालौकिकमररीरित्वादि। पक्षघमतापि `
शरीरिणा fsa अनियज्ञानादिमता नोपपद्यत इति तद्धिपरीतसुत्थापयति) न
चानयोविरोघे किञ्चित् सिध्यति | सोऽयं विरोषविरोध इति तदपि arta | स्वरूपेणानयो-
रविरोधात् | परस्परानपेक्लाम्यां च विरेषानुपसापनात्। न fe यो धूमवान्
सोऽ्चिमानिति केवलया व्याप्त्या किञ्चिदुपनीयते , तथा सति पक्षघ्मतत्रैयथ्यीत् , .
नाप्ययं धूमवानित्यनया पक्षघमेतया नियमानपेक्षया किञचिदुपस्थाप्यते;, तथा ata
व्या्धिवेयथ्येम् , किन्तु परस्परसहकारितया | तथा च निरपेक्षदशायां विरोषानु-
पस्यानादेव विरोधासिद्धिः। सपेक्षदशायां सहोपलम्भादेवेति | acaeifes विदोषः
areata पक्षधसेता |, aaah कव्याप्त्यानुस्मारितं न सहत इति ब्रूमः | ततः
fe, स न सिध्यतीति चेत् १ sad साधयितुमुद्यतः १ अनेनैव वियोधेनान्योऽपिन
सिध्यतीति चेत् १ तदिदमायातम् , कार्यत्वं कार्यसमव।यिकारणकत्वं न सहत इत्य
Raa नस्यात् | स्यादेतत् | साध्यांशविरोषयोरिव' विरोध विदोषविरोधभावः*माचक्ष्मदे |
तथाहि निव्यत्वमाकारादौ ज्ञानत्वपरीदारेण सिद्धम्| ज्ञानत्वं च नित्यत्वपरीहारेणा
स्मदीयज्ञाने , तथा Ha: शरीरित्वं कुविन्दादेः अशरीरस्याकवत्वं मुक्तस्य, तदनयोक्ञान-
त्व नित्यत्वयोः कतुत्वाशरीरित्वयोशकधर्मिसंसगी विरुध्यते इति । एतदपि नास्ति |
उपसंहारस्थानस्येकस्य धर्मिगोऽप्रतीतेः | न द्युष्णत्वश्चीतत्वे पयःपावकयोरेव विरुदे ,
व्यासिरिति तदद्पस्थितो नतेन विसोधक्ञनमित्यथः। तथाविधस्येति,।
सवज्ञस्य कतु रज्ञानान्न च सिषाधयिषा सम्भवतीत्यथः। सुतरामिति । विरोध-
प्रतियोगिनोप्प्रतीतेने त्र विरोधधीरित्यथ :। वलाक्तौ चेत्ति। सवंक्ञत्वकतु त्वयो-
रेकत्वसखाश्न विरोध इत्यथ : | द्शेनेति | दायो रूपस्पर्शयोः सामानाधिश्वर्ण्या-
ज्ञाने पृथिठपादशोनस्पशनाभ्यां साहचर्योपरुम्भाविसेकादयमपि न fatreficad: |
च्याष्त्यनुस्मारित भिति । = उयाप्त्यजुस्मरणविषयीकृतमित्यथं : । सं इति ।
sina विशेष seat: | afala) oo atta विशेष एारीरत्वादिकमित्यर्थः।
अनेनैवेति! लोकिकविशेषविरोघेनारो किकोऽपि Aad sativa fae-
दित्यथः। aferfaia । अन्येनाशरीरित्वादिना प्तधर्मताया अदिसेधादित्यथः |
तथाच प्ञधर्म॑तावलाद्प्रतीतसिद्धचविच्छेव् [4.18 इति भावः | उपसंहारस्थानस्येति।
iC इव omitted. 2C -भाव-0701६६6त, 3 A ऽशरोरत्व --* Vardhamana reads =rara-
tee
| I. 4—vayu
किरणावसी 325
किन्त्वत्र पयसि तेजसि प्रथिव्यां चोपसंदिवम!णि | तदेतेऽपि ज्ञानत्वनिव्यत्वे .
धर्मिमेदेनाविरुद्धेऽपि वद्यस्मदादिबुद्धौ गगने चोपसंदाराद्विरुद्रे इति विवक्षितमायुष्मतः ,
sadhana वा कुखलादौ कादौ चेपसंहाराद् विरुद्ध इतयभिमतं ` चिरजीविनो;
न नः किञ्चिद निष्टमापद्यते | न दि मूर्वत्वनित्यत्वे नभसि घटादौ वा विरुद्धे इति परमाणु
साधनस्य किञ्चिदपहीयते। अयेश्वरात्मनि तजुज्ञानै चेपसंहारादनयोर्विरोघोऽभिलषितः ,
स तर्हि मूर्ततवनि्यत्वयोः परमाणाविव धर्भसाधकेनैव बाधित इति विुध्यस्वेति , नास्ति
विरोधगन्धोाऽपि, विरोषविरोघोदाहरणं त चन्दनदहनवानयं सुरमिभूमत्वादिति द्रष्टव्य |
स्यादेतत् | व्यापकानुपङ्न्धिव्राघ एव विदोषविरोध इत्युच्यते| तथाहि
कर्तस्वव्यापकं Tore | तातो व्यावर्तमानं कतीरमपि व्यावर्तयति । वृणादि-
विकारकारिप्वेन rer वह्विमच्वलाधने [238] तद्धयापकमौष्ण्यमिव व्यावतमानम्
अथिमत्वमिति चेत् १ नैतदपि arts: | कस्य तर्हिं Pena व्यापकम् १ किं wat
रारीरित्वादिकम् आहोस्वित् कार्यस्य शरीरादिमत्कर्वपूरवकत्वम् १ प्रथमे, नेश्वरः कता
शरीरादिरहितत्वादिति samt: | तया चाश्रयासिद्धिः व्भिग्राहकप्रमाणवाधो वा |
aq न उवापिषक्ञधर्बतोपस्यःप्यय्मनेन विशं aa, Pag क्ानमनित्य-
मिति व्याधिग्राहकमानेन । एतेन व्याप्त्योर्म विरोधः । कार्थं सकर्वंकमिति व्थातिः
पक्ञधर्मतासाचिव्याद्ररीयसी, wal शरीरय वेल्यञ व्याप्तो तदभावान्न सा तथेति तुद्य-
वलत्वाभावादिति निरस्तम् । अद्नाहुः--दिपन्ते बाधकामावाद््र खहटचारदशेनादि-
सस्ेऽपि न व्यासिः। अन्यथावयदो महानेव तेज उद्भ, तररूपमेवेति व्यािविरोधात् |
परमाणुनयनसिद्धिरपि न स्थात् । अस्मदुगुरवस्तु कत्ता शरीयेवेति व्यासि-
ग्रदेऽस्मदादीनायेवोपस्थितत्वात् विषयत्वम् | ag पन्नश्रमंताबरुरुभ्यविशेषवत्याः क -
व्यक्तेरतद्नुपस्थितेरिति भिन्नविषयत्वाच्च विरोधज्ञानमित्याडः | अयेशहवरात्ननो-
fai ag ज्तित्यादौ सकत Reatsaaata aaafacaal-
saat कर्तेज्ञानत्वात् , घटः कर्तेति क्षनवदिति साध्यम् । न चोपजीग्यमान बाधः,
अवुमितिन्मालस्योपज्ञीग्यतया तदूयाथा्यान्नुपजीव्यत्वात् । = तजाह्ुः अञमितेर ः -
याथाथ्यं दोषादुत्पन्नमनचमित्या ज्ञाप्यं नतु कायम् | तत्रं चाये दोषो दौषान्तर' वा |
नाद्यः, असिद्धेः + नान्त्यः, तदभावात्! Fe च पर्वते अग्यनुमितिस्य थाथ उभयसिद्ध-
वह्विमद्धिग्ने बहिक्षानत्वात् , हदो aaa ज्ञानकदिव्यपि स्यात् । तर्हि विशेषः
विसोधः। क्र ॒दूबणमित्यवेन्ञायामाह- विदोबविरोधेवि। यत्र सध्यसाघन-
विरोषणयोर्विसेध इत्यर्थः । उथापङ्ेति । ऋतःव्यापकशसीरस्य याऽयुपरुञ्िस्ततो
अयमेवेति । ःत्वतप्रयोगरूपरूत्वदचुमितिशूपो वेत्यर्थः! असिद्धेरिति)
सदनुमितिपू्व॑मितिः शेषः। तथाच diag Osh न तस्य तत्र हेतुत्वमिति मावः ।
fata यदि चात्राप्रयोजकत्वं ।
` 1 चिरजोविमो. 2 ^~ घर्मतोल्ाप्व--. 3A ssagga—. 4B -सान--0प५६6त्.
cA ब्रनुमाच-. 68-ावाथ्यैखानुप. 78 -यधाधेलवं. 38 B -ल्वत्कप्रयोगखदूप- | 9B -qaafafa |
10 A दोषल्ेन मत्य ने तच |
10
20
DO
२.१
39
10
15
20
tO
qo
30
3D
I. 4—vayr |
326 | किरणावली
सावयवाः परमाणवोमूर्तत्वादि [तिवत् | द्वितीयस्तु नियमः प्रव्य्रजायमानाङ्कुरादावेव
शरीरिणः कर्तरनुषकम्मेन निरस्तः । दृष्टान्तस्तु सर्वेथेवानुपपन्नः | वृणादिविकारो हिं
यदि सूपादिपराच्र्तिमाव्हेतुः स नूनमोष्ण्यापेक्षेण तेजसा कतेव्यः| ताहो च
पाकेऽनिमित्त हिममिति। तेन न किञिदनिष्टमापद्यते। न हि सौरस्य तेजसस्तैलोक्य-
पाकदेतोर्हिमादपगमः aad | अथ विक्रारो भस्मादिरूपो विवक्षितः asa एव
हिमहू[ह jag anfey कुतोऽपि faa ard वा१ अथ रूपादिपराद्र्तिमात्रेणेवा्चिः
साध्यते तदशक्यम्। तस्म दशेनस्पद्नग्राह्यस्य योग्यानुपरुञ्िवाधितत्वात् ,
अतादृशस्य तेजोमालस्य निद्त्तेरनिष्टत्वाद शक्यत्वाच | तस्माद् व्यापकानुपलम्भा[द £ |नुसानं
बाध्यत इति रिक्तवचः;। सतूप्रतिपक्षस्तु कथञ्चित् स्यात्| अभथिमद्धिम त्रणादि-
विकरारहेतुत्वात् | निर्थिकं हिमं तथाविघौष्ण्यरहितत्वात्। अस्तु तदेव vA |
रारीरानपेक्षोत्पर्तिकम् अकरुपूर्वैकं दरीरानपेक्षोतपत्तिकलत्वात् गगनवदिति । नैतदेवं
शरीरानपेक्षाया उत्पत्तरसाधारणत्वात्, सकतृकाद् घटादेरिवाकर्तुकाकाशादेरपि
व्याद्त्तत्वात् , उत्पत्तिमालग्याब्रत्तिमात्र्य चासिद्धेः। शरीरादनुत्पत्तश्चासमथ-
विरोषणत्वात् | सपक्षे गगनादौ अनुत्प्तिमात्रस्येव ग्यास्तत्वेन निश्चयात् । निथित-
व्याप्तेश्च पक्षोपनयात् | अन्यथातिप्रसङ्घात् |
वाध इत्यर्थः। आकाश्षादैरिति। तजोतपसिरेव न ; ga शरीरानयेक्तेत्यथः।
ननु शसेरपेन्ञोतपत्तिर हितत्वः देतुः । स॒ चाकाशादावस्त्येवेत्यत आह-
ठारीरादन॒तपत्तेरचेति | ag क्िमसमथविशेषणत्वम् १ यदि निष्प्रयोजन
विशेषणं तद्यसिद्धिः। पन्नध्म॑तासम्पक्तेरेव प्रयो[ज?]नत्वात्। अथ व्यभि-
चारा ' वारकत्वम् १? किमतः? नहि व्यभिचारवारणार्थमेव विशेषणघ्रुपादीयते।
अपित्वसिद्धिवारणाथेमपि । व्यभिचारवारणाथमप्यनुमानदोषग्युद्धसोपाधिप्रथुक्तम् |
न तु तत् स्वत एव प्रयोजकम् | अथ शरीरिऽविशेषबणा[न्त| मवेन tagearfane:,
विरिष्ठव्यासिप्रदे हि विशेष्म चारप्रहः कारणमन्यथा >तत्ततप्रयोजक्षटत्यत्वा-
यन्तभविनापि saad [हता]. अतप्व प्रयोज्नाभावान्नोपदेश्यत ऽ इत्यस्तु । ag
प्रमाणानामयं स्वभावो यदन्त्मावं विना a ततुपर्न्क्िदक' तदेवान्त्भावयति |
सर्वषाते[41][द प्रमाणानां राघवबसहकारित्वात्। प्व च शररबहिमवि- `
नापि चेदज्ञन्यत्वव्यासिः परिच्कस्तु' शक्यते | “ततो न तद्न्तभवेन व्याप्तिरिति चेत् |
aaq) प[ब] हि विशिष्डगव्यापकतापि न स्यात्! तथा चऽ ° स्थापनानुमानमपि
न स्यात् । अथ नीखधूमवखं न aigeqrd’® व्सिचारा'"वारकविशेषणत्वात् |
श्द्रव्यत्वे सति धूमव'ः दिति चेत् Al बाधात् । स्याप्यव्याप्यस्य waz
तदा तुल्यमिति भावः । न्नीदछत्वे सतीति । = नीलत्वसमानाधिकरणधूमत्वमित्यंः | ।
एतस्य afataagaat न च ह्धिष्याप्यत्वमिति भावः। बाधमेव स्पटयति-हथयाप्थेति ।
78 -वारकम्. 2B प्रथोजनम्. 38 ade. 48 न व्याप्षियद्ः, ६8 तत्तदप्रयोजनाभावान्न wea.
6B अतो. 78 fafaea ar 8B ख 0711६60. 9B खानुमानसंपि. 108 -व्याप्य
714 न्यभिचार्वारक- 12 B yaaafa- “Rucidatta reads faa afa 01 द्रव्यत्व सति |
=+
| 1. 4—vayu
किरणावली 21
स्यादेतत् । यथा ज्ञानस्य निव्यत्वे ररीरापेक्षा नास्ति, ज्ञानगतकार्यत्व-
प्रयुक्तत्वात् शरीरसम्बन्धस्य ; तथा प्रयत्नस्य" ज्ञानापेक्षापि न स्यात् , प्रयलनगतकार्यत्व-
प्रयुक्तत्वात् ज्ञानसम्बन्स्येति | तकापरि्ुद्धिरस्ठ॒ दूषणमिति चेत् १ तदप्यसारम् |
ईैदवरमधिकृलय तकाणामाश्रयसिद्धयसिद्धिम्यामनवसरदुःस्थत्वात् | यदीश्वरः करती स्यात्
ada स्यात् , अनिव्यज्ञानवांश्च भवेत् | यदीद्वरस्य प्रयत्नः स्यादनित्यः स्यात् |
यदि दहवरस्य प्रयत्नो नित्यः स्यात् ज्ञानानपेक्षः स्यात्| यदीश्वरस्य बुद्धिः स्यात्
असर्वविषया भमवेदित्यादयोदहिते क्षिव्यादिकमपिक्रत्य विप्थयापयेवसानात् । यदि
विवादाध्यासित बुद्धिमद्धेतुकम् अभविष्यत् अनित्यप्रयत्नहेतुकतामापत्स्येत | शरीरजन्यं
व्याप्यत्वात् | अथ यद्विषयत्वेन परामश्यैः कारणमनुमितेस्तलिष्ध, न च व्यथेःविरोषणे
विरेषणविषयतयाः परामश ऽनुमितिकारणः व्यभिचारदन्यथासिद्धेश्व, किन्त
विशोष्यबिषयत्वेनेति तदेव ta: | तहि धमोऽपि हैत॒ने स्यात् a हि धमविवयतया
तस्यानुमापकत्व' व्यभिचारात् , किन्तु व्याप्यविषय्रतया। अव्याप्यवत्ताक्षानयेव
यद्विषयज्ञानं विना न भवति तिह ; प्रते च धुमवतताक्ञानमैव व्प्राप्यवन्ताक्लानदेतुः |
अतो लिङ्क, न तु नीरं aq, व्यभिचारात् । न तदहि शरीराजन्यत्वे व्यथंविशेषेणत्वं
व्यतिरेकः व्याप्यवश्ताज्ञानस्यैवाभाकात् | अथाकतेकत्वत्याप्यस्याभावस्य व्याप्यता-
जन्यत्वप्रतियोगिकत्वमा्रेण, न तु शसेरजन्यत्वप्रतियोगिकत्वेन शरीर्शस्य
व्यर्थल्वादिति व्धाप्याभावप्रतियोगितावच्छदकतायामैवास्तु व्यथंत्वम् । नाज्ञन्य-
प्रतियोगिकामावसमृहे शरीरजन्यप्रतियोगिका यावन्तोऽन्योन्याभावाः तावन्माच्न-
पैवास्तु “eared, न त्वतिरिक्तिविशेषणान्तमविनापि व्यर्थबिशेषणत्वाद् गौरवाच्चेति |
| अन्यथा सिद्धे ति। काधवादु विरिष्टविषयत्वेनेव देतुत्े विशेषणविषयत्व-
न्थथासिद्धमित्यर्थः । येति । पक्ष इति शेषः । saga वभ्यति-न् तहीं fe
अन्यथा तद्वयतिरकेऽपि व्योमादावजन्यत्ववत्ताज्ञानसंभवादसंगतेः। न तु aie fate ।
रूपमिति शेषः । ‘aaa कत्वव्याप्यस्याभावष्यान्योन्याभावस्य ज यत्घव्रतियो गिकत्वमान्रेण
जन्पत्वाश्रयप्रतियोगिकत्वमश्रेण, न तु क्रीरजन्यत्वाश्रषप्रतियोगिकत्वेन ; न तु
e ¢
तदाश्रथप्रतियोपित्वेनेत्यथः । अन्यथा जन्यत्वशसीरजन्धत्वाभावधोरखण्डयोव्यंथपिकश्ेषण-
त्धामावादिति येयम् | उ्यक्तिङाघवमाश्रित्य तमाघत्त-मैषि। मनु
जन्यत्वाश्रयग्रतियोपिकयावबन्योन्यामाववरवघ्य लिष्घत्वे न व्यर्थं विशेषणत्वमित्यसूचरा्--
गोरवाच्चेति । व्यक्तिगोरवादित्यथंः। (113A) उ्याप्यताषच्छेदकगोरवं दोषो न
न्याण्यपोरवम्, अन्यथा नीङनूमत्येव ह्ुत्वे धूम एव म देः स्यादित्याशयेन
{© faag added after प्रयन्रख. 24 -विशेषणएविषयतथा, 34 aaa. 4.4 अधेति।
अथवाकत्त् TAT |
Cot
0
30)
tn
10
15
L. 4—vayu]
328 किरणावली
विपरीतमेव बैयथ्येम् 1 अन्राहु :-यद्यप्येदं लाघवं शीध्रोपस्थितिकताथामेव
प्रयोजकं तच्चेहामावस्ष प्रतियोनिनिकूपणाधीननिरूपणतया प्रतियोभिन्येव
विचार्यम् । तत्र च जन्यत्वे शीघ्रौपास्थतिकसिति गुरोरपि तद्भावस्यैव
शीध्रोपस्थितिकतया प्रयोजश्ष् | तस्मात् शीघ्ोपरस्थितिकतया विशेष्या
भावत्वेनैव व्याप्यतावगस्यते, नतु बिरिष्याभावत्वेन। क afe विशिष्टा
भावः प्रयोजकः १ य विरोषणेऽसत्यपि विशेष्फामावे सति साध्यम्,
aa विशेष्येऽसति वि्तेषणाभावे सतिः साध्यम्। यथार्द्न्धनवहि्विस्हादौ |
aga केवकबिशेष्यविशेवणविरहादेव चूमाधाबः। ततसद्धातेऽपि विश्चेषणविरहस्य
धूमाभावेनानो पाधिकसम्बन्धात् | aaa विशिष्व्यापकषता । न च feta सर्व
व्यापकतां A, किन्तु fale व्वापकतामालम्, नोलधूमस्येव व्याप्यताम् ।
न चेव' seas सिद्धं जन्यत्वमावेऽपि शविरो[42व्]षणमान्नव्यतिरेक्ेण साभ्य-
सम्बन्धानिश्चयात् | अतग्वाक्राशाज्ञित्यायन्यतसरत्वादिकमपि arma act Ba: |
न॒हि faatigar सहाक्तकत्वस्य कापि सम्बन्धो गहीतः, किन्त्वदश्योप-
न> >>
सद्धान्त्याह--यद्यष्येद्वसिति । पएतदनन्तरं तथापीत्यण्याहार्यम् । अतएव कचित्
तथेव पाठः! तंद्लेति। शीघ्रोपल्थितिकत्वमित्यथंः । यदि चान्योन्थाभाषौऽप्यखण्ड ` एव
हेतुस्तदा न व्यर्थविश्लेषणता । किञ्च, +जन्योपाधिरेवेत्यवयेथस् । अन्वये विशिषल्या प्रयोजशूतया
agreed तदभावे साध्ये तदुधिशिष्टाभावो देतुरित्यथः। आाद्रन्धनेति। आद्रन्धन-
विशिष्वहिविरहादित्य्थः। Cafefi वहिसदभावेऽपि आरदरन्धनविरे धृमामाव-
नियमादित्यथः। अल्एवेति। विशिशटभ्यापकताग्राहकतल्य कार्थंकारणमा वादेः सस्वा-
20 देवेत्य्थः। ana न तहु्राहकं तत्र न तयेत्याषह-- न्रे fa क्िर्त्विति। तह-
LO
qr
30
35
Tamara faftizca ‘satqndead: | नोदेति | यथा कस्तूरिकादहनादौ लीखध्मत्वेन
ग्याप्यता, नतु cada: । ननु धूमे आदरन्धनविक्िष्टवह्धिवत् anaes शरीरविरिष्ट-
जन्यत्वं व्याप्रकं तथाच तद्भावे ऽच साध्ये तदुशिश्िष्टामावः प्रृतेऽपि देतुरस्त्वित्यत
आह--न येवभिति। जन्पत्वभावेऽपि विशेष्यीभू्तजस्यत्वसद्धावेऽपीत्य्थः । + fear
बणतेति । क्षरीरमाश्रेत्यथः ¦ खाध्येति । aga छऽसंबन्धा निश्चयादित्य | 1387 |
संबन्धामाधादिति छते क्षित्यादौ पक्षे जन्यत्वस्दुभावे श्रारीरसान्नन्यतिरेकादेवाकन्त् कल्वसंबन्धं
इति भविद्धिरिति परो ब्रयादित्यत उक्त खंबन्धा निश्चय दिति | तथा च जन्यत्वमान्रमेव
ABU कत्वन्यापकम्, अतशह्तद्मावमात्रमकत्तु BISA, नतु दरारीरविशिष्टजन्यत्वाभाष इति
भावः। अतएवेति । विरिष्टामादव्या ' प्प्यताम्राहकमानाभावादवेत्यधंः । न हत्या
पाततः, वस्तुतस्तु क्षित्यादिना तत्य संबन्धनिश्वपरेऽपि न तद्धेतुः । धूमारोकान्यतरत्वषद्न्यथ-
विशेषणत्वाच्च । = अन्यथाऽकाशाघन्यतरत्वादिष्ठं तत्र हेतुः स्यादिति ध्येयम् । गहत
निश्चिषः। द्िर्त्विति। तदवटितहेतोरतदुग्रहं विनाऽग्रहत्तस्योपजीव्यत्वमित्य्थंः |
IA सति omitted. 2B वद्कि-011164. 3B जन्यव्वाभवे. 4B जन्यत्वोपाधि-। $B तदिति
omitted. 6 B—aicaaté:!| 7Baama—: 84 च omitted. 9 A अकात्त Ta =
Io ^ -व्याप्रकता- । *Rucidatta reads विशेषणता for विङेषण-°
| 1. 4--1ठ/1
किरणावली 329
वाऽभविष्यतू् असर्वैज्ञकार्य चेत्यादयो हि ते तद्धिपर्ययाश्चसमर्थविहोषणत्वेन' प्रागेव
निरस्ताः । नद प्रयत्नेन बुद्धिः साध्यते, बुद्धया वा प्रयत्नः, इतरव्याब्ृच्या वा अन्यतर-
व्याच््तिर्येन ?सम्बन्धौपाधिकं गदेदयमवकाशमासादयेत् | किन्तु ` धूमत्वेन इन्धनः.
प्रमवशवह्धिमच्वमिव कायत्वेन [23h] परिदृष्टसामथ्यकारकचक्रप्रयोक्तमत्वम्। तथाच
साध्यांशयोशञैनप्रयतनयोर्दहनाद्रैन्धनयोरिव सोपाधिरपि सम्बन्धो हेतुं न दूषयति | तस्य
na a a ~~
जीग्याकाशत्वेनेति | तदेव व्याप्यम् । अपि च, प्रतिपत्तयोस्तावत् पत्तवमेयोर्नोभयं
eq वस्तुभेदप्रसङ्कात् | तत्र कि amet स्वसाध्याविनाभू्ं शरीराजन्यत्वं
व।। aa शरीराज्न्यत्व' न।कतृकत्वव्याप्यम्। अज्ञन्यतस्योपजीऽ्यत्वेन तस्यैव
व्याप्यत्वात् । तस्य च व्यभिचारित्वे व्याघाताच्च। अस्तु तदपि भ्याप्यमिदं
ञ्यापकमपीति Aqe न। व्यापकतायामपि तस्योपजीब्यत्वेनान्वयात्। नच
शरोरजन्यत्वमेव सकतोकत्ववब्याप्यम् , न तु जन्यत्वं तत्नाप्युपजोव्यत्वेन जन्यत्वस्येव
ग्यप्यत्वाह् उथापक्रत्व्च। wea अटष्डजन्यत्वस्य साधनेऽपि शसयोयजन्यत्वस्य
प्रतिवन्ञत्वप्रसङ्घादिति । नापि शरीरजन्यत्वाभावोऽखण्ड पव हेतुः । aa प्रति-
योगिनि शरीरस्य विशेषणत्वान्नाभाव इति नं विशरोषणकैयश्पेमिति वाच्यम् , तत्रा
जन्यत्वस्योपाधित्वात्। न च पूवंसाधननग्यतिरेकस्योपाधित्ये सतप्रतिपन्नोच्छेद्
स्यात् । अधिकबलेनैव नियमात् afeqaarsata | त्तत्यादिक' न बुद्धिमदेतु-
कथनित्यप्रयत्नाजन्पत्वादिव्यादो व्यर्थविरोषणत्वमजन्यत्व"मावस्यैव साध्यव्याप्यत्वा-
दित्यथः।. न चेति । यदि प्रयत्नेन बुद्धि बुद्धिनिचुव्या स्वा प्रयत्ननिचत्तिं साधयेत्
तदा ज्ञानसम्बन्धे प्रयट्नगतं कायत्वमरुपाधिः स्यात्। न चैवमपितु यथा धूवैनेक-
दै ऽवार्द्रन्धनप्रमववहिपचखं साध्यते, तथा कायत्वेनेकदैव बुद्धिप्रयत्नसाधनमित्यथेः |
तथाचे ति। ज्ञानप्रयल्नयोर्मिथः सोपाधिसम्बन्धशाछित्वेऽपि कार्यत्वेन सह निर-
` पाधिसम्बन्धत्वात्। किञश्चः का्यल्वादेकौकजन्यत्वं सिद्धचदथात्त्ितयज्न्यत्वं
च"
तस्य च ति। अजन्यघ्यापि सकत्त् कत्वप्रसङ्ग व्याघातादित्यथः | अस्त्विति, az-
व्याण्यमेवेदं समण्पराप्तमेवेत्यथंः । समन्याक्षिरपि खाधवादजन्य त्व एवेत्याह-हथापक-
ताथामपीति। खकन्त कद्वञपाष्यसिति । ततूखमन्याक्तमित्यर्भः | तथा च
तदभाव एव अकत कत्वसमन्याक्तो, न तु जन्यत्वाभाव इत्यथः । उपाधित्वादित्युपरक्षणम् |
1० अप्रयोजकत्वाच्चेयपि द्र्टभ्यम् | अधिकरेति । साध्यभ्यापकसाधनान्यापकत्वेनेदयथेः । तथा
च aa न तथात्व तत्र सत्प्रतिपक्षः स्यादेवेति भावः। तथेति। जानादिमन्छेनेव
काय्येमान्नननकत-[ | [48 |या॒विषिष्टभ्यापकत्वादिति भावः | भाथ॑समाजमदहिम्ना वा विरि्ट-
1A विशैषण्त्वंन, 20 रएततृसस्बन्धौपाधिकल' 3C चोद्यमव-, 4C धूमवच्येन, 5८
प्राद्र घन. 6C -दहनवच्च-, 7B. -माव- omitted. 8A एव omitted. 9A लाघवादन्य एव
इत्याहः । 10 B प्रयोजक- | | `
K—6
10
13
29
30
10
19
20
25
30
{. 4—vayw |
330 ` किरणावली
साध्यसम्बन्धे निरूपाधिकत्वादिति | ननु कारणविरोषादवश्यं कायविरोषेण भवितव्यम् ।
अस्ति च केष्ुचिच्छरीरं कारणे ततोऽ[पि] विरोधः स्यात् | अवश्यं चतदभ्युपगन्तव्यम् |
अन्यथा रारीरिकतुत्वानुमान नस्यात् । सच AT यदूदृष्टेरक्रियादरिनोऽपि HATA
प्यते | [तद्] इव्यदूरविप्रकर्ैणोच्यते | ततः स एव ade प्रयोजयति । कार्यत्व-
सामान्यं तु ततूप्रयुक्तां व्यास्भिमुपजीवतीति न विरोषस्य विशेषं प्रत्येव प्रयोजकत्वे सामान्यं
्रत्यनुपाधित्वात् | अन्यथा घटल्वादिष्ववान्तरविरेषेषु यद्दृष्टेरिव्यादुपलक्षितोऽपि
विरोषस्ततूप्रयुक्तं व्या्धिमुपजीवतीस्यप्रयोजकः स्यादिति यत् किञ्चिदेतत् । तकंस्ठं
सिध्यति | समजस्यार्थतयाईमियो ऽपेक्ञाङृतत्वाभावादिति aa: | अवदयभिति ।
कार्यविशेषस्याकस्मिकतापत्तेरित्यथः। तततो विरोष इति! यदवच्दिन्ने
कां शरीरस्य ane स जातिविशेषः कयविशेषे-
sta| त्था च स॒ द्व WHT कत्वप्रयोजनकत्वेनोपाधिरित्यथः |
= ¢ 3 9 क c~
अन्यथेति | कायत्वाच्डुसेस्जम्यत्वं atahd feat sahrarciefa शसीर-
_जन्वत्वव्याप्यं तद्भ्युपेयमित्य्थैः । नु घटत्वादिभिः शरीरजन्यत्वमदसीयते
अननुगतस्यापि जन्यदावच्छैदकत्वात्। न च त वबोपाधयः प्रत्येकसमदायाभ्यां
साध्याव्यापकत्वादित्यत जह gala) अदूरपिप्रकर्षात् सान्निध्यात् al 420]ग-
द्य इति शरीस्प्रयोञया इत्युच्यन्ते | न तु स्वरूपतः | तेषासमव्यापकतया शरीरजन्यनि्-
कायंतानवच्ुदकत्वात् | अतो aglajsaen ag यदुद्रष्टेरक्रियादशिनोऽपि इ्यने-
नोपलक्ष्यत इत्यथः । विरोष्यस्येति । कारणैक्यात् काये अनुगतधमो भवति
इति न नियमः कमंजनम्यसंयोगविभागयोरेव व्यभिचायदिति घटत्वादिभिरेव
विशेषेः शयैरजन्यत्वानुमित्युपपक्चेनं तत्र जातिविशेषे मानमित्यथेः। अन्यथेति ।
यदि 'जातिदिशेषोऽस्तीति सामान्यमप्रयोजक्तं age सोऽपि जातिविशेषो a शसीर-
जन्यत्वञ्याप्यः, घरत्वादीनामैव वतप्रयोजकत्वेनोपाधित्वादिलयथेः । तक्रस्त्विति |
विवादपदं कतृ जन्यं यदि म स्यात्, जन्यंन स्याद्) व्योमवदित्यथेः। ननु शरीर-
जन्यत्वमरुपाधिरस्तु | न च पक्लमाजव्यादतेकविशेषणवस्वात् °साधनविशेषणवत् तुस्य०-
योगन्तेमत्वाच्च तन्नोपाश्वः, AHA ताद्रशादपाधिताबीजस्य साध्यव्यापकताश्राहकमाना-
भावस्याभावात् | शसीरसहङृतस्यैव कतु: का्यजनकतया कायंक्रारणभावस्य साध्य-
भ्यापकताभ्राहक्छत्वात् | अत णव वाधोन्नीतपत्तेतरे बहिमचस्वेन aaa साध्ये
आद्रन्धनप्रमवदहिपत्त्व' र्खदत्त्वेन suey गन्धदत्त्वे साध्ये पथिवीत्वप्रुपाधि-
इद्धस्तयापि नोक्तदोष इत्याह - किञ्चेति | आक स्थिकत्वेति | कारणविशेषस्य तदप्रयोज-
कत्व इति शेषः ¦! gee न च शरीरजन्यताचच्छेदकमुपापिरस्तु, तथाच नोक्तदोष
इति वाच्यम्, श्रीरज°न्यत्वस्यैव तथात्वापत्तेरिति भावः | घटत्वाद्य इति । तथा च |
तदित्यादिमूषस्य घटत्वादिकं शरीरप्रयोज्यमिस्युच्यते ततप्रयोज्यजातिविशेषसान्निध्या दित्यथंः
1A जाति omitted. 28 साधनविरेषतलात्, 38 साघन added before तुल्य
4 B -जन्यतावच्छदकश्ैव | |
| 1. tray
किरणावली 331
यदि काये कर्तीरमतिषतेत् , तत् कारणान्तरमप्यतिक्रामेत् | तथाच काये'्त्वमेव दीयत
` इति dat: । विस्रस्त न्यायङ्कुख्ुमास्नखावात्मतव विवेके चाध्यवसेय इति ।
जस्तु तावदेवम् | five g कुतः सिद्धिः यथा द्यप्रतीतेन विरोधादि प्रव्येत॒-
मराक्यम् , तथा तस्य साधनमप्यशक्यम् | werad हि कचित् किञचिद्धिधीयत इति चेत् १.
न | साधनसामान्यस्तस्बन्धबलेन साध्यस्मान्यविधावुपक्रान्ते तत्सहकारिपक्षधमेताबटेना-
प्रतीते विरोषे पयंवसानात् | सामान्यसङ्गतिबलग्रवृत्तानां पदानामाकाङ्क्षादिसहकारिकन्धे-
लौकिक इव वाक्याथ इति प्रमाणब्रत्तम् | अन्यथा न किञ्चित् क्वचिदप्रतीतं प्रतीयेतेति |
भ्र कथिद्ाद | कृतं afe केवरूब्यतिरेकिणा अन्वयिन एवाष्टद्रभ्यातिरेकादे-
रप्य सिद्धेः
तदसत् | आकाङ्कानुपपत्तिभ्यां विरोषव्यवस्थापनात्। शाब्दो TAT यावता 10
विना नान्वयमुपेति तावन्तमनाल्म्ग्य प्रतीतेरप्यवसानमल्लाकाङ्कृघ्युच्यते । तावानवधि
रन्वयिनः । ततूप्रतीतौ प्यवसितायां क्वचिद्धिरोषे प्रमाणान्तरबाध्येऽनुपपत्तिश्च तावती
a —— ------- anaes =
क a
भेवति, तेषां साध्यव्यापकताग्राहकमनसखादित्यत se—fararteeata । शरीर-
जन्यत्वं नोपधिः, दहस्तादिज्न्यकार्ये साध्याव्यापकत्वात् , साक्ञातप्रयत्ना-
धिष्टयजन्यत्वस्य च ` साधनव्यापकत्वात् | अद्रष्टपरमाण्वादीनामीश्वरेणः सान्ञात्- 15
प्रयल्नाधिष्ठानादिल्यन्यत्र विस्तर इत्यथः! विरोष्यस्य त्विति । नित्यज्ञानत्वा-
शरीरित्वादेः कथं सिद्धिस्तेन सयं व्याप्त्यव्रहादित्यथैः। तथेति साध्यप्रसिद्धे-
रुमानाङ्त्वादित्यथंः। सामान्येति | सामान्यप्राहकस्यापि मानस्य सहकारि -
विशेषाद्विशेषवुद्ध्यपायत्व' पदाथेमाल्नशक्तानां पदानां पदाथसंसगेधीजनकत्ववत् |
कृते पक्ञधमेता सहकारिणी तल योभ्यतादिरिति विशेष इत्यथः । क्रत" तदी ति |
सामान्यतो द्र्ान्वयिपूवकः व्यतिरेक्यपि नातिरिक्तं मन्तव्यम् । इच्छा कचिदाधिता
गुणत्वादिति सामान्यतो saa प्रथिव्याद्यद्रव्यच्रत्तित्वबाधसहशृतेन तदतिरिक्तद्रव्य-
चत्तित्वसिद्धेरित्यथे आकाङ्क्षेति * विशेषमनादाय सामान्याप्रतीतिराकाड्न्ता,
सामान्यप्रतीतो स्यां प्रतीतविशे षबाघेनाध्रतीतविशेषकदपनान्चपपत्तिरित्यर्थः* । तदेव
स्पष्टयीत-- शाब्दो हंति | [48a] अन्वयिनि पक्ञादन्यतन लिङ्घव्यापकतया प्रतीतस्य %5
पर्यवस्यतीति भावः | न स्वरूपतः न् Gera: | ननु तथेव किन्न स्यादित्यत आगह--तेामिति।
सति सम्भवे अनुगतस्यव तथात्वादित्याश्चयः । अत एव तदसंभवं दरायति-कारणच्छया-
दिति | यल्लान्तरघ्याभावादिति ara: | ag कारणान्तरल्य यल्लादेरतिक्रमा दिष्टापत्तिरित्यन्यथा
व्याचश्--विवाद्पद मिति साक्षातप्रथत्नेति | यदपि चेश्टाश्रयजन्यत्वेनोक्तदौषर्तथापि
अ्तमानप्रकारो द्रष्टव्यम् | न्यतिरेकिमान्रोच्छदापत्तराह-साभान्येति। 30
© कायंलादैव. 20 -रपि सिद्व;। 35 नाधिकं. 4B विशेषकल्यनमनुपपत्तिरिलयधः।
5 A. स्यात् omitted.
20
10
19
20
22
30
1. 4 ~ 1/1 |
332 किरणावरी
सीमा ग्यतिरेकरिणः। तदत्र नगादिद्वणुकपयन्तपक्चीकरणे तत्कारणपरमाण्वादि-
विषयं ज्ञानं यदिन स्यात् , कः शब्दाथौ नगसागरादि सकर्तुंकमिति | परिदृष्टवामथ्य-
कारण[क (amr: करवुंशब्दवाच्यत्वात् | एवं सगादिकार्यपक्षीकरणे तत्काठे यदिन
शरीरा्यनपेक्ष ज्ञानं कोऽथैः सगादि कार्यं बुद्धिमतपूर्वकमिति। सर्गसन्निहितो हि
शरीरेन्द्रियविषयभ्रामविरहोपलक्षितः कालः समीादिरिःयुच्यते। तस्मात् विशेषप्रतीत्या
सामान्यप्रतीत्यपर्यवसानादिह पक्षधमतासहायात् कार्थत्वादेव नित्यसर्व्ञकतेत्वसिद्धिः |
इच्छादयः क्वचिदाश्चिताः कायत्वाद् गुणत्वाद्वा इत्यत्र तु अष्टद्रव्यातिरिक्तद्रव्यपारतन्रयम-
प्रतीत्य शाब्दोऽथा न प्रतीयत इति नारस्ति। नहि आश्रयादिलन्दाः क्षित्यादिव्य[ति|-
रिक्ताथाः क्षितयादिविरुद्धाथौ वा येन त[248 |तप्रतिक्षेपनियमेनेच्छादिपदाथानामन्वयः |
प्रमाणान्तरबाधपयाखोचनानुपपत्तिरन्यदेतदिति ।
साध्यसामान्यस्य पत्तसम्बन्धमालं सिध्यति तावदव पन्ते साभ्यवुद्धचपपत्तो पक्ल-
धमताया उपपन्नत्वात् अन्वयिपूवव्यत्िरेकिणि न पक्तादन्यत्र प्रतीतस्य पन्ञसम्बन्ध
सिध्यति ; किन्तु सामान्यतो द्चमानविषयीदृतस्यैव प्रतीतचर्यावद्वयक्तिविशेष-
aang तदतिरिक्तविरोबनिष्ठत्वसिद्धरित्यथैः | “उक्त तत्
प्रकृते योज्ञयति "तदश्च ति | अस्मदाद्यकतृ केषु सगौदिद्धयणकादिषु ज्ञानादिजन्यत्वं
°ज्ञानस्य सर्गायकाटीनपरमाण्वा(दिविषयत्वं विनान प्रतीयते इति सगांदि
कालटीनत्वमैव ज्ञानस्य नित्यता -परबाण्वादिविषयवत् सवे बिषयता इत्यथः! किच
ज्ञानस्य प्रतिनियतविषयत्वं कारणाधीनं, नित्ये तु ज्ञाने तदभावात् सवंदिषयतेबोचिता |
सक्षपदार्थोप्रतिपादकवेद्कतृकत्वाद्पिः तस्य॒ सवेविषयता । इच्छादय इति |
यञ्च पृथिव्यादिवुत्तित्वबाधकावलारनन्तरं द्रव्यत्वप्राहकछसामान्यतोद्रष्ावतारस्तत्रा-
तिरि क्तद्रभ्यचरतित्वमज्ञात्वा शद्र4्यचुततितः ज्ञातुमशप्यमिति तत्र सामान्यतोदृश्टादेव
विशेषिद्धिरिति। न केवखग्यतिरेकाकवतारः ¦ वस्तुतस्तु पक्षथघतावलादपि साध्य-
विरोषसिद्धो विनेषोऽपि सामन्येन रूपेण भासते । अनुमितेवर्यापकत्वावच्ठेदक-
प्रकारत्व नियमात् | विशेषप्रकारिका तं प्रतीतिः waa व्यतिरेकसाध्येवेति तदवश्यं
मन्तव्यमिति भावः|
fafiegia । अषदरन्यातिरिक्तदरव्य ' "त्वा दिप्रकारकप्रतीत्य्थं व्यतिरेक्याद्र आघरयक इति
भावः। सगौ दिकालीनत्वसेषेति । प्रकृताुमितिविषयतयाऽभ्युपगस्यत इति शेषः
भन्याह्शी च॒ सासन्यान्तरादैव सिध्यतीति भावः। तदेवाह [1 14D) -- कश्चेति ।
ततप्रकारकप्रतीतिमनभ्युपेत्य प्रकारन्तरोपस्थितस्यानुमितिप्रकारकत्वमभ्युपेत्येवेति ' ` बोध्यम् |
पएतदल्वरसदेवाह — वस्तुत स्त्विति |
1B साध्य 0111६60. 28 -पूवैक--. 3B बाधकस्य द^नादनुपपच्या. 48 एतत. <A
aafa. 6B wae सगीदिकालोनत्वपरमारादि विषयत्वेन. 78 परमाणुविषयतयव. 88 सवविषयम्,
918 e¥afaa omitted. 10 उ -द्रव्यादिप्रकार-। 1 B—waq |
| 1. 5--242&0
किरणावली 333
आकारानिरूपणप्रसङ्न काटदिरोरुपन्यासः। “आकाशक!{कदिरामिः?ति,
पारिभाषिक्यो निमित्तमन्तरेण श्रङ्कग्राहिकतया fea: dar भवरिति। आकाश कालो दिगिति
अ a ~~~“
काट-दिशोसरूपन्थासं समथंयति- अकरोति | प्रन्थलाघवाय
तत्राप्याकाशतुद्यतया पारिमाषिक्येव संज्ञेति च बोधितमिद्यथंः |
ran < €. * AY € ८ € ^~ 9 ध
निमित्त भिति | प्रच्र्तिनिमित्तं विनैवेत्यथेः | पतरत्तिनिमित्तत्वं शक्यत्वे शक्नचरत्ति-
त्वे च स्वसिन्नशाक्यानधिकरणत्वं, न तु राक्यदत्तित्वे सति शक्वानाश्रपत्वं केवरान्व-
Bede” इति | | एतच | RATS UTA ग्याचाक्तों | राञ्दाश्रयत्वे चाति-
स्मा्िवारणाय | aatafasagar जातिः safatafad तत्र घटादिपदे agrad: शक््यत्वात्तत्राति-
ग्याधिरित्यत उक्त--छाकंयच्चे ्तित्वस् इति | दव्यपदेरक्यद्न्य एवातिन्याप्तराद--क्ाक्या-
न धिकरणत्वम् एति | aa शक्यद्रव्यत्घाधिःकरणमेवेति afacia: | एवं च केवलरान्वयिरूपे
घस्पतुपद्ादिप्रचत्तिनिगित्तेऽन्यासिस्तस्य शक्यत्वाधिकरणत्वादत उक्तं -[मिन्ञेति | स्वभिन्ने-
त्यर्थ । क्वचित्तथेव पाठः । ननु केवरान्वस्यन्तराधिकरणतया तथापि" तत्रान्यासिः 2
न स्वपदेन कैवलान्वयिधमं एव विवक्षितः इति वाच्यम्, प्रमेयत्वत्वादि° केवलखान्वयिधमं-
त्वादिश्च्याधिकरणतया दोषतादवस्थ्यादिति चेत्, न । स्वभिन्नेत्वादिना शक्ये ततपदजन्य
ata cafaafaasacaca विवक्षितत्वात् । न च प्रमेयपदादिभ्यः प्रमेयत्वमभिपेयत्वादि विशेष्य
तयोपल्थितं भवति, यथा दन्यपदादु द्रन्यःपदत्वविशेष्यतया द्रभ्यं तन्न प्रमेयत्वस्य
प्रका | 58 [रतया = तदुविशेषणतयेवोपल्थिते (:१)। न चेवं स्वभिन्नेति
३ A
व्यथस् | प्रमेयमानत्रल्येव ` - ततपदजन्यज्ञाने विशेष्यतया स्वस्यापि स्वविशेष्य-
भद ० रि न्ध
तयोपस्थितेरन्याितादवस्थ्यात्) न चंवमपि स्वभिन्नवेशिष्टयविशेष्यतया दोषतादवस्थ्यात्
वे शिष्टयघ्या विशेषणतया तद्विशेष्यतया तल्यानुपल्थितेः | नन्वेवमपि वे शिष्टेयऽतिन्यस्िरिति चेव,
न । शक्यच्तित्वेन ₹क्यवे रिष्टव निरूपकलत्वल्य विवक्षितत्वाव । न च देऽरिष्टवमपि शक्यं, तथा
न ॐ rs
च MENT | न चेवमाद्यपद्ं व्यथं, शन्दाश्रयत्वादिवेशिष्टयस्याशक्यतया च ' ° a! त्र एव agear-
वत्तरिति वाच्यम् ; शक्यत्वस्य शक्तिजन्योपस्थितिषिषयत्व ' ` परत्वात् । तस्य च शब्दाश्चयत्व -
वेशिष्टेवऽपि सत्त्वात् । न a) ऽवमपि मूत्तंपदादिप्रत्तिनिमित्तस्यावच्छिन्नपरिमाणस्येकदेशेऽ-
A ~
afsseaeqrazsatia:, दाक्यवे शिश्टयह्य राक्तिविशेष्यश्नतित्वेनापि विशेषणात् । arareaata
वेशिष्टवविशेषणमतो न घंटाद्याक्रतावतिन्याद्धितादवस्थ्यस् | न चावच्छन्नत्वादिविरोष्यतया
परिमाणल्य तन्नीपत्थितेस्तत्राव्यासिरिति च्यम्, स्वधिक्लेषणीभूयस्त्वभिन्नविश्लेषयं
त्वाभावघ्य विवश्चितत्वात् | परिमाणस्य च तत्र परविश्लेषणत्वात्। यावति
प्रवत्तिनिमित्तत्वमभिप्रेतं तद्धिन्नविशेष्यत्वं वा विवक्षितं तच्च तत्नाप्यत्ति।
अवच्छिन्नत्व[ |] | 5] ]स्या' पि तत्र प्रचरत्तिनिमित्तभूतत्वात् | अत एव
1A gexqema—. 2 {3 gaat. 3 B—esarfgacq—. 4B—aaifq omitted,
Jy
5 B faafaq: omitted, 6 A -=aifg-omitted, 7 B- a@-omitted. 8 B- पदत्व-
omitted. 9B 3frerafrerafa) 108 qomitted, 11B इत । 128 -विषघयपर-। 138.
एवमपि omitted. 144 -सखा-( 2) omitted.
10
19
20 `
29
50
(1
I. 5--2/ 28५ |
334 किरणावटी
कुतो देतोरित्यत आद-अपरजात्यमावे Bata! अपरजातीनामाकाशत्वादीना
मभ।वादित्यथैः तदेष कुत इत्यत आद-एकंकत्वाद् व्यक्तिमेदाभावात् |
'°नित्यमेकमनेकनव्त्ति सामान्यमिति लक्षणव्याघातेन स्वरूपन्याघातादिति भावः | तथापि
पारिभाषिकत्वमनुपपन्नमतीन्द्रियत्वेन स्वरूपनिरदैशानुपपत्तः | यः शब्दाश्रयस्तदाकाशमित्येवं
5 यिन्यव्या्तैः | aaa न gaat: | अबयवसंयोगरूपत्वात् | द्रव्यस्य द्रव्यपद्-
शक्यत्वे शक्यच््तित्वे सत्यपि शक्यानाश्चरयत्वं नास्ति, शक्यद्रव्यत्वाश्रयत्वात् |
शक्यतावच्देद्कधमत्वं वा तत्वम्। श्युङ्खग्राहिकयेति। व्यक्तिविशेष पव
शक्तियथेयं व्यक्तिश्ेचपदवो aca: | वयक्तिसेदामावा-दिति । आकाशमात्र-
वृ्तिधर्मो न जातिरेकमालच्र्तित्वात् , रूपवत् तथापीति । प्रत्यत्तेण Mae
10 असाधारण्व्यक्तेरुपस्थिति दिना कथं पारिभाषिकी संज्ञा, आकारास्यातीन्िय-
त्वादित्यर्थः | ag प्रत्यत्तेण aga] 43 ] स्थिति विनापि व्याचुत्तव्यक्तयुपस्थितिः
शब्दाश्चयत्वेनैव स्यात् तदुपस्थितिमालस्य तन्बत्वादित्यत आह-- थः चाब्दाश्रय इति |
पवं शाब्दाश्रयत्वमेवोपस्थितत्वाप्रवत्तिनिमित्तं स्यादिति पारिमाषिकत्वव्याघात् इत्यथः |
शाब्दाश्रयत्वमराक्यत्वान्न प्रवत्तिनिमित्तम् ध्मिव्यावतेक(?)नाश्रयपरिचायकत्वमनिोपत्षीण
ae. i — — ee: --- 1, -------------------~~--*~--~--~---
15 समवेतपदप्रनु्तिनिमित्तसलमवायान्या्षिरपास्ता | यत्तु स्वभिन्नसमवायत्वा दिविशेष्यतया
तन्राव्यासिबारणाय शक्यत्वेनापि स्विन्नं विल्लेबगीयं, समवायत्वं च न wea, आकाशत्व-
त्येवाश्यक्थस्यापि तस्योपल्थितिसंभवा दिति तचिन्त्यम् । मूत्त पद्वदुक्तरीत्याऽ्यािनिराससं भवे
तद्विक्ञेषणवेयभ्यात् | तथा सत्याकाशपदे भाकाश्चातिन्याकिप्रसङ्काच | न च हाक्यन्रत्तित्वे सतीत्यपि
विश्तेषणम् , उक्तनेवोपपत्तौ -व्प्थ विशेषणत्वात् | योक्त समवायत्वमाकाशत्ववन्न शक्यमिति
og तचिन्त्यम्, समवायपदे तथात्वेऽपि समवेतपदे तथात्वाभावात् समवेतानामऽनन्तानामनयुगतत्वे-
६) 5
नाननुगततया समवायत्व विशिष्टस्येव प्रवृत्तिनिसित्तत्मेन शक्यत्वात् । यदि च समवेते*ति ara
न पदं, तदा सर्वं समञ्जसमेवेति dari अाक्रुतिहवे fa । वटाचाकृतिरित्य्थः |
यद्यपि शक््यसंयोगानामनः जुगतत्वेन अवयवसंयोगत्वेन कपारसंयोगत्वादिना वा तत्न शाक्ति-
ग्रहादवयवस्यापि शक्यत्वञ्नुचितम्, अन्यतरकमंजत्वादिसा संकरेण जातिविशेषस्य तथात्वा-
संभवात्, तथापि न शक््यतरृत्तिरित्यस्य न शक्तिविशेष्यव्त्तिऽशक्तयपस्थाप्यसाश्चाद्वेिष्टय-
निरूपिकेद्थः । = अवयवसंयोगात्मिकाया' [89}).[,.10]ल्तत्याः शक्तिविशेष्ये सान्षाहु-
वेलिष्टयाभावात्। तथावयवस्य शक््यत्वेऽप्यदौषः बुद्धिष्थत्वादिवदनुगमकत्वेऽपि न तत्र
शक्तिरित्यप्याहुः। हाक्तपवच्छेद्क् इति । यद्यप्यवच्छदकल्वमनतिरिक्तदरत्तित्वादिकमति-
प्रसक्तं, तथापि स्वरूपसंबन्धवि [900] शेषस्तथा; स च नान्यत्रेत्याहुः । वस्तुतस्तु शक्ति-
जन्योपल्थितिप्रकारकत्वमिय्ेः ! न चाकृत्यादावतिन्याषि रक्तिविशष्यवरत्तिाक्चादव-
शिष्टयनिरूपकत्वे सतीत्यपि विशेषणात् । तज्जा ति(न जाति रिति । जातिषद्वाच्येत्यथः
अन्यथाऽसमवेतत्वे बाधादनेकसमवेतत्वे सिद्धसाघनात् | नित्यत्वाभावे कविद्राधात्,
क्वचित् सिद्धसाधनादिति भाव एवेति | नानाच्रत्तित्वाभावादित्यथः। अदाकयत्वा दिति |
173 वच्यत्यतव्यथेः. 2B शाक्यासाधारण. 38 -नामनुगतल्रनानुगततया समवायत्व
95 4A इति omitted. 58 -नामनुगत । 6.8 -हत्तित्वश्चय्.प-। 7 MS. ^ ends with
अवयवसंयोगात्मिकाथा-+ Then the text istaken from 8. B. fol 89b., {. 10.
beginning from-qeT:
| I. 5—akasa
किरणावली 335
त॒ शब्दाश्रयस्वमेव स्यादुपाधिः | न । शब्दाश्चय[ त्व १ fea उपलक्षणतया Aaa |
अयमसौ देवदत्त इतीदं तावत् | अन्यथा “शछब्दगुणमाकाशमि'"ति सहप्रयोगो न स्यात् |
यद्येवम् ; आकाशादिशब्देभ्यः परस्य त्वतलादेनिरथैकत्वमापेत इति AL, न | आकाशस्य
= ane ------------------------~----+~--~
~~~ ~~~ RR RR SR A A A a SS
aaa शक्तिबहिर्मावादित्याद-छाब्दाश्र यस्येति! इदं तावदिति | यथा इद्न्त्वेनव
परिचिता असाधारणम्यक्तो देवदत्तसंज्ञा न त्विदमपि शक्यमित्यथंः! अन्येति ।
यदि शब्ाधधयत्वं प्रव तन्तिनिसित्तं स्यात्तदाकाशपदेनैव शब्दाश्रयत्वस्याप्युपस्थितिरिति
99
पोनख्तयं स्यादित्य्थः। qaafafal “तस्य मावस्त्वतलावि'त्यत्र भावशब्देन
परचत्तिनिमिचधर्मासिधानादाकाशपदेन च azarae: | आकारदास्येति।
यथा aa ॒सेदाभावन्ततसम्बन्धामवेऽपि सम्बन्धप्रुपचयं प्रयोगस्तथाज्ापि प्रत्त
निमित्तपरुपचयं त्वतलोः प्रयोग इत्यथः | ag यदि gamed न प्रचत्तिनिमित्तं
तदाकाशपदान्निर्विकल्पकं स्यात् afaatafavacara | अथ शक्तिप्रहकारे नियमतो
यद्धमंवच्वेनोपस्थित एव धर्मिण यन्न पदे शक्तिग्रहस्ततपदात् तदशक्यमपि संस्कारा-
दुपतिष्ठते। अतः शब्दाश्रयत्वमशक्यमपि ततूपदादुपतिष्ठतेः । न चवं घटत्वाद्युप-
स्थितिरपि तथैवास्तु इति तत्रापि शक्तयभावापत्तिः | घट्पद्ान्नियमतो घटत्वोपस्थिते-
स्तत्र शक्तिः | आकारापदात्त न राब्दाधरयत्वमादायैवोपस्थितिः। अष्टद्रन्यातिरिक्त-
द्रव्यत्वेनाप्युपस्थितेः | अत्र वदन्ति सहप्रयोगाुपपत्तिरत्र मानम्। स च शब्दगुणो
धमीं आकाशपद्वाच्य इति मूद्प्रनोधपरत्वेध्नान्यथासिद्धः | गरहीतसंगति प्रत्येताद्रश-
प्रयोगोऽसिद्ध पव । नापि fata शब्दाश्रयत्वस्याचपस्थितिरप्रच निमित्तत्वे मानं
त अ rt
प्रशृत्तिनिमित्तत्वस्य वाक्यगभंत्वा दिति भावः । फौनसत्तथय मिति । यचपि तस्याप्रवर्ति-
निमित्तत्वेऽपि नियमत आका्ञपदादुपस्थित्या पोनस्कत्यं समानं तथाप्यप्रवृत्तिनिमित्तत्वे
नियतोपस्थित्यभावेन सषप्रयोगस्थले अष्द्रन्यान्यद्रन्यत्वा दिनोपल्थितिमन्तव्या, प्रचत्तिनि-
मित्तत्वन्तु नियतोपस्थितिकत्वान्नेवमिति भावः। धुथेति । एतच्ाभ्युपेत्योक्तम् । वस्तु-
तस्तु त्वतलोनं प्रद्त्तिनिमित्तवाचकत्वं वाक्योत्तर्बत्तिदण्डित्वादित्वतलोव्यं भिचारात् , किन्त
यतपदजन्योपस्थितो यः प्रकारः स एव तत्पदयोत्तरभावप्रत्ययेनोच्यते। तथा चादाक्यस्यापि
राब्दाश्नरयत्वादेस्तथात्वात् तदवाप्यत्वमविश्दमिति बोध्यम् । अथेति । यद्यप्येवं न प्रङृत-
सङ्घतिरनियतोपस्थितिकत्वेन शब्दाश्रयत्वल्यानुपदममेऽमिघानात् ; तथापि agatafeafa:
रक्तिग्रहे प्रयोजिका तदशक्यगप्युपतिष्ठत इत्यन्न तातपर्थम् | घट्पद्ादिति । पदान्नियतोपत्थितेः
रक्तिखाध्यत्वनियमात्। कथमन्यथा योगरूढिरिति ara: | सहेति | तथाच नियतमेप-
\ स्थितिकशब्दाश्चयत्वं शक्यं चेति भावः । अभ्युपेत्याह--नृगपोति । वस्ठ्तो.. छाधेवमेव
IB -मप्याकाशपदादुपतिषेत, 2B -प्रनोघनत्वेना-.
10.
10
20
[SD
<. (
30)
1. 5—akasa |
336 । , किरणावली
स्वरूपमितिवदोौपचारिकत्वाद्याव्रृत्तिपरत्वादरेति | तस्य द्रव्यत्वव्यवस्थितये स्वरूप
Raat च गुणानाह -'लृश्चैति। तास्वाकाराकार्दिषक्षु मध्ये आकाशस्य शब्देन
स्वरूपं संख्यादिना द्रव्यत्वं च व्यवस्थाप्यते | अरूपतया चक्षुषरस्तल्लाप्रृत्तः | तस्य सू्प-
योग्यतामुपादायेव द्रव्यग्राहकत्वात् | अन्यथा आत्मनोऽपि चाक्षुषत्वप्रसङ्खात् |
°विनिगमकाभावेनाक्ञादिपद्वन्नानाथत्वेनाप्युपपत्तेः | न च तदेव स्वंविशेषाः नियमेन
प्रतीयेरन्निति वाच्यम् i शुतपन्नं प्रतीष्टत्वात्। अव्युत्पन्नं प्रति कारणाभावात् |
एकल्यां व्यक्तो नानेक प्रइसिनिपित्तमित्यपि नास्ति, मानाभावात्। न च भिन्न
प्रचत्तिनिमित्ततायां व्यक्तिमेदापत्तिः। आत्मपदधरवुत्तिनिमित्तयोरत्मक्ञानत्वयो-
मदेऽपि तदभावात् । कि च त्वतलोमु[ fda ]ख्या्थ॑त्वेनैबोपपत्तो उपचरितार्थ॑त्वे
मानाभावः । तस्मात् पूर्बापरितोषदाहद- व्या्रत्तोति | व्यादृत्तिपदेनासाधारणो
धमेः शब्दाश्रयत्वघरुपलक्षयते । अपोहवाद्निरासात् अश्टदरव्यातिरिक्तद्रव्यत्वं न
तथा गोरवात् । केचिन शब्दाश्रयत्वादीनामाकाशचचिधमेत्वेनाभिधानप् ,
ञशाऽदाश्रयत्वादिना ध्वा? नायः। तद् द्याकाशमालन्रुत्तिधघमेत्वं प्रचु्तिनिमित्तं
स्यान्न त॒ धमेः। are नियमैनादुवस्थितेः। अतः satalatad faaar-
काशादीनासाकाशादिपदेनासिधानं पदादपि नि्धिकद्पकमिप्यत एवेत्याहुः । नन्वाकाशं
agaiai न रशञ्दलिङ्ाचुमेयमित्यत आद-अशूपत्तयेति । अरूपिद्रहयतयेत्यथः |
अन्यथा रूपादयो व्यभिचारात् । आकाशं न args बहिरिन्द्रियघ्राद्यं वा अरूपद्रभ्य-
त्वादात्मवदिति प्रयोगः । न चासिद्धो हेतुः, नीरखुमाकाशभिति प्रतीतेरिति वाच्यम्|
Roeder नेल्याभावात्। अन्यथा सन्लिहिताकाशेऽपि तजज्ञानापत्तेः।
~ a a a A te re = -----------------
विनिगमकं aeafi—ezpeqqafa । एतदप्यस्युपगमवादैन । वस्तुतो ` छाघवादात्मत्व-
मान्रप्रबत्तिनिमित्तम्। अत एवास्वरसादाह--्वि चेति। नन्वेवं दरल्टुविरोधः।
सप्रश््तिनिभित्तत्वे तस्योपचारि[¢ Oh |कत्वाभावादित्यत ate तस्मादिति न चेवं
पारिभ(षिकत्वविरोधः । | एकन्यक्तिमान्नरवाचकतया तथामावात्। माष्याडसार-
मतान्तरमाह-केचिल्िति। अत्रेदमनभिमतिबीजं पदान्निविङल्पकमसंमवि । तजन-
कानुभवस्य सविकस्पकतया ततः समानप्रकारकलपरणनियमात् । किंचेति उक्तयुक्त्या
शब्दाश्रयत्वनियतोपल्थितिकतया शक्यमिति । द्ैरोरिति । न च विरेष्ययोग्यतामादायेन्दरिय-
प्रवृत्तेः कथं चक्चुषायमारो पोऽपीति वाच्यं, मनघापि ततद्लंभवादित्याहूुः । तच्चिन्त्यं, सन्नि-
हिताकाशेऽपि तदापत्तेः । तथाचेन्द्रनीरसन्निहिताकाशेऽुभूयमानारोपो वाच्यः । स चानुप-
पत्न एवैति । वस्तुतो नीरुविशेष्यकतयारोपानन्तरं aaat तथारोप इति । यद्वा, आलोक
भ्न ---
1B aafa omitted, 2B विनिगमना- 3B अधवा added, 48 at omitted,
LL. 5- 2
किरणावली 337
कथ तर्हीह पक्षी नेह पक्षीति प्रयय इति चेत् , आखोकमण्डलमाभ्रिव्येति aa: | तथापीहालेको
नेदालोक इति कथमिति चेत् १ तदवयवानाभ्िव्येति aa: | यत् किञ्चिदेतत् । कथ पुनः शब्द
तत्स्वरूपन्यवरथापक TAT आह--क्ाञ्द् इति, दाब्दोन स्पद्ोवद्विरोषरुणः, प्रत्यक्षत्वे
आलोकेन तदमिभवे दूरेऽपि aga: । नन्वाकाशातीन्द्रियतायामिह पत्तीव्यादिधी-
STU न स्यादित्याकाशं चान्ञुषपेवेत्याह- कथमिति | शहेत्यालोकमण्डल प्रतीयते
तच्चाक्ुषेवेत्याह | आलोक्िति । नन्वेतदालोकव्यक्तेरन्यत्र गताविह atta
धीन स्यात् , न च लोकान्तरं तत्र" विषयः *। आखोकान्तरसम्बन्धेऽपि त्तैवेति
प्रत्यभिज्ञानात् । न चारोकत्वेनेव पूर्वमाघारता, न त्वालोक विशेषत्वेनेति तदुपपत्तिः
आत्तोक्ाभावेऽपि तवैवेति प्रत्यभिज्ञानात् अथ प्रत्यभिज्ञानं नाधारेक्यग्राहक-
माकाश-तदंशयोः रूपाभावेनाचाक्ञषत्वनियमात् , किन्तु संस्थान विशरोषवञखन्तुः-
सम्बन्धयोग्योपाध्येकयप्राहक2, तन्न । त्वेवेति प्रत्यभिज्ञानेनाधारेक्योदरेखात् |
अन्यथान्यव गतेऽ्प्युप्यैकयग्र्त् प्रत्यभिक्ञानापत्तेः | STATA प्रत्याभिक्ञा सत्या;
न तूपघेयेऽपीति चेत् ? न । saat बाधाभावात् । अरूपद्रव्यस्य चान्ञुषतानेयत्यं
बाधकमिति Aa? तर्यीकाशमैवारूपमपि प्रत्यक्तदिषय इत्यनन्यगत्याभ्युपियताम् |
अत्र हुः--प्रत्यमिक्षनं faq अआक्राश्चाधरतायां तहूभागाधारतायां वा? नद्यः।
aaa गते gta तदाधारतापरतैः। नान्त्यः भागानां बिभुत्वेऽति-
प्रतङ्ात्। अविभुत्वे चान्य गमने प्रत्यसिज्ञानाभावपपत्तेः। नचः न
यान्त्येव। मृसंत्वव्याघ।[ तात् अथ मागानां प्रत्यभिज्ञोपपाद्कतयव
कल्पनादितरथा तदुदूषणानाम।घ्रयासिद्धतया यावता “विना प्रत्यभिज्ञा नोप
पद्यते तत् सवं कल्पनीयम् । al शप्रत्यमिक्चनस्य मुत्तद्रव्यामावाधारत्वेनान्यथा-
सिद्धेः | आरोक सति मूतद्रव्याभाव एव नास्ति इति चेत्? न। निविड-
मूतद्रव्यस्य तदाप्यमावात्। तस्य चाकाश पव age: | अधिकरणयोग्यतायाश्चा-
भावाध्यक्ञतायामप्रयोजकत्वात् । न च मूतेमावस्यान्यत्रापि सखादन्य[44])|
गतेऽपि प्लिणि प्रत्यभिक्ञानापत्तिः। परथिकवीभागोदुध्वंत्वादिमेद्ामेदापेन्षया तैव
एवाकाशनीरयोरभेद आसोप्यत इति । इह पक्षीति । यद्यपनीताकादागोचरं तादशं
परत्यश्चमश्षतमेव तथाप्युपनीतेनेह चालोकिकप्रत्यक्षत्तान विषयस्य वेदंशब्दाभिरप्यत्वादित्यभि-
सन्धायतदुक्तम्-अादछोकामावेऽपीति । नच लोकं विना कथं चाश्चुषधीरिति वाच्यम् ,
अधिकरणीभूतारोकाभातरेऽपीयधोत् । तथाचाकाशमेव तदुतिषय इति भावः । farfzeqta
यत्र पूवं दृ्टस्तत्रवेव्यनुभवस्य agqreqafsseal दष्टः पक्षो, इदानीमपि तहुपाध्यवच्छिन्न एव
विषथो नाधारेक्मित्यथः | नन्वाधारोक्यविषयत्वेऽपि तद् प्र १ jeaet नेत्याह--उपाघोति |
पुथिवोमागेति । एवं च यचयपनीताकाश्चगोचरत्वेनप्युपपत्तिः , अतिप्रसङ्ल्यौक्तोपाधिनेव
निराखात्। इदेशब्दाभिखपस्थास्मिन् aad इत्या दिवदुपपत्तेः, तधापि समाधिसोक्थादेतदुक्तम् ।
1B तदिषयः. 2B -सम्बन्धयोम्य AIA ग्राहकं. 3B ते १५१६५. 48 विना omitted.
sA प्रत्यभिन्नान-. 68 -न्यधोपपन्त,.
K—7
10
15
20
2
qn
L. 5—alkasa |
338 , किरणावरी
सति अकारणगुणपूर्वकत्वात् | योऽपि [हि शस्परीवद्विरोषशुणं शब्द मिच्छति सोऽपि स्थृलवीणा
दङ्का्याश्रयमिच्छेत्, नतु परमाण्वाश्रयमप्रत्वक्षत्वप्रसङ्गात् , परमाणुगुणानामतीन्द्रिय-
त्वात्] तथा चे स्थलाश्रयस्य सासान्यवतः कार्यत्वेन सामान्यादिलयम्यवच्छेदे स्पशरहित-
तया च द्रव्यत्वव्यावृत्तौ प्रतिनियतेन्दरियग्राह्यतया च सामान्यगुणस्वकर्मै्वानुपपन्तौ विष
गुणत्वमुमयवादिसिद्धम् | स्परीवदुदरव्यं प्रति शाब्दस्य तत्प्रतिषेधः प्रतिज्ञायते शब्दो न
स्पदीवद्विरषगुणः इति । aa देतध्रकारणगुणपूर्वकत्वात् | स्पशेवतां शङ्खादीनां यानि
समवायिकारणानि तेषां गुणास्तद नपेक्षत्वात् | ये पुनः स्पशेवद्धिरोषगुणा न ते तदनपेक्षाः,
यथा रूपादय इति न केधरूब्यतिरेकी। अत्र च पिदढर्पाक्ादेरनम्युपगमात् न
तद्धिरोषगुणेर्वियेधः , परमाणगुगैस्तु स्यात् | तच्निभिधाथैमाद --प्रत्यश्चत्वे सतीति |
"~ "~~~" A A A RS
10 मूत्तद्रभ्याभावे मेदामेद्व्यवहारोपपर्चैः | अत र्वान्यत्र गतेऽपि पतच्रिणि पूर्बालुभूताधः-
स्थितवृथिव्यादि यावद् भागोदुष्व॑ताश्रमे aa पतश्नीति भवति प्रत्यसिक्ञानम्' ag
विशेषनिषेधस्य रेषाभ्यनुज्ञाफखकत्वात् शब्दः स्पशोवतां सामान्यशगुणः स्याददेत्या-
usa विशेषगुणसिद्धचनुङ्रपरिशेषसिद्धःय्थमाह- योऽपि हूति । तथापि
किमेवमिव्यत wel aarti सामान्यवचं च नासिद्धं nace सति प्रति- `
15 नियतेन्दियत्राद्यत्वेन तत्सिद्धेः स्पश्रोवलासिति। नच कारणगुणपूवैकत्वमेव
25
शब्दस्य कतो न स्यात् ' न च तथा सति अनभिघातदशायामपि शब्दोपलम्भापश्िः ,
दण्डादिसंयोगस्येव तद्यज्चक्ृत्वत्। अथ घण्टादिनादंस्य संयोगापगमेऽपि
VIANA, Aa न addres रूपाद्युपाध्युतपादकत्ववत् दण्डादि-
योगस्यापि तथात्वाविरोधात्। अयमेव व्यञ्जकाथेः। अवाः , पृथिवी-
विरशोषगुणस्याभ्चिसंयोगपुकंकत्वनियमात् | शब्दस्याततपुवंकत्वाक्नायं परथिवी-
विरोषः। अतं पवान्यस्पशेबद्धिशेषगुणोऽपि नायम् | पाकजव्तिगुणत्वे
कायेत्व इति । नन्वन्योन्याश्रयः। सामान्यवत्वे सिद्धे aa aracafafe:, कांत्व-
सिद्धौ तेन सामान्य[9 व |वस्वसिद्धिरिति चेन्न । का्याविशेषे रूपषस्वादौ व्यभिचारवारणाय
कार्यपदस्येकमान्रसमवेतपरत्वात् । व्यभिचारवारणल्य ताघतेव सिद्धेः | अत एव शष्दा दिष्वंसे-
ऽपिन व्यभिचारः। एवं चोपनीतप्रत्यक्षमादाय fare व्यभिचारवारणाय नियतपद्" प्रण-
विशेषण, तेन छोकिकप्रस्यक्षविषयत्वा दित्यवधेयम् । केचित्त कायेपदमनित्यपर', न चेव
शब्दा दिप्रागभावे व्यभिचारः, तदन्यत्वेन विशेषणादित्याहुः। अग्निसंयोगस्येति |
तथा च तद्वतूपरमाणो संयोगादाववयविनि कारणगुणप्रक्रमेण शष्दो त्पत्तिरिति ara: | यदथ्यप्यामघट-
रूपोपलम्मवदनमिघातदशायां श्न्दयोपरम्भापत्तिरिति तदवघ्येव, तथापि शब्दस्याद्युविनाश्ितया
पूर्व॑स्य न्टत्वादप्रिमस्यादुतपादान्नेव मित्याशयः । नन्वेव पूर्वाक्तव्यञ्चकत्वविरोघ इत्यत आह--
90 यपिति। पुथिथीति। न चाक्षणिकत्वमुपाधिः। कायंकारणरक्षणविपक्षवाधकेन
हेतोः साध्यव्याप्यतया तद्व्यापकत्वेनोपाघेः साध्यान्यापकत्वादिति भावः प्कज्ञेति। न
| [. 53 - 2/2
किरणावी 449
देत्वन्तरमाद--अथयावदुद्रऽ्यमा वित्वादिति | सत्स्वेव ' रद्ध [ 24 |दिषु faa’
ये पुनस्तेषां विरोषगुणाः न ते ag wag Madea, यथा रूपादयः | अत्रापि" Tyas
सतीत्यनुषज्नीयम् । अन्यथा परमाणुगुणेरेव विरोधः स्यात् । सखुखादीनामात्मगुणस्वः
सिद्धो अन्वयोऽपि द्रष्टव्यः| अनयोस्तर्क सूचयति--आश्रयादन्यघ्नोपलन्धेरिति |
आश्रयत्वाभिमताच्छङ्क(देरन्यत्र क्णशष्कुट्यवच्छिन्ने नमस्युपलन्धेः | यद् (2) यदि AWA 5
द्यश्रयः शब्दः स्यात् शङ्भुदिपिधानेऽपि नोपलभ्येत, कर्णविवरपिधान इव
सर्वदेवाप्रनिः|। अप्राप्तस्य प्रहणे स्वल स्वैः सर्वशब्दोपलम्भप्रसङ्धः। नच
शङ्खश्रवसोः प्रा्िरस्ति, न चाश्रयानपेक्षा एव गुणाः परेण प्राप्यन्ते |
तस्माच्छङ्खादीनि निमित्तान्यपहाय द्रव्यान्तरे वर्त॑मानो वीचितरङ्गन्यायेन कदम्ब
व 0 अ~~ = ~~ 1 Q
व्याप्यज्(तिमचखनियमत्तस्येति दिक्। सतस्वेव मिति | शंखादिसमानकाटटीनभ्वंस-
;प्रतियोगित्वादित्यधैः | चेध्मसिद्धम्। याक्च्छंखमुपर्म्भापस्तेः। नच
. व्यञ्चकाभावादग्रहः; दण्डादिखंयोगाभावेऽपि घण्डानादस्योपटस्भत् | अन्यस्य
~-उयञस्चकस्यानिवेचनात | तन्निवेचनेऽपि अन्यनानतिरिक्तदेशस्य समानेद्दियग्राद्यस्य
प्रतिनियतवब्यञ्जकाभावात्। सवशब्योपलम्मप्रसङ्त् | कणंति .। अआकाशानभ्युप
गमेऽपि श्नोज्ञाभ्युपगमान्नासिद्धिः। कणविवरेति । यथा श्रोत्रे पिहिते प्राप्त्य
भावान्न शञ्द्ः श्रुयते, ° तद्वद् पिहिते aa न Madera: | शब्दो यदि शद्धुादिविशेषगुण
तदसम्बद्धेन्द्रियध्राह्यो न स्यात् , तद्र पवदित्यापादनाथेः न चाश्रयेति। संयुक्त-
समवायादिन्दियसम्बन्धविरोघादिति मावः + वोचितरङ्न्यायेनेति। यथा
वीचिः प्रथमोतपन्ना वीच्यन्तरमारभते , तच्च तरङ्कान्तरं, तथा शब्दोऽप्या्यः सवतोदिक्ञ
सज्ञातीयशन्दान्तरं तदपि रब्दान्तस्मित्यथः। यदि च कदम्बगोखकमन्यायेनानेकं
शड्दमारमेत , तदा भिन्नदिगवस्थितयोयं षव शब्दस्त्वया श्रतः, स aa मयापीति
प्रत्यभिज्ञानं नोपपद्येत, तज्ञातीयविषयत्वकस्पनस्य ्रमत्वकल्पनस्य च
बाधक (भवेन प(स्तत्वात्। ननु बीचितरङ्न्यायेन किमर्थं शब्दोत्पत्तिः
स्वीकार्या १ आद्य पव उत्पन्नः शब्दः श्रवसा गृह्यताम् । न च कणंशष्कुस्यवच्छ्िन्नं
नभः श्रोत्रं तस्य च विदूरबतिबीणादययवच्छिन्नाकाशोत्पन्नेनाद्यशब्देनाप्रातेःः
तदुश्रहणानुपपत्तिः। कणशष्करटयवच्छिन्नं हि कणशष्कुटी वा नमो
चेष्टापत्तिः | महानलप्रक्चोभकारीनराब्दस्य तघसंयोगजत्वादिति वाच्य, पाकजपदेन पाकासमवायि
कारणत्वस्योक्तत्वात् । एतदेवाभिसन्धायोक्त --दि गिति । अन्यूनेयादि | राब्दप्रकाके
न्यम् । नासि द्धिनौन्यतरासिद्धिरित्यथः। एवं नभसोति. मल स्वमतेनेति oe
Lo
ध्येयम् । द्न्यत्वादो यथाश्रुते saftare—gysey यद्वि । विरेषपद्ः तावुप्य-
15
Lo
Or
1C sada वंशगङ्गादिषु तन्निहत्त:। 2C पूववत् added after अवापि. 3B तइत् पिहिते.
a
15
90
aaMaTasHI स ग्रह्यते, यस्य तदल्यन्ताभावः, स न Bala इत्येव aasa
1. 5-- ^ 7८ |
340 किरणावली
— --- ---~--~ ~“ ` cm mm mt
बा तयोः संयोगे वा? नाद्यान्त्यो, शब्दस्य तत्रासमवायात्। न
द्वितीयः का[ 452 ]भ्युतपन्नशथ्दस्येदस्थेनोपलम्भापत्तेः। न चायमस्मतप्तेऽपि
ZT: | यः Use यं प्रति योग्यः सं एव तेन gaya "नान्य इति व्यबस्थोपपत्तेः |
अन्यथा = तवाप्यप्रतीकारादित्युक्तम्। अत पव प्रागुक्त प्रत्यभिज्ञानमपि सङ्कच्कते
योग्यतावच््ेदिका जाति्य॑तः wate पुरुषविशेषोऽनुमीयते | युक्तं चैतत । अन्यथा
मेञेणाहमनुबाकमध्यापित इति प्रतीतेः को विषयः? न हि प्रागुक्ता जातिस्तद्धिषयः,
तस्या मै्लासम्बन्धित्वात् | तद्धि तञ्जन्यतया तञ्जन्यशब्दाश्रयतया वा नाद्यः;
तस्या AAAI | नान्त्यः, अष्मतपत्ते प्रवेशापत्तेः । परम्परया तञ्जन्यत्वे मेज-
गुरखुणाहमध्यापित इत्यपि स्यात् । अवाह निमित्तवीणादयपेक्तया दूरदूरतमादिषु
मनग्दमन्द्तमादिषु विचित्रा चुद्धिरस्ति | सायग्रदेणोपपद्यते, न दयायशब्दचत्तितत्तद्वैजात्य-
ग्रहाधीना सा गुणचृत्िजातेव्यक्तिग्रह्यडयत्वात् | अनेक एवाद्यशाभ्द् स्ते केचिदेव
nia गृह्यन्त इति चेत् १ नन्वेते कि युगपत् उत्पद्यन्ते mater १ आद्ये, परस्पर-
विनाभ्यत्वे समानाधिक्ररणशञ्दमाच्नाभ्यसे वा ज्ञणिक्रत्वापत्तिः | द्वितीये त, निमित्त-
सयोगनाशेऽपि घण्डादिनादोपखञ्येः । तदभावे तदपेन्तक्रस्य नभःसंयोगस्याजनकत्वा-
द्व स्थितशब्दादेव शब्द्ान्तरजन्यकाथ्यम्। न च तस्यापि स्वक्रारणदेव नाशः |
णिकत्वापत्तौ सान्ञातुकाराविषयत्वापत्तः। अतस्तस्यापि स्वकायादेष विनाशो
वाच्यः। ततः कथमाद्यस्यैव शञ्धस्य प्रहणपम् 2 कथं न बीचितरङ्ानवतारः ?
कथं at निमित्तावच्कन्नस्य awa इन्द्रियत्वम् 2 शरोरासेयुक्तत्वात् इति,
निमित्तानाञ्च बोणादीनामानन्त्यात्। छाघवात् कणंशाष्कुल्यवच्ठेदिका, wa कर्णाव-
SHIA शब्दाप्रहाद्वश्यकत्वाच्च। न च प्रागुक्तोऽतिप्रसङ्कः' Te शब्दो नेह शब्द
इत्यनुभवात् Ms उ्याप्यन्र्तित्वे यस्य शञ्दस्य समवायच्रुरयाधारता कणेशष्कली-
a as mri A a
सिद्धयथम् । owt वेजात्यमाकल्मिकमिति त्वयाप्यभ्युपेयमित्याक्षयेनाह-यतत॒ इति ।
अन्यथेति | मत्रसंबन््यनुवाको मया श्रोत्र साक्षात्त इति तदथः ! च्यक्िमाद्ेति ५) ।
स चा्जञन्द [9 ]] ग्रह उपपद्यते । अन्त्यस्य मेत्रसम्बरद्धस्वाभावादिति. मावः । अस्पदिति।
र : : °
म त्रजन्या यशब्ग्रहः चिना तदुब्रत्तिजातेविषयत्वाभावादाच्यस्येव ग्र इत्यर्थः|
धक्तिभमाच्रेति(१) । यपि)! रूपत्वादिदोषेण तञ्जात्यग्रहे जात्यन्तरारोदेण तदुत्पत्तिरिति
gaa, तथापि प्रमात्वसंभवे श्रमत्वकल्पनाया मानाभावादिति भावः | aa वीणादययवच्छिन्नस्यापि
नभसः श्रोत्रत्वात् प्रासिसंभवादाचग्रह उपपय्त इत्यत आह--कथं AAA
14 नान्यदिति
—
[ 1. 5 —ahaga
किरणावली 341
मुकुलन्यायेन वा क्णशष्कुटी ' मन्तमाकारादेशमासन्न उपलभ्यते | अन्यथानुपकन्धि-
gag: | ननु वायुगुणो भविष्यति | अन्यथापि दहि मेमादिषु ताडितेषु यावद्वेगममिप्रतिष्ठ-
मानः पवनो कनिमित्तीभविष्यतीत्यभ्युपगमः | वदन्ति च Rs “चायुरापद्यते शन्दतामि'"ति|
न । श्रोत्रस्य प्रतिनियताथैग्राहकत्वेन बरहिरिन्द्रियत्वात् बहिरिन्द्रियस्य च प्रतिनियतग्राह्य-
अत आद्यशञ्यग्रहाचुपपत्तां बीचततरङ्कन्याय वश्यकः । अन्यथापोति। अशकाश-
गुणत्वेऽपीत्य्थः | पवनो #नि मित्तोभवतोति । न चातन मानाभावः । आद्यशब्दै
संयोगासमवायिकारणत्वात्। द्रष्डन्तेन द्ितीयादिशब्देष्वपि तदनुमानात् । नच
शाञ्दजन्यत्वप्ुपाधिः शब्दज्ञाने साध्याव्यापकरत्वात् | sea तत्समीपस्थजलकमस्प-
agqasa | कछाब्दतापिति। शञ्दरसमवापिक्तारणतामित्यथंः तथा च वायु-
गुणत्वे शब्दस्याकारणगुणपूवकत्वमयावहदरव्यभाविव्वमिति पूवेदेवद्यासिद्धिः।
संयुक्तसमषायेन च तद्ग्रह इति भावः श्रोश्रस्येति। प्रतिनियतार्थग्राहकत्वं
न ज्ञानासमव्रायिकारणद्रग्यप्राहकवावदिन्द्रियग्रह्यगुणग्राहकत्वं बहिरिन्द्रिये साध्ये
आलोकनानेकान्त्यात्। ना[45)|प्यात्मगुणाग्राहकेन्द्रियत्वं गुणपदवेय्यत् , किन्तु
ec co 9
कनाग्राहकन्दरिपत्वम् | बदहिरिच्ियस्येति। ननु यथा यत् बहिरिन्द्िथं तच्
प्राह्यज्ातीयविशेषगुणवदिति नियमः | तथा alate तत्तयोग्यविशेषगुणशुन्य-
मित्यपि नियम र्व । तथा च ग्राह्यः शब्दः धोत्रावत्तिरेव area: | अयेन्दियत्व-
प्रयुक्तं न तथोक्तं किन्त्विन्दियत्वावच्न्नें यन्मूतेल्वं ततप्रयुक्तम । तदि are
जातीयविशेषशुणवच्मपि न वहिरिन्दरियत्वप्रयुक्त; किन्तु वहिरिन्द्रियत्वावच्िन्नं
BAAS AIH । उच्यते--धोतं किमशज्दगुणपेव, aaa वा
उभयथाप्यमूत मूतं बा? आये, ख्यात्मादिषूपं तदा शराञदश्युन्यतापत्ते तस्येन्द्रियत्वे
तदज्ुमानादिति। सृत्तसंयोगानुमानादित्यथं अन्यश्न्दस्येव तन्रासमवायित्वे तत्रापि
सिद्धान्तापातादिति निमित्तकारणानेकत्ववदसमवायिन।नात्वमपि न दोषाय, विनिगमकाभावा-
दिव्याहः । ननु शब्दाजन्यत्वं शब्दास्मवा यिकारणत्वमिति श्यूल्यत्वमिति न साध्याव्यापकत्व-
मित्यनुकपेनाह-हुक्को ति । तग्रा च ठकाभिवाते चायोरावश्य कट्बात् तत्तूखमवेत एव ase आस्ता-
मियाश्चयः | वायुनिरपेश्षल्य शब्दान्तरोतपादकत्परे शब्दपरम्पराणामविरामप्रसङ् इत्यपि बोध्यम् |
ज्ञानेति । उखादिग्राहकतया सनति व्यभिवार इत्यत उक्तम--स्धमाना धिकरणोति णण-
विशेषणम् । प्रहकारणत्वं त्वखाधारण्येन विवक्षितमिति न दोषतादवस्थ्यम् | केचिन्त“क्ञाना-
समवायपिकारणःः इति पाठः, तन्न क्ानसमवायिकारणान्येत्य्थंः | तथा च ज्ञानसमवायिकारणान्यघ्य
गुण इति विगृह्य मनति व्यभिचारवारणमिति । (आलोकेनेश््युपलश्चण' द्रध्ये?त्या दिविशेषणवेयर्थ्य
चेत्यपि बोध्यम् । न च प्रतिनियतार्थरक्चणामिप्रायेण तदिति वाच्य, न हि ततस्वातन्श्येणाभिपेत,
ferg प्रङृतसाधहेतुविरिष्तया तत्र च [922] वेयथ्य॑मेवेति। लद्थोग्येति। इन्दरिय-
MAAN योग्य एव । आाश्रयायोग्यत्तया तु age इत्यभिप्रायेण विकशेषपदमित्याहूुः |
iC -शचा ल्यव्रच्छन्रसा-- *Vardhamjna reads fafaataafa for निसित्तौभविष्यति।
5
र)
~>
~)
oO
10
15
20
20
30.
342 किरण[वटी
जातीयविदोषगुणवत्वनियमात् | अन्यथा सर्वस्य सवी्थैत्वेऽन्धवधिराद्यभावप्रसङ्खात् |
एकस्य सर्वा्थत्वे तद्ग्याब्त्तौ गुणान्तयानुपलम्भप्रषङ्गात् | तथा च शब्दस्य वायवीयत्वे
श्रोलस्यापि वायवी षत्वधप््घः | ततः किमिति चेत् १ एकस्य स्पशेशन्दग्राहकत्वे
अनेकार्थतया बाह्यत्वानुपपत्तिः, बाह्यत्वे चानेक्रा थैत्वानुपपत्तिः | वायवीयत्वाविरोषेऽपि
त्वकूश्रो्रयोव्यक्तिमेदत् प्रतिनियता्थेव्वाविरोध इति Aq?’ न। प्रतिशरीरं
matali व्यक्तिमेदेऽपि विधयवेचिन्धादरनात् अदष्टवेचित्यादेवमयपि स्यात् |
को विरोध इति चेत् १ ae पाथिवेकप्रष्[क श्तीनामेवादृष्टवेचिव्यादुत्पादकवेचिच्यं
विष्यव्यवस्थाय भविष्यति | छृतं रसनादीनां प्रकृत्यन्तरकस्पनम्रा । "बाद्यानुसारेण
तत्र तथेति चत् १ समः समाधिः | तस्मात् यथोक्तदेतुभ्यां शब्दो नं स्पर्च॑वद्धिरोषगुणः |
अत्मगुणो मविष्यतीत्यत आद--नात्पगुणः | कुत इयत आद- काद्य द्िथ-
प्रत्यक्षत्वात् । = मनसोऽन्यदिन्द्रियं बह्येन्द्रियं ततूप्रत्यक्षत्वात् गन्धवदिल्यन्वयी |
बराह्यन्द्रियस्वं तु Maer प्रतिनियतेन्द्रियत्वा [१ |चक्षुर्वेत्#। आत्मगुणानां बाह्येन्दियेण ग्रहीवु-
मयोग्यत्वात् | अन्यथा बुद्धयादीनामपि तथात्वप्रसङ्गः} देत्वन्तरमाह-अगत्मान्तर-
ग्रादह्यत्वाद्धति | यलसः शब्दः ततोऽन्य आत्मा | आलत्मान्तरं तद्म्राह्यत्वादित्यथैः
ज्ञानाजुपपत्तिः। शऽद्व तायां च ब(धकमव्रे सूले पव । अथात्मादिमिन्न तद् तादृशः
स्यामूर्तत्वे मानाभावः । शञ्दवत्ताथां तत्सिद्धौ सिद्धमिष्टम् । द्वितीये बा नियताथ-
तया बहिरिन्दियत्वव्याघातः। तथाच वक्यति- बाष्यत्वे Sia अन्ययेति |
सर्वेषामेवेन्द्ियाणां रूपग्राहकत्वेऽन्धस्यापीन्द्रियान्तरं रूपं गृह्णीयात. ! बधिरस्यापि
रोब्दमित्यथः । यद्यन्यो रूपविषयक निविकल्पक्रजनकषहिरिन्दियवान् स्यात् अन्धो
न स्यात् । wi बधिरादिकिमधिषृलयय रशञ्दादावापादनम्। एकस्येति । एकस्यैव
श्रोच्स्य चत्तषो वा शड्दरूपादिप्राहकत्वे तद्विनाशे गुणान्तसप्रह्छे न स्यादित्यर्थः|
न चः यावञ्जीवावस्थानं व्वगेरेकभिन्द्ियं सेग्राहकमस्त्विति बाच्यप्। नासा
च्िश्नत्वचः कुषठोपघाते स्पशचपलस्भवहगन्धाचुपरुम्भापसेः। श्रोश्रस्यापीति |
बहिरिन्द्रियतया तस्यापि शञ्वत् सिद्धेरित्यथः' अनेकाथेतयेति । स्पशेशब्द्
प्राहकतयेत्यर्थः। बाया सारेणेति । जलादीनां भूतानां रूपादिषु मध्ये नियत-
गुणण्ञन्यत्वाद्रसनादीनामपि प्रतिनियतभूतप्रकृतिकत्वमित्यथैः। सम इति
वायवीयेन्दरियेण स्पशं एव sas इति शब्द्यञ्जनाथमिन्दियान्तरमुपेयम् | तदेव
शाञदाश्रयत्वेनाकाशमिव्यथः। बाय न्दरियेति। बाद्यन्द्ियप्राद्यत्वादात्मशुणत्वं
साध्य, तस्य निषेध इति योजनाश्रमनिरसयाह-- कुत इति। आत्मान्तरेति ।
शाञ्च. न स्वनिष्ठतया प्रतीयते किन्तु बौणाद्याश्रयतया, तथा च यद्यय शब्द् आत्मगुण
स्यात् › आत्मादिषयकभविष्रयो न स्यात् । तादशश्चायं स्माह गन्धादिवन्नात्मगुण
ज्ञानानुपपत्ति;) लाकरमावान् । इन्दियस्यातथात्वादिति मावः । काब्द्वत्ताथाभिति |
आत्मादेरि[ति!] जेषः | यथाश्रते वेयथ्यादाह--अश्यन्घ इति । उपनीत) भानमादाय व्यभिचारो
— anne
1B ग्राद्यानु-. 2B -ग्यज्ञकत्वाद्, 3B waa. 4B yaa added after विषयक, *O ˆ तविषयला
| I. 5—akasa
किरणावली 343
वीणाद्या्नयतया हि शब्दः प्रतीयते, तत्सन्तानन्यायेन श्रोच्रस्थो वा तस्मादन्यश्चास्य
ग्राहकः | ये #अत्मगुणाः गह्यन्ते, ते प्राहकस्था एव गृह्यन्ते, यथा सुखादयः | Aa-
ameg शब्दो न प्राहकस्थ इति। पएतदेव कुत इति Aa? अत आइह--
'आत्मन्यसपवायात् । = शदकेऽमवायात् । इदमसिद्धमत आद-अहङ्कारेण
विभक्तस्य व्यधिकरणस्य [25] ग्रहणात् | वीणा वाचते, वेणुः पूरयते, न त्वहं वाचे
qa वेति कस्यचित् प्रत्ययः, Tame व्यधिकरणस्यापि आत्मसमवाये गन्धादीनामपि तथात्व
was: | Steg ((त्वात्मान्तरमाह्य्वादि"ति अनेकप्रतिपत्तसाधारणत्वादिति देत्वथ वर्णं
यन्ति | सतु सनिदिग्धासिद्धः। सन्तानानुमानेन, मूलप्रस्यभिज्ञानानेष ag gia चेत् ; ale
सुखादीनामप्यनुमानेनानेकप्रतिपत्तुसाधारण प्रत्यभिज्ञान विप्रयत्वादनेकान्तिको I: स्यात् |
अ(त्मसमवेतस्यैव वीचीतरङ्गन्यायेन मूलप्रल्यमिन्ञानोपपत्तौ विपक्षे बाधकाभावाच्र।
तस्माद् यथाव्याख्प्रातमेवास्तु | न दिकूकालमनषां विशेषगुण इति रोषः | अत देठः--
श्रोत्रय्रश्यत्वादिति | अत्र श्रोतेति स्वरूपकथनमाले, ग्राह्यत्वात् प्रयक्षत्वा दित्येव Ba:
गन्धादिवदिति। आत्मगुणस्वे शब्दस्य मनसः श्रोलस्य साङ्कगप्रसङ्खः, दिक्कालमनो
गुणत्वे तु शब्दस्य विरोषगुणत्वव्याघातः | देत्वन्तरमाह विरोषगुण नावान्चेति |
~~~ +~-~-------~-~-------~~ ~ -“- ~~ -- a
इत्यर्थः | भत Tae — Ay ऋत्वात्मगुणा इति | ग्राहकस्था इति । प्राहकविषय-
जञा[462|नविषया इत्यथः, संन्दिग्धासिद्धं cai स्वसमवेत एव शब्दो
gaa, नाट्मान्तरस्थ इति देतुः सन्दग्धासिद् इत्यथः। तर्हीति । अदुमाने-
नानेकप्रतिपत्तसाधारणप्रत्यभिक्ञानमनेकान्तिकमित्यथः | आ1त्सेति । स्वस्वात्मोतपन्न-
शब्दसन्तानस्यैव मूलशब्द्रत्यभिन्ञानोपयत्तेरप्रयोजकत्वमिस्यर्थः | न दिक्छकाेति |
“विशेषगुणः इति qafagan scat दिककालमनोगुणत्वाभावः साध्यत इति न
प्रतियोग्यप्रसिद्धिः, अनुषज्खोऽपि शेषविशेष इति रोष इत्युक्तः | स्वशू्पेति। ननु
ग्राह्यत्वं यदि ज्ञेयत्वं तदा दिगादिगुणेनामैकान्तिकम्। अथ प्रत्यत्तत्वं aq?
तन्न । तस्य श्रोद्वपद्रसमभिव्याहारलभ्यत्वात | मेवं । विशेषगुणत्वे सति दिगादि-
गुणत्वाभ।वस्य केवखान्वयित्वात. । अते पव विशेषगुण इति पक्षविशेषणमुक्तम् |
. तथा श्रोतः sata, प्व च प्राह्यत्वादित्यस्य सामान्यस्य प्रव्यत्तत्वादिति विरोष-
न्याख्यानमनास्थया | आात्छगुणत्व इति | शब्दस्यात्मविशोेषगुणत्वे मनसा age
मा भूदिति निविक[ल्प१]गमति मावः | विरोषेति । तथः व व्यधिकरणधमवच्छिन्नाभाव-
खूपसाध्यमभिसन्धायेतदुक्तम् ! वस्तुतो विश्ेषगुणौऽय' न दिक्कारुमनोगुण इत्यन्नापि साध्येऽपि
न दोषः । श्रोन्नपदसमभिन्याहरिण हि श्चोत्रजन्यत्तानविषयत्वमान्न' रम्यम् ; तथा चाललोकिक-
जन्यप्रत्यक्षमा दायानेकान्तिकताद्वस्थ्यात् । ज्ञानपदं" रोकिकत्वेनावकश्य' विकशेषणीयमिति ।
शरोत्रपदुं स्वरूपकथनपरमिति बोध्यम्। अतएवेति । विशिष्टाभावस्य स।ध्थत्वे
aea विशेषगुणत्वाभावेनापि पयंवसानसंभवात्। तन्निरासार्थं afer: |
|| B च्परात्मान्य- B TQUATAT-- #Vardhamana reads q before Alay-.
10
~+
९.21
20
10
19
I. 5---2/26८ |
444 किरणावदी
दिकृकालमनसामिति वाक्यशेषः| प्रयोगस्वेवं, शब्दो न दिकूकालमनोगुणः, विशेष्-
गुणत्वात्; गन्धादिवदिति। तद्गुणतवे शब्दस्य तेषां तच्वव्या्रातः | धामप्राहक-
प्रमाणेन तेषां विरोधगगप्रतिक्षिपादिति। ननु यदि नाप शब्दः प्रथिव्यादीनामष्टानां
गुणो न मवति, सा भूत्, आकारो त॒ नवसमस्तीति किं प्रमाणमत आद--पारिद्योष्याद्
गुणो भुत्वा आक्ारास्याधिगसे खङ्गिमिति। अयमथः। न्द
स्तावद् द्वेव्याश्चितो गुणत्वात् रूपवदिति | सामान्यतो द्रव्यसिद्धो शब्दाश्रयत्वेनाकाश-
संज्ञायां निवेरितायां तदाकाड प्रथिव्यादिभ्यो भिद्यतेः शब्दाश्रयस्वात् | यः प्रथिव्यादि-
भ्यो न fad नासौ रन्दाश्चरयः, यथा प्रथिन्यादय wa | नच नायं शब्दाश्रय एव।
तस्मादितरेभ्यो भिद्यत इति, यथा च प्रथिव्यादिषु शब्दो न समवैति तथोक्तमधस्तादिति
सर्व॑मनवयम् | सोऽयं परिशेषो ग्यतिरेकस्तदिदमुक्त “गुणो yeaa | एवमाकाशस्य |
स्वरूपे सिद्धे शब्दगुणत्वे च गुणान्तराण्यस्येवाह.
यद्यपि च द्रव्यत्वादेव सामान्यतः संख्यायां सिद्धायामेकत्वमपि सिद्धम् , न द्यकत्वमन्तरेणा-
समवायिकारणनिरपेक्ष fear सिध्यति | भवितव्यं च aa द्वित्वादिना प्रथिव्यादीनां
नवानां पञ्चानां ज्लयाणामिवयादेव्यवहारस्य बाधकं विना प्॑ख्यानिमित्तत्वात् ! अन्यथा
प्रथिव्यादिषु सान स्यात्, तथापि रन्दाश्रयस्य द्रव्यस्यानेकत्वव्यवनच्छेदेन नियतमेकस्वं
साधयितुमयमारम्भः। तच्च aud सति दाब्दलिङ्गमविरिष्ट सत् साधयति। स्व॑घामपि
— a _ i tt ~
` वाच्यः। तथा च ज्ञानाविषयशब्दविषयनिविकत्पकज्नक्' यदि मनः स्यात श्रोत्र
50
स्यात् । श्रोत्रं वा TICE स्यान्मनः स्याद्ित्यथेः। तच्वब्याघात
afa दिक्त्वकारत्वमनस्त्वव्याघ्रात इत्यथः। पुधिष्यादिभ्यो भिद्यत
इति साध्यप्रसिद्धिः प्रथिव्यामेवोक्ता। द्रव्याधितः शब्दोऽष्टद्रध्यातिरिक्ताश्चयः ,
अष्टद्व्यानाधितत्वे सति द्रभ्याधितत्वात् , waa तन्नवमिति। अनेकत्वघ्यव-
च्छेदेनेति | द्वित्यादिसंख्यायाः राञ्दाश्रयमाचदत्ित्वघ्यकच्छैदेनेत्यथेः |
sifatastfala पकाश्चयमेव सवमित्यर्थः। तदुपपादयति- सवषामिति।
तथायेति। शब्दक्षेपि(?) विषयतया शब्दनिविकल्पकजनक्े व्यभिचारवारणाय “ज्ञाना विषयेःति
'जनकःविक्ञेषणस् । शब्दस्तु ज्ञानविषयः सन् तथेति नोक्तदोषः । न चेवमप्यात्मसंयोगादोौ व्यमि-
चारः, अ-साधारण्येन जनकत्वस्य विवक्षितत्वात् । न चैवमपि श्रोत्रसनिकषं व्यभिचारः, तदन्य-
त्वेनापि विेषणादित्याहुः | शेक्घ्वेतेति (१) । अन्न च प्राहकत्वमिन्तरियत्वेन विवक्षितमतो
नात्मसंयोगादौ व्यभिचार इति व्यतिरेकी । एतच्चोपलक्षणं, गुणत्वादिदष्टान्तेनान्वयिनोऽपि
सम्भवादित्यवधेयम् । ननु परथिष्यादिकमन्तमाव्यानेकत्वे व्यभिचारच्छेद् आकाशे अशक्य
इत्यत जह--छ्ाच्टश्रयेति | निष्ठान्तद्धित्ववि्षणसुपरञ्चकंर न तु यतकिञ्चित् तादद-
1C awa.
~~ --------------
| I. 5—akasa
किरणावली 345
errr A RR
` नच खाघव' न मानान्तरम्, किन्त्वनुमानसहकारितिया। सा चानुमितिमारं
वद्धिशेषे वा? नाद्यः, व्याप्त्यादिज्ञाने सति तद्भावादूनुमित्यभावापक्तेरनभ्युप-
गमाच्च। नान्त्यः , विशेषो हि नेकत्वविषयत्व' ahaa पकत्वाश्रयो इ्व्यत्वात्
gzafzeaa भ्यासिचारात्। नाप्येकबव्यक्तिकाचुशितित्वम् ,. अन्योन्याश्रयात् i
"सखद्टकारितायां सत्यामदचमितेः सखात् । ` अधैतत्ककारभिन्नाः सव शब्दाः waa
ककाराश्रयप्रतियोगिकान्योन्याभावश॒न्याश्रयकाः शब्दत्वात्, एतद्वत्। यद्वा
आकाशधघरनिषघ्ठः दत्वम् आकाशमाजनिष्ठसंख्यावस्िगुणत्वव्याप्यजातिशरन्यप्,
पकत्वसंख्याशुन्यत्वात्; चित्वादिवदित्यसेदाचमानम् । तन्न, अप्रयोजकत्वात् ।
aa सेदाग्रहसहकृतेन मनसैवाभेदः परिच्छियते। मनसौ बहिरस्वातन््यात् |
मेदा प्रात् तथामावे मेदप्रहस्य मानान्तर्त्वापत्तेः। न च भेद्धप्रहयोऽपि aa समथः |
आत्मनो मेदस्यायोग्यतया तदश्रहस्यायोग्याुपलम्धरूपत्वत्। अन्यथा ककार-
गकायश्रययोरमेदाग्रहः पव स्िभ्येत्। अथ तदेवातिरिक्तं छिह्परामशेसाम्यात्
प्रतीयते यद्विषयाञुमितिः पत्ते स्यसंस्गं न गोचरयति, ag तदतिरिक्तमपि,
अतिप्रसङ्कात् । तथा च द्वितोयः ककाराश्रयमविषयीक्कर्बा णाप्ययुभितिः ककाराश्चयः
विषयीकरोतीति न दितीयमबगाहते। पक तु aq सिद्धचति। परकविषयत्वे
नानाविषयत्वस्याभावात्। a(?) द्वं द्यकत्वमपि न विषयीक्षर्यात् | तदपि
विषयत्वेऽपि ककाराश्नयबुद्धिसम्भवात्। न च तिषयतासम्भवः, तत्र लाघवं
सहकारि | भत धव कायंताकारणताव्याप्यतादिप्राहकेः प्रत्यन्ते शब्दप्रवुश्तिनिमित्त-
ग्राहक |चमाने शब्दशक्तिग्राहके अनुमाने वास्य सदकारित्वम्, पवं सति टाघवम्, दवं
सति गोरवमिति परमर्थानन्तरं ्घोरेव सिद्धः | भत पवेभ्वरोऽप्येकः सिद्धचति | तहिं
सिन्नकतेक ह्यपि aaa कायत्वमेककतृकतां बोधयेदिति Aq, बोधयत्येत्वि ofa ।
भनानैक[ कतृ ९]कत्वे संशयश्च ज्ञानप्रामाण्यसंशयात. । पश्चाद्राधकेनैककतृकत्वं
बाध्यते | ग्यभिचारद्यभावे सद्धेतोरप्याभासाचपिति(:] कथमिति चेत् at
बाधितविषयत्वात् | आभासे तस्यैव तन्तत्वात् । अलघुनि खघुप्राहकन्यायस्था-
यथार्थत्वेन तउजात्यनुमितेराभासत्वाच्च | ननु Ma शब्दाश्रयत्वादाकाश तश्च
नन ee
जातिद्चन्यत्वेन सिद्धलाघनम् । यावत्ता[92]) [द्शजाति्ून्यत्वे बाधः । आकाशेकत्वनिष्ट-
संख्यात्वघ्य aa स्वादिति चेन्न । गुणपदेन संख्थात्वष्य विवक्षितत्वात् , गुणत्वनव्याप्यपरम्परा-
व्याप्यं विषश्ितमित्यन्ये | न चाकाश्त्रयल्य पराभिप्रेतत्वादुशन्तसन्द्गिधासिद्धिरिति
वाच्यम्, अतदुगुणसंविन्ानबहूुनीषहिणा त्रित्वादिषदह्य शूपादिपरत्वादित्याहुः । तथाभावे बहिः-
प्रतौ | आत्मन इति । स्वल्याकाशष्येति यावत् । योग्याुपरम्मल्येष भ्राहकत्वमित्या-
शयः । अन्यथेति । मेदाग्रहवदमेदाग्रहटस्यापि सत्वेनामेदप्रहवत् भेदग्रह्या पि प्रसङ्गा दित्यथः |
ननु ज्ञानस्य जनकत्तानायाथाध्यादेवायाधाध्यंमित्यत आह--उजद्छघुनोति । परमाणुपरिमिण-
1 58 लाघव added before सहकारिताथां, 2 ठ नद Req added after गृह,
3B mana,
K—3
10
15
20
30)
ei 10
20
30
39
1. 5—akasa |
346 । किरणावली
शब्दानां तदेकाश्रयोपपत्तौ आश्रयान्तसपरिकल्पनायां गौरवप्रसङ्गात् श्रोतव्यवस्थाप्य्ृष्टव्य-
वस्थयोपपद्यते इति वक्ष्यमाणत्वादिति | ^'तदनुविधारनात् प्रथकूत्वमे"'तदपि पू [29 [ववत् |
दम्यत्वेन सामान्यतः परिमाणसिद्धो सत्यामाह--विमववचनात् | ACTATATAL,.
तथा areal सखच्छमरवचनात् | ual विभुत्वं सर्वमूतिमद्धिः सह संयोगस्तस्मात्
परममहतूपरिमाणम् ति ` परिमितस्य *संयोगानुपपत्तंः | परममहदिति भावप्रधानो
निर्देशः | अथवा परममहतो द्रव्यस्य परिमाण परमसहत्परिमाणमिति षष्ठीतत् पुरुषः |
सामानाविकरण्येन परममहापरिमाणम् [इति| स्यात् | अथ विभुत्वस्य कुतः सिद्धिः
erga सति प्रव्यक्षगुणाश्रयत्वादात्समवदिति | अन्यथा परमाणुत्वे प्रयक्षगुणाश्चयत्व-
विरोधात् अवयवित्वे स्पशेश्यून्यत्वविरोधात् । शब्दकारणवचनात् संयोगविभागौ |
नानेति नाकाशमैकूमिल्यत आह-श्रो्व्यवस्थापीति | पकत्वे स्वाभाविके
Natta नानात्वमित्यथः। geqeyaial यचप्याकाशं परिमाणवत् द्रभ्यत्वा
दित्यत्र स्पशेवत्वपुपाधिः, तथापि पर्िथाणत्दसषणपरिमाणसिन्ननित्यद्रष्यदृसिगुणचुल्ति-
गुणत्वसाक्ञाद्चाप्यजातिस्वात् छखत्वकत् | अण॒त्कवदिति व्यतिरेकी ar, विभु-
परिमाणसिद्धः। मावव्रघान इति । तथा च परममहस्वं पएरिमाणमित्य्थः |
पदमसमासमुक्तवा मावप्राधान्य पक षष्ठीसमासमाह- अथवेति । कर्म॑धारय-
awe दोषमाह खामानाधिकरण्ये हति । “भान्महतः समानाधिकरण-
ज्ञातीययो'रित्यापसेरित्यथैः। वस्तुतस्तु क्मधास्येऽपि केवखस्य महच्छन्दस्यात्व'
न तदन्तस्य बप्रहणवता प्रातिपदिकेन तदन्तविधिर्मास्तीति वचनाद् | न स पदान्ता
धिकारे तस्य तदु्लरपदस्येति कचना तक्न्तदिधिः, तस्थ केकरपदाधिकारविषयत्वात्।
aq तृत्तरपदाधिकारः, अन्यथा 'द्ष्टकेषीकामाखनां चिततूरुभाशिष्वि'व्यलोसरपदा
fant तद्न्तविध्युपसंरूयानकेयर््यात् | ag पुर्बाजुमाने परमम्रहस्वसिद्धादप्याकाशे
कुःतस्ततसिद्धरित्याह्। अथेति । विभुत्वस्य सकलमूत संयोगित्वस्येत्यथैः |
यद्यपि विनश्यद्वस्थार्धमूतेस्याकाशंस्योमोत्पाव्कार [478] wa विनाशादेतत् न
सिद्धयति, तथापि विनन्यददस्थद्रञयस्य दूउ्यानारम्भकत्वदेतत् समाधेयम् | ar,
सकलम्रुतसंयोगित्वं सत्रपर्माणुसयोगित्व्बाभत्रतम्न। आत्मवदिति । आत्मनो
बरृत्तितयाथोन्तरमित्यत उक्तम्-उअणुप रिमाण भिन्नेति गुणधिक्षेषणसर । वटादि-
परिमाणवृत्तित्वेन तथात्वादाह--नित्यद्रडयध्र ays । यद्यपि तादशनित्य्त्तीत्येव साध्यता,
दरव्यवत्तिगुणेति व्यर्थ", तथापि नित्यस्यान्यविश्ेषणत्वेनोपादानमिति ara: | दन्यगुणपदे स्पष्टार्थम् |
गुणत्वेषि । गुणविमाजकोपाधित्वादित्यथः । अन्यथा कालिकापरत्वजातौ व्यभिचारापत्तेः ।
तन्नोमयक्ताधारणोपाधिनः विभागादित्य्थंः। अणुत्वं च व्यतिरेकटशन्त्योऽन्वये साध्यक्चषाघन-
VATA | aq uae "व्यतिरेकेणेःति | छखत्वा दिकमन्वयहश्टान्तमोऽपीयवधेयम्
भावव्रघान एवेति । एक्न्चीत्तरप्रधानतया तस् इरषस्योक्तम् | अन्ययेति । पदाधिकार-
तयेव ततप्रा्ेरिति भावः। तथापीति । = अन्यथा कायस्य निराश्रयत्वापततेरिति भावः |
यदि चाश्रयनाङ्क्षण हवोतूपत्तिश्षणेऽपि अनाधरितः स्यादिति ब्रूयात् › तदभ्युपेत्याह--येद्धे ति ।
7 3 waufefaag. 2 ^ सव ३११६५ before संयोगाः.
| lL. 5—akasa
किरभावढी 141
'पसुंयोगादिमागच्छब्दाच शब्दनिष्पत्ति"रिति सच्रकारवचनात् संयोगविभागौ |
यद्यपि द्रव्पत्वेनैव संयोगविभागयोः सिद्धिः, तथापि विपक्ष बाधकं वक्तव्यमिति तदुच्यते |
य॒दि संयोगविभागौ नमसि न स्याताम् , असमवायिक्रारणामाबात् शब्दो नोत्पयतेति |
यद्यपि धर्मि्राहकादेव प्रमाणात् द्रव्यत्वमस्य fea, तथापि संख्यादिगुणवच्वेनापि साधयितु
शक्यमिति तदप्याह-ञ्जतं इति | गुणवतोऽप्यद्रव्यत्वे द्रव्यख्षणव्याघातादिति | अना-
श्रितत्वाच्चेति | आश्रयैकस्वमावत्वाचेवयथैः | अन्यथा समवायेन व्यभिचारः स्यात् |
आश्रयेकस्वभावत्वस्याप्यद्रव्यत्वे गुणत्वाद्यापत्तौ स्वरूपव्याघातादिति | यद्यप्येकत्वादेव
नित्यत्वाकार्यत्वे सिद्धे अनिव्यकार्यत्वे च ततः पूर्वै पश्चाज्जायमाना।ः शब्दाः आकाशान्तरे
iv , तस्मादेकलत्वादेव पू्वीपरकोटिविकलं नभः, तथापि प्रपञ्चाथमाह--समानेति |
तथाहि नास्यारम्भकं नभ एव तेनैव तस्यानारम्भात् , नापि नमोऽन्तरम सत्वात् । नापि
` ` विजातीय प्रथिव्यादि, कारणयुणपूर्वधक्रमेण कार्यं रूपादिमच्वप्रसङ्गात् । नाप्यात्मदिक्-
कालमनांसि, स्पशैद्यून्यतथा तेषामनारम्भकत्वादिति शन्दाश्रयतया `पायथ्यमस्यो-
क्तम् | . सम्प्रति तदुपकम्भकतया "पारार्थ्यमाह--सखवेध्राणिनामिति | ae सर्वेषां
सर्व॑शब्दोपरन्धिः स्यात् ; तस्य सर्वसाधारणत्वात् व्यापकत्वाचेलयत आदह--श्रोन्न-
aaa | नन किमिदं Nag? a हि प्रथिव्यादेघ्रणादिवदाकाशस्यापि किञ्चित् कायंद्रव्य-
मस्तीत्यत आद~--श्रोच्रं पुनरिति। पुनःरष्देन प्थिव्यादिकायेभ्यो ror
दिभ्यो व्यवच्छिनित्ति। श्रवणे कर्णश्चष्कुस्यो तथोर्विवरं ततसंक्ञको नभोदेशः । अव्याप्य
वृ्तिसंयोगोपचारेण देशव्यपदेशः। नन्वसौ ब्रधिरस्याप्यस्तीलयत आद--्राब्देति |
[262 शब्देन निमित्तेन विषयतया यदुपभोगः सुखदुःखानुभवः ततूप्रापकाभ्यां सम्पाद-
नममक ~~
विभुत्वं नासिद्ध; वस्य निल्यतया परमाणुत्वान्तहूगुणानामप्र्त्तत्वापत्तः ।
पारिशेष्यात् aes यदि संयोगेति । संयोगविभागान्यतरमिन्ना-
समबायिकारणजन्थः आद्यः शब्दौ यथेतदन्यतरासमदायिकारणको न स्यान्नोतपन्नः
स्यात्। ast, यदाकाशं दिरेषगुणासमक्षायिकारणश्युन्यं स्यात् , बविशेषगुणवन्न
स्यात्, कार्वत् । तजान्यस्यासम्भवात् संयोगबिभागयोः सिद्धंरित्यथेः।
A , 7 धावः > oj ; fa
आश्रये केति | सभवायान्यस्वे सलयसमवेतथावत्दादित्यथंः ' यश्यप्येकत्वादैकेति |
सकलकालावस्थायित्वदेवेत्यथः। नापि विजात्तोयभिति। अकाश
यदि परथिवीसमवेतद्रव्यं स्यात् रूपादिमत् स्यादित्यथंः | ag देश्चोऽवयचो साष्टवनादिबां
तदुभयमपि मूते, न च नभस्तधेत्यत मह--अब्याप्यचत्तोति । अग्पाप्यवृ्तिसंयोगा-
यथाश्रुते वैयधिकरण्यादाह-- द्व्चोजति । = आपादकविश्ेषणं चेतत्, अतो न श्दजश्ष्दादौ
सय
व्यभिचारः | 93a] नोतपन्नेति | नोत्पन्नं मावः exert: । यद्याकोङाभिति ।
न च घटे व्यभिचारः | गन्धाद्यसलमवायिकारणद्यन्येऽपि तस्मिन् गन्धादिति वाच्यम्, अवयव-
भिन्नत्वे सतीति विक्ेषणादि्याइः । ara जन्यत्वं विशेषणम्, अत्ते नेश्वरे व्यभिचारः |
नन्वेतदसिद्ध' सम्बन्धान्तरेणाश्ितत्वादित्यत आह--स्यृभवायेति । वेयधिकरण्यादाह-
अआक्ाङाभिषि |
1 ¢ पराघत्रम-, 2 C परा्धतामादह।
10
19
20
30D
10
15
20
£
Cr
30
I. 6—kala |
348 किरणावरी
काभ्यां घमाधमाभ्यामुपनिबद्धो विशिष्ट इत्यथैः | एवं सति विशेष्यसद्भावेऽपि विरोषणांशस्य
वैकल्यात् कस्यचिद् aes, यथा शरीरसद्भावेऽप्युपभोगहेत्वदृष्टवेकल्यात् सुख
स(नाद्यनुपपत्तिरित्याह-- लस्य चेति | seat चेतत् | कर्णमलादिनापि शुषिरव्या-
घातादपि बाधिर्यं भवति| अन्यथा मेषज्यादिप्रयोगवेयथ्यीपत्तिरिति।
कार्टक्षणमाह-कृह्छ इति । अल परापरेति भावप्रधानो ea: |
परत्वापरत्वयोर्वयतिकरः परापरव्यतिकरः। दिकूकृताभ्यां परत्वापरत्वाभ्यां विपरीते
परत्वापरत्वे इत्यथैः | परापरव्यतिकरश्च यौ गपद्यादिप्रल्ययाश्रेति समासः; ते लिङ्गानि यस्य स
तथोक्तः | परत्वापरत्वयोरुत्पत्तिशु छे वक्ष्यते | ते युवस्थविसरयोर्वत॑माने कारुमनुमापयतः।
कथम् बहूुतरतपनपरिस्पन्दान्तरितजन्मनि हि स्थविरे युवानमवधिं क्रत्वा परत्वमुतखद्य-
मानमसमवायिकारणवत् कायेत्वादिति स्थिते च रूपादीनां च व्यभिचारे त्षपनपरिस्पन्दानां
ध्रयत्वगुणयोगाह गोणव्यपदैश इत्यर्थः। फव' सल्लीति । ag सकदद्रटकारण-
सम्पत्तावद्वैकद्यान्न कार्याभावः | न च यथा श्रोत्रमाकाशं शब्दोपरुभ्धिदेतः;) कथां
कणंशाष्करुटयप्यनुपहता साबधिरस्य नास्तीति वाच्यम् । उपघातो हि कणंश्ुदयां
मखादियोगः , सहकायंदृष्टव्यतिरेको ari नाद्यः, अप्रतिक्रियबाधिर्यानुप-
पत्तेः | नान्त्यः, द्रढदण्डयुश्नचक्रस्याप्यश्रमणापक्तेः | अन्नाहूुः। श्चो्रबदटष्ट
बिशेषजन्यकणंशष्डरीविश्चेषः कारण, स च कार्यैकोच्रेयः, बधिरस्य च तद्भावात् |
aaa ¶विरोष्यसहूमवेऽपि' नमःसच्वेऽपि गविशेषणांशस्य' कणंशष्कुःरी विशेषस्य
anemia’ | ननु केबटादष्टविरहात् कचिद् बन्ध्यासंप्रयोगादो केवखाद्रष्ाभावाद पि
कार्याभावमाध्ित्येदमुक्तमित्यन्ये |
कालछक्षणमिति । यद्यपि कारो aaa साधितः, “कारः quae’ cake,
aaa, तथापि धमिसराधनमपि खक्षणस्थाश्रयासिद्धिनिराकरणमिति तस्य aati
ततपयम् | ननु परापरशब्दबाच्यम् । परत्वापरत्वाश्रयो द्रव्य, न च तत्काललिद्-
मित्यत आह--अच्नेति । तथा च परत्वापरत्वे गुणो fas इत्यथेः। व्यतिकरो fe `
[70 शेषः, क(रणव्यड्या जातिः। तदेव स्फुटयति--दिकूक्रताभ्या मिति |
faqaa विजातीये! ag परत्वापरत्वे कारुलिङ्कः न तु aqacaa इत्यत ate —
परापरेति | ag परत्वापरत्वे नित्यत्वेनाकरणकेन ताभ्यां कारणत्वेन कालो चुमीयत
इत्यत आह-परापरत्वयोरिति। AG तयोम् तंच पतित्वेन काटादत्तित्वाकपन्ञ-
धममेत्वमित्यभिप्र लयाह--कथभिति। शखूपादौना सिति! नीरूपे वायौ नीरसे
नलु सकलेति | शरीरादिसदभावेन च दृष्टसकरसम्मतिरिति भावः |
मन्त स्तित्वेनेति | मूत्तंमात्रवृत्तित्वेनेत्यथैः | बृत्तिपद' समवायपश्म् । यथपि कारो.
DW
A £ ©
ऽत्र न्. पक्षः, cede साध्यत्वेनासिद्धेरतथाचापन्षधमत्वमित्ययुक्छ, तथापि तदाश्रयतया न तत्-
| [. 6—kala
किरणावरी 349
च वेयधिकरण्ये तदवच्छिन्नद्रव्यसंयोगोऽससवायिकारणसिति विज्ञायते १ न 'चाविभुनो
तेजसि निगन्धे sasha तयोखूतपत्तेरित्यथेः। ननु स्पर्शो न व्यसिचासे। aa
मनसि व्यभिवारः, aa परत्वादिसत्वे मानाभावात् न च स्पर्शोतिकर्षादिना परत्वा-
दय॒त्कर्षाद्यमावान्न स॒ तदसमवायिकारण' तवापि कारूपिण्डस्ंयोगोतकर्षाद्यमावात्
रत्वाद्यतकषाद्यभावात्तस्याप्यसमवायिकारणत्वापत्तेः। यदि बा समवायिकार्णोत्
कर्षाद्यभवेऽपि बह्ुतरबहुतमसूरसश्चरणाघीनवेवोतकर्षापकषो त्वयापि समाघेयो तदा
समः Gara: । aate:—“aqrdiata ta भवप्रधानो निदेशः, तेन रूपादीन
व्यभिचारात् अभावात् परत्वापर्त्वयोरिति प्रकरणात्। तथा च रूफाद्यसमवायि-
कारणक्तो BUA भबति | न च परत्वापरत्वे तथेत्यर्थः। दवं प्र्त्वापर्त्वयोः
स्परांसमवायिकारणकत्वे स्परशात्मकता स्यादिति ara: | तदव च्िछन्नेति | पिण्ड-
संयुक्तत्वे सति सुरय॑संयुक्तं यड् द्रव्यम् तद्गुणो ऽसमवायिकारणम् । तदाश्रयश्च ga न
भवतीति ग्यापकैद्रव्यसिद्धिर्त्यिर्थः। तथापि संयोगस्य समबायिकारणकत्वं कुतः
सिद्धयति १ विभुगुणेड संयोगस्यैब विज्ञातीयसामान्यगुणासमबायिकारणत्वात्
तड् द्रव्यमिति | ननु विशेषणतासम्बन्धेनैव agate: | विोबणतेव सस्बन्धान्तर-
नियतेति चेत् १ at घदभाक्भूतखयोऽपेभिचारात् । भावत्वे सतीत्यश्यापि
क्ानघरयोरनैकान्त्यात् | अस्तु वा सम्बन्धः area पिण्डमा्तंण्डकम्णोस्तस्य
द्रगयत्वे तष्वयापकसंख्यायनेककव्पनापत्तेः। Haq । रविकमणा पिण्डस्य साक्तात्-
सम्बन्धे तत्र .चरूतीति धीप्रसडःत्। न चैवं तद्विखन्षणस्यावच्क्लुदस्य प्रतीतेः |
कमसमबायेन तथा प्रतीतिः! Aa तं तद्धिखन्षण एक सम्बन्ध इति Aq । Al अद्रव्य
निरूपितस्य स्वातिस्किसान्तातसम्बन्धस्य समवायत्वन्यप्तिः। नापि विरोषणता-
सम्बन्धेन केशिष्स्वप्रतीतिः। स्वरूपसम्बन्धातिरिक्तसम्बन्ये बाधकमन्तरेणाद्वव्यस्य
तदसमबायिनि विशेषणतायाः परम्परसम्बन्धव्याप्तत्वात्। सुथेक्रियायाः पिण्डेन
सिद्धिरिति भावः। तच्चेति । जन्यत्वगमंत्वादपेक्षाबुद्धेनित्ये ज्येष्ठन्यवष्टारभावादिति भावः ।
विसुगुणेषविति । एतच्च महत्वे अवयवमहत्वस्यासमवायित्वादु व्यभिचारवारणांम् |
एकत्वल्य दवित्वाच्समवायित्वाहु व्यभिचार इत्यत उक्त--हृवुविजात्ीयेति । येजात्यं
गुणत्वसाक्षाहन्यप्यज्ात्या विक्षक्चितम् । विभागषघ्य शब्दं प्रत्यसमवायित्वाद् व्यिचारादाह-
सामान्येति प्रयत्नाहशदे्ताद्शगुणजन्यतया व्यभिचारादाह--ञअश्वसकाथोति ।
वेति। अतिरिक्त इति शेषः । gayle । एतच्च संयोगदारणाय । अभावे
व्यभिचारवारणाय--स्वातिरिक्तैति | असंभवे समवायादिपरम्परासम्बन्षे व्यभिवारादाह--
साक्षादिति) न च सोऽपि समवायः ster परिणनविरोधादिति भावः । equa fat
भूतकेऽभावविशेवणततायां न्यभिचारादाह--सवस्ू्पेति | पुरषे दण्डविशेषणतायां व्यभिचारादाह--
अद्रघ्यस्येति । घटे रूपविशेषणतायां व्यभिचारादाह--तदृस्घवायिनीति । यथा-
ऽभावरेऽतिस्किवे श्िऽव्यादिलम्बन्धे बाधकं तथा गोरवम् । एवमेव प्रते बाध|[ 93} ]कमित्य-
1B च faa.
10
19
20
30
10
15
20
25
30
सहाध्रयधटितसम्बन्धकस्पनात् । द्ररययोरनारभ्यारम्भकयोः सम्बन्धः संयोग एवेति
र्चेरा्ट-द्रव्थधो रिति | अन्यधातीन्द्रियसंयोगोच्छेदप्रसङ्गादिति भावः । सम्बन्धः सराक्षात्-
1. 6—kala |
350 किरणावरी
द्रव्यस्य संयोगः तथा भवितुमदहति व्यभिचारादिति तत् द्रव्यं विघुस्यात्। न
चात्माकाशौ तथा ufigaea: , विरोषगुणवच्वात् पृथिव्यादिवदित्याचायौः |
अननेैवमालोचनीयम् | पए्रथिव्यादीनां संयोगस्यातद्धतुत्वे विरोषगुणवच्वमप्रयोजकम् |
सूयादिगतिधासिविरहस्योपाघेः सच्वात् | अन्यथा मनसस्तथाभावप्रसङ्कात् विश्लेष-
गुणविरदिणस्तस्याकारणत्वे अप्राप्ेरन्यस्य कारणस्याभावात् , तस्माद्िरषगुणवस्वाविशेषे
पथिव्यादीनामव्यापकत्वात् परत्वाद्यकारणत्वं व्यापकत्वादात्माकाशयोस्तत्कारणत्व
भविष्यतीति को विरोधः १ विप्रक्रष्टबुद्धिमपेश््योत्प्यमानं
नियमाच्च [488] । अआकाशात्मनोः संयोगोनान्यथासिद्धिमाशङ्धय निराकसेति--
न चेत । तथेति! तथाभूतस योगाश्रयादित्यथंः। उाचा्यीः व्योभम-
शियाचायी; | यद्यप्याकाशादो संयुक्तसंयोगलन्षणप्रप्त्यभावे साध्ये बाधः,
परत्वापरत्वासमवायिकारणसंयोगानाश्चयत्वे साध्ये युवस्थविर पिण्डयोर-
सैकान्तः, . acer प्रति जिभिश्तक्ारणताभावे सध्ये परात्मनि भागे बाधः,
संसार्यात्पपन्तीकस्णे च देनैव व्यभिचारः ; तथाप्याकाश आत्मा शा पर्त्वापरत्वा-
समद्ायिकारणसंयोगासमानाधिकरणक्षिमुत्वाश्रय इति खाभ्यप््। यदा
काशपिण्डसंयोगो न परत्वपरत्वासमवायिकारणं दिशेषगुणमात्रच्ुसित्वात् ,
गन्धवत् | म्ोपाधिमाद- -एरथिव्यादोनसिति। अप्राततेरुपाघेः साभ्य-
प्रयोजकत्वमाह्- अन्यथेति | मनसस्तदकारणत्वे सूर्यगत्या प्राप्त्यभाकष पव
प्रयोजको न पिष्यषगुणबत्छभिति | परत्वापरत्वासमवायिक्रारणसंयोगाधारतया
कारं साधयित्वा तश्जिमि्तकारणविप्ररृषटसनक्निङृष्वुद्धिकारणसम्बन्धघ्टकतया तं
खाधयति-चिप्रकृष्टबुद्धिसिति । अतो न पोनख््तयम् |
सम्बन्धः, तेन सामानाधिकरण्यरूपपरम्पराष्म्बन्धघति gq न व्यभिचारः | तथापोति।
स तु समानाधिक्रणात् प्रतियोगिषिशेषणं निषेधविरेषणं वा। नाधः, प्रतियोग्यप्रसिद्धेः।
न च दिल्लि ततप्रसिद्धिः, शष्दसाम्येनाचुमाना प्रवतत उभयसाधारणगजातेरनम्युपगमात् | नान्त्यः,
पिण्डे व्यभिचारादिति चेत् › न ; जात्यभावेऽप्युभयक्षाधारणोपाधेः सत्वात् । अत एव तयोरेक-
गुणत्वमिति भावः । कारुविद्धौ ततलिद्धिरित्यन्ये | केचित्तु एतदस्वरसादाह--यद्धेति ।
अत्र यथाश्चतो देतुरसिद्ध इत्यतो देत्वन्तरमा्--विश्रोषेति । पएवमात्मपिण्डसंषोगपक्षकमपि
दव्यम् | आत्माकाश्ादौ संयुक्तसंयोगलक्षणप्राप्त्यभावे साध्ये बाध इत्यादिपू्वदोषादाई--
I आचार्या व्योसशिवाचायाः;। See Vyomavati as referred to by Vardhamana
in 1118 Kiranavaliprakasa.
[ I. 6—kala
किरणावली 391
casafe निमित्तीकरोति | weary राद्यपेक्षया बहूतरतपनपरिस्पन्दान्तरि-
aaa famed: | न चैष खविर्शरीरस्यः स्वरूपतः सिभ्ध्यतीति तपनसमवेतेन
क्मणास्य सम्बन्धत्वामावात् | अतो यद्द्रारेण संयुक्तसंयुक्तसमवायलक्षणया
प्रल्यासच्या आदित्यगतिः स्थविरपिण्डमुपावतेते तदूद्रव्यमरिति। न प्रथिव्यादि तथा
भवितम्हति , अप्राप्तेव्यभिचाराच | अतः सकलमूरतद्रव्यसंयुक्तेन भवितव्यम् |
न चात्माकाशौ तथा भवितुमर्हतः विरोषगुणवच्वात् प्रथिव्यादिवदियाचाौस्यो{ | नन्व
प्रयोजकमेतत् , अप्राप्त्युपाधि[28} ]कत्वात् ; अन्यथा मनसस्तथाभावप्रसङ्गात् ,
विरोषगुणरहितस्य तस्याकारणत्वे अप्राप्तेरन्यस्य कारणस्यामावात् । तस्माद्विरोषरुण-
वत्वाविरोषेऽपि प्रथिव्यादीनामव्यापकत्वात् परत्वाद्यकारणत्वं व्यापकत्वादात्माकाशयोस्तत्-
कारणत्वं भविष्यतीति को विरोधः१ न आकाशस्य स्वप्रत्यासत्तिमात्रेण संयुक्त
अतत इ्ति। विशेषणसस्बन्धं विना सिशिष्टहानामारत्। साक्तातसम्बन्धबाधे
तदुपनायकसम्बन्धघटकतया ae: सिध्यति इत्यथः । अन्नाप्याकाशात्मम्या-
मन्यथासिद्धि निराकरोति--न चेति। आकाश आत्मा वा पिण्डनिष्ठस्ुय-
स्पन्दविरशि्क्ञानजनकपिण्डसुर्योभयनव्रसिसंयोगानाश्रय इति साध्यपर्। ~ यद्वा
आकाशात्मानो परत्वापरत्वनिभिप्तकारणतपनसं योगानाश्रयौो तपनान्यविरोष-
गुणवसखादिति वाच्यम्, अतो बधादि। अष्राकतेरूपाघेः प्रयोजकममव्यापकत्व
` मुपाधिमाद-अध्यापकत्वादिति। ag बिशेषशुणव्वेनाकाशात्मनौस्तथािध-
संयोगानाश्रयत्वे इतरसम्बन्धाघरकत्वे च साध्ये परत्वाशध्रयपिण्डतपनाप्रापिरूपाधि-
वाच्यः | तन्न साभ्यनग्यतिरेको यद्याकाशादावेकज् सदा त्रैव साध्यव्यापकत्वम् |
अथ aaa तदा पिण्डतपनप्रा्तालोकमण्डरे साभ्याव्यापकत्वम् |
अजाहुः-विनिगमकाभावात् स्देषातरैव व्यापकानाभ्रुपनायकत्वे सिद्धे पिण्ड-
` तपनप्राप्तस्यालोकस्य दकत्वघ्राहकसानाभादान्नोक्तकोष इत्यथः । भ्ाव्यापकत्वम-
वच्छिक्नपरिमाणकखम् | तत्रावच्छिक्नपदस्य पन्ञमाच्व्यादतेकत्वेन पन्तेतरत्वेना-
आक्छारा जात्मा वेति । जन)बाधवारणाय aa पिण्देत्यादि विशेषणम् | तादरष्यतिद्धये
पिण्डे सूयं व्यभिचारघारणाय द्वितीयपिण्डपदम् । यद्धेति । बाधवारणाय कारणान्तस् ।
अदृटवदात्मसंयोगमादायांशे बाध इत्यत उक्त लृपेति ! निमित्तपदं हेतौ स्फुटार्थ्॑ । देतो
विश्षेषपदं दिशि व्यभिचारवाश्णय | | ggg cafe) तथा चोमयसषप्युपाधिरिति भावः)
तथाविघेति | परत्वादिनिमित्तकारणेत्ययः। ततश्ताध्येति । साध्यं सूयंस्पन्दानुप-
नायकत्वं तद्ुन्यतिरेकर्तदुपनायकत्वं ययेकस्येवाकाश्स्यात्मनो वा (आत्मन्य वा १) तदुप-
नायकस्वं तदा तहुपनायके परस्मिन् (अपरस्मिन् ‰ प्रकृपतलाघ्यमदित | ag sath रिति ।
साध्यन्यापकत्वमित्यथंः । साध्यरूपो [948] व्यतिरेक इह्यन्ये । अआधेति । यदि सस्य
विभोरूपनायकत्वं तदा कचिदपि fagf साध्यं नास्तीत्युभयलंयोगिन्याखोकमण्डटे
साध्याव्यापकत्वभित्यथः | fatasraqenfa i तथा विञुनि ada साध्याभावात् आोकमण्डले
1८ ्रणापे-. 26 शरौरे-. 30 संभवति तपन-.
10
15
20
29
30
10
19
20.
29
30
I. 6—kala |
352 किरणावली
समवायिनं धर्ममन्यल संक्रामयितुमसम्थैत्वात् | तथत्वेवा waa मेयाममिहतायां
सवेभेरीघु रब्दोत्पत्तिप्रसङ्गात् सूरक्रियावद्धेरीसंयोगस्यापि संयुक्तसंयुक्तसमवायादिदोषात् |
कारस्य तु तत्स्वमावत्वादयमदोषः। असिद्धिदशायां प्रसङ्खस्याश्रयासिद्धः, सिद्धि-
दशायाञ्च बाधितत्वात् , आत्मनोऽपि द्रव्यान्तरस्थितेषु Tay द्रव्यान्तरव्यवच्छेदाय
[ स्व |्रस्यासच्यतिरिक्तसन्निकषपेक्षत्वात् | अन्यथा वाराणसीस्येन Sa पारलि-
पुत्रस्थस्य स्फटिकमणेर्परज्ञनप्रसङ्कात् । . काख्स्य विप्रकृष्टक्रियोपसंक्रमणश्क्ततयेव
सिद्धेनायं प्रसङ्ग इत्यवदातम् | तदयं ward: | स्थविरादौ परत्वं तपनपरिस्पन्द्-
विप्रकषेबुद्धिजन्य तदन्वयव्यतिरेकानुविधायित्वात् पटकुविन्दवत् | ते च तपन
परिस्पन्दाः स्थविरे प्रत्यासत्तिमपेक्षन्ते स्वमावतोऽप्रत्यासन्नत्वे सति तदवच्छेदकत्वात्
पटाद्यवनच्छेदकमहारजनरागवदिति | सेयं प्र्यासत्तिर््रव्यकरेता प्रकारान्तरासम्भवे सति
परत्यासत्तित्वात् , पटे महारजनरागप्रल्ासत्तिवत्। अन्यथा प्रत्यासच्यमावे सन्निकष-
विप्रकषयोरसम्भवादपेक्षणीयानुपपत्तौ परत्वाद्यनुत्पत्तिप्रसङ्धे तस्य व्यवहारविषोपगप्रसङ्कः |
प्रा्तिमरान्रेण Wigan न शब्बजनकः, किन्तु यज समवेतस्तन्रेद | न चान्यत्र
waiqara: संथोगोऽन्यत्र anal न च ससबायोऽप्याभ्यासन्यत्नोपनेयः |
इतरायुपनीतस्येव संयोगस्यान्वयव्यतिरेकाभ्यां शब्दकारणत्बव्यवस्थितेः।
अन्राहुः- [457] उतपाद्यतेऽनयेति sagimeqafearca शरान्दस्योतपत्ति-
मेरीदण्डक्तंयोगः | तस्य सके cag: स्वसम्बद्धबुद्धिकारित्वलन्षणः। तेन भेरी-
दण्डकंयोगो यदि घरसंम्बन्धिताप्रयोजकसूपवान् स्यात् west स्यादित्येदं-
पसो प्रन्थः] ag आत्मा यदे महारजनसम्बन्धात् स्कं qe करोति तत्र तस्य
द्रव्यान्तरह्ारजनधर्मोपनायकत्व «CAAA आह-आह्मनोऽपीति। अन्नापि
हस्तादि ह्वासेकृत्यैक्चात्मनस्वदुपनायकत्वसिति सावः। उपर बिशिटधीज्ननं,
faced श्रूयस्व तदसुविघायित्वं तत्प्रागभाकव्यापकप्रागभावध्रतियोगित्वम् |
स्यविरेति। स्वभाकातिरिक्तस्थविरप्रत्याससिस्न्त इत्यथः। तद्वच्छेट्-
कल्यादिति। वदिेषणल्डावित्य्थैः। न च स्वरूपसम्बन्ध पक पिण्डस्य
स्पन्दयोरस्त्दिति वाच्यम् । अतिरिक्तसम्बन्धे बाधक्रामादात्। द्व्यक्तेति |
सुर्थ॑स्थविरपिण्डसिन्नद्व्यविरूपितेत्यथेः। अत्र विपत्ते बाधकमाह ृन्यथेति |
—— —
aqrearqaearaqiieacara साध्यान्यापकत्वमित्यर्थः । ननु seat जातिरूपो न वा!
् : | :
aa तदुपनयो नवा १ तदहुपनयपरत्वमिति व्याच [ {वि long इति | ननु
तदचुविधायित्व' तज्जन्यत्व, तथाच साध्यानिशेप इत्यत आह--तदिति ।
नग
व्यापकत्वस्यादुपाधित्तवे साध्याव्यापकत्वम् | भरविकूलतकं णाह--लथास्वे इति । ag
| I. 6=-kala
किरणावली 353
तच्च द्रव्यमितरेभ्यो भिद्यते विशिष्टपरत्वाय्यनुमेयत्वात्। aq पुनरितरेभ्यो न faa न
तदेवं यथा प्रथिव्यादीति। एतेनापर्स्वं लिङ्गतया व्याख्यातम् | यौगपद्यमेककालता ,
अयौ गपदयमनेककार्ता, fied दीघ॑क्रारूता, क्षिप्रत्वमल्पकाख्ता। wa काररब्देन
काटोपाधयः सूर्यगस्यादय उच्यन्ते तेषां प्रत्ययैः कालोऽ्नुमीयते। ननु प्रत्ययाः
कारणतया विषयतया वा BIS व्यवस्थापयेयुः | नायः, आस्मेन्द्रियाणां तत्कारणत्वात् |
न द्वितीयः, तस्यातीन्द्रियस्वात् रेन्द्रियकप्रस्ययविषयत्वविरोघादियत आद- तामिति |
विषयेषु घटादिषु युगपद् मवन्ति युगपद् गच्छन्ति युगपत् कुर्वन्ति युगपद्वतैन्ते इत्यादीनां
पूवेप्रत्ययविलक्षणानां द्रव्यादिप्रत्ययविखक्षणानां द्रव्यादिप्रव्ययव्याव्रत्तावम्यनुद्त्तरनुदत्तावपि
तेषां [298] व्यावृत्तेः | विलक्षणत्वेन विनिधितानासुतूपत्तावन्यस्य निमित्तस्यासम्भवात्
कालमन्तरेणेति रोषः | एते युगपञ्जायन्ते कुर्वन्व्यवतिष्ठन्ते इत्यादीनामेकरस्मिन् काले
एकस्यां सू्य॑गतौ सू््यगलयवच्छिन्ना इत्यथैः। न arora: सूर्स्थगतयो विषयान्तर
मवनच्छेततुमुत्सहन्ते । न च खरूपेणासां प्रासिरस्ति | तस्माद्धि रिष्टध्रययान्यथानुपपत्या
विरोषणप्रापकं द्रव्यसुपकस्प्यते। अन्यथा निमित्तमन्तरेण नैमित्तिकस्य व्यवहारस्या-
नुपपत्तेः | नच वाच्यं सम्बन्धप्रतीतौ soa विरिष्टप्रत्ययेनैव
च॒ ततप्रतीतावितरेतयाश्रयप्रसद्ध इति। न aa सम्बन्धो विदोषणमपितु क्रिया,
सा च प्रतीतैवेति सर्वं germ) विरोषणसम्बन्धो दहि विशिष्टप्रतीतौ सत्तयेवोप-
युज्यते, न त॒ सखनज्ञनेन। अन्यथा समवायस्यातीन्द्रियत्वात् गुणकर्म-
सामान्यविशिष्टप्रतीतिः वैद्रोषिकनये casera: स्यात् । परेषाभ्रप्यदं शरीरी-
त्यादौ अदृष्टस्य नियामकस्याप्रतीतौ विरिष्टप्रत्ययो न स्यात् | तस्माद्विरिष्टप्रतीव्यन्यथा-
नुपपच्या विरोषणसम्बन्धः प्रतीयते, न तु सम्बन्धाप्रतीतौ विरिष्टप्रतीतिरेव न
सिध्यतीति स्थितिः। यत्[ तत् ]साधम्येमुक्तं सर्वोत्पत्तिमतां निमित्तकारणमिति
तदाह --सवेकाथीणाभिति | उतपत्तिरात्मखाभमः;
` षवंकाटसिद्धौ वल्लन्षणमाद-- तचेति । -विहठिष्टैति तच्चेति । विदिष्टेति। 1 पत तपिण्डातिस्तित्वे
सति परत्वविशेषासमवायिकःरणस योगाघास्त्वादित्यथैः । 'युगपद् भवन्तोति।
उतपत्तेर्योगपय °या विवक्सितं नोत्पत्तिमतः। तश्च कारमन्तर्माभ्यिव नान्ययेत्यर्थः |
न च स्वकू्पेणेति । पिण्डश्षुयेक्रिययोः संयोगसमबायान्यतरः सम्बन्धो नेत्यर्थः |
सम्बन्धप्रतोतता विति | क(लसंयोगश्चाप्रत्यत्त इति भावः। न दय्चेति।
विरिषएटज्ञानं विशेषणज्ञानसाध्यम् ; विरेषणं aa क्रिया । सा प्रतीदैव, सम्बन्धश्च
स्वरूपसन्नेव कारणम् , न तु तजज्ञानमपीत्यथेः | एतच्च विशिषरक्ञाने विरिषज्ञानमाते
विरोषणविरोष्यासंसगध्रहस्यैव हेतुत्वात् । परेषा भिति । येबामपि समदायः sea
तेषामप्यहं शरीरीति विशि्ज्ञानमद्रष्ात्मकसम्बन्धनिमित्तकम् , न त्वद्रषटज्लानपूवेक-
मिति सम्मतमित्यथः । उत्पत्तिरिति ।
नोतपत्तिमत इति । गप ada इत्यनेन पौनस्तयं स्यादिति माव, । -विद्रोषणेति ।
न
अत्रवकारः सम्बन्धन्यवच्छेद्थं इति बोध्यम् |
1A युगजवन्तीति(?). 2B -पद्यमत,
K-—9
Cr
10
20
५)
९)
10
(~
or
20)
I. 6-—kala |
304 किरणावली
स्थितिराविनाशात् क्रमवत्सहकारिसम्बन्धः विनाशः प्रष्वसः, तेषां SIs) अल.
प्रसमाणमाह--तद्रथपदेरात् [इति] | तेन कालेनोतूपस्यादीनां व्यपदेशात् अयोतूप्नः
[धः | Ta उत्पन्नो वेति इदानीमलास्ति अद्र नष्टः [श्वः] परदवो वेति व्यपदेशात्, यथा
SATIN, | ` व्यवहारान्तरे हेतुत्वम। द--श्चणेति | त्पन्नं द्रभ्यं यावदगुणमुत्प्ते
अन्त्यतन्वुसंयोगे WA पट उत्पन्ने कर्मणि यावन्न विभागः तावान् wre: क्षणः |
“aq |स्तक्षणयोगस्य क्षणयोगो जनिसेते"त्वाद्रुः। तस्यार्थः स्वाधि-
कृरणक्ञषणष्वंसानाधारत्षणसस्बन्धः । तन्न। त्षणो इ ससकायावच्छंदक्
ma तदवच्छिन्नः समयो al उभयथापि चरसगन्धष्दंसोतपस्यव्याप्िः।
अत पब स्वसमानकालीनप्रतियोगिकष्ठंसानाधास्सन्नयसम्बन्ध उतपत्ति-
रिव्यपास्तम्। सरमष्दंससमानकारीनप्रतियोभिःष्वंसाप्रसिद्धः तदुत्पस्य-
aga | अत्राहुः--स्वाधिकरणक्षणष्वरंसासमानाध्िकस्णन्षणयोग उत्पत्तिः
AAA EM त्षणेन स्वसमये चर्मष्वंसस्य खस्बन्धोऽभ्युपेयः। उतपदस्यते चर्म-
ध्वंस इति प्रतीतिबलात् दिषयेणेव ज्ञानस्येति दिक् । -स्यितिरिति। स्वध्वंसप्राग-
भावानवच्छिन्नससयसम्बन्ध इत्यथः । aT ATA इत्यादौ सूर्यकर्वैबाधासो ज्ञायते
क्मटस्तु ततसम्बन्धघटक्ने न त्वाधार इत्यत [492] अआदट- थथा ata | सम्बन्धस्य
कारणत्वं ॑सस्बन्धे कारणत्वनियतमिति कालोऽपि कारणमित्यथैः। उतवन्नं
द्रव्यभिति। उदपन्नद्रन्यगुणप्राग भावयोरनेकन्षणद्त्तित्वेऽपि तदुभयदैशिष्टच' ्षण-
व्यबहार्देतुः। तदपि यद्युपाधितया नित्यं, तथापि कालान्तरे प्रागभावस्य
सहकारिणो दिरहान्न त्तषणव्यवहारजनकूमित्यथंः | न च प्रख्यक्नाटे द्रष्योतुपत्तेर-
भावादन्यापिः। ब््माण्डान्त्वर्तिद्रव्योत्परस्वान्तरप्रख्येऽपषि gala) महाप्रलये
त्षणव्यवहारस्याप्यसिद्धः |
स्वेति । स्वाधिकरणं यः क्षणल्तद्ध्वंस इत्यथः । स्वाधिक्रणेति । भन्न स्वाधिकरणत्वं
प्रथमक्चणविरशेषणमतो नाखस्भवः | घ्थितिक्षणातिन्याष्षेरधिकरणान्तम् । द्वितीयादिक्षणयोगः
प्रथमक्चणघ्वंससमानाधिकरण एवेति तन्निराघः। अधिकरणपदं कार्परमतो द्वितीया दिक्षण-
ध्वं खखमानदेशतया नासंभवः । अन्नापि पूंदोष इत्यत आह-सयल7पौति । == अन्यथा-
० छथातेरसदवेशिष्व्येनापि विषयविषयिभावसम्बन्धवदसतापि ताहशष्णेन चरमध्वंसस्य सस्बन्धो-
ऽभ्युपेय gad: न चातिप्रसङ्कः । प्रतीतिबटेन तत्काल एव तथाञभ्युपगमात् । एव' च
- “A
पू॑पक्षलक्षणमपि खत्थमेवेति भावः। अत्र चिशिष्ट्नसामग्रीबलादसदुवेंरिष्व्यविषयत्व-
सम्भवेऽपि ताद्शश्चणस्या प्रतिद्धतया तद्धश्तिलक्चणस्याप्रसिद्धत्वेन तेन कथः रक्षणप्र॑योजनन्यव-
हारादिषिद्धिरिति चिन्त्यम् । [94] के चिन्न Wat साधिकरणसमयोपाधिसस्बन्धः ध्वंसा-
प्रतियो गियावतूस्रमानकारीनपदार्थसश्यस्रम्बन्धो वा विवक्षितः । तेन नित्थस्थितिषंग्राह्यता-
पक्षेऽपि न दोषः। तदपीति । तदुभयविशिषटत्वसित्यथैः 1 न चानित्यधटित उपाधिर्यनित्य
1 व्यवहा रडतुमाह, 2B -प्रतियोगिक-.
| I. 6—hkala
किरणावली 399
अथवा सामग्री कार्यरहिता क्षण इति daa: | अक्षिपक्ष्मकमैकं निमेषः त्यादि गणित-
शास्रानुसारेणानुखन्धेयम् | यद्यपि ध्िग्राहकादेव प्रमाणात् संख्यादयः सिद्धाः, तथ।प्या-
काशादिव्यवच्छेदाथविरोषगुणविरहमाविप्क्ठं सामान्यरुणानाह-- तस्य गुणा इति |
अत्रापि एकत्वादिसमस्तसंख्यायोगे सिद्धे विशिष्टपरत्वाद्यन॒मेयस्यानेकृत्वव्यवच्छेदाननि-
ma ऽ = €
यतमेकत्वं विवक्षनाद--काललिङ्गाविदोबादिति। स्यापकतयेकस्येव सर्वत्र
सू्ादिगव्युपनायकतया सन्निक्ृष्टविग्रकृ्टबुद्धयत्पादनद्वारेण विश्ववर्तिपरस्वापरत्वोत्पत्तौ
निमित्तस्योपपत्तिरनेकत्वकस्पनायां कलपनागौरवप्रसङ्गा दित्यर्थः | ८'तदनुविधानात्
| c ~~
Aaa | क्यप्रागभावोपहितसामप्री क्षणः। ननु शुणादिध्रागमा[वा)
वच्छिन्नद्र्यादिषु नान्यदमः क्षणः, विनिगमकाभावात् 2 Aaa तथात्वेऽनसुगमः |
ANS! HISAR: कालोपाः क्षणः | यद्वा स्वाधेयक्ताद्ाचित्काभाव-
प्रतियोग्यनाधारकालोषाशिः am | यथायथं agaiqg wad श्राल्नाणिकत्वा
Coe C + प न
चानेकार्थत्वं न दोषायेष्यन्ये |, धिभ्राहकादिति। संयोगाश्चयत्वेनेव
कालसिद्धो संयोग स्तद्धाप्यत्वाञ्च संख्यादि सिभ्यतीव्यथैः। एकत्वादीति ।
यद्यपि घटादयपेक्ञया दित्वादिकषमपि तत्रास्ति, तथापि कालव्यक्तेरेच्छत्वात्तद्पेत्तया
तन्नास्तीत्य्थः। फकरयैवेति । लाघवसहङताद्मिग्राहकमानादेवेकत्वमित्यथः |
तद्नुविधानादिति तदुव्याप्यत्वादित्यर्थः।
इति वाच्यम्। परम्परासंबद्धजातेरेव तथाभ्युपगमात् । अधिककारस्थायित्वमातरे तातपयं-
मिह्थन्ये । तदुमयवेशिष्ठ्यं तत्सम्बन्धः । तच्च स्वरूपद्वयम् a चान्यदा aguaatea,
प्रागभावाभावादित्यथंः | तदुपरक्षण' पूवंकाठे द्रन्याद्यभावादित्यपि बोध्यम् । कृर्येति । ननु
कारणप्रागमावानधिकायंप्रागभावाधारः क्षणः सामग्रीति क्षणगमं' सामथ्रीखक्षण' सामग्रीग्भ' च
aA इत्यन्योन्याश्रय इति Aq, न । सामग्रीपदल्य चरमकारणपरत्वात् | अननुगम
दति। नच कार्यत्वेन गुणादीनां चरमकारणत्वेन द्न्यादीनामननुगमान्नेवमिति वाच्य,
र भ
प्रथमकल्पाभिप्रायेणतच्छ्लोदयात्। क्ङ्तेति। कारोपाधिरव्यापको aeq स तथा, यदा
क्षणस्तदा दण्डाद्यभावात्त् एकोपाधेरसंमवादिति योजयन्ति । तच्चिन्त्यम् । ca’ हि दण्डाय-
व्याप्तेः । यदिच यदा दण्डस्तदा तद्धटितप्रहरादिरिति तस्य तद्व्यापकत्वात् न तथा, तदा
दण्डादेरपि क्षणन्यापकत्वादसंभवः। क्वचिन्न कारोपाधेरन्यापक इति षरष्टीततपुरुषः, न हि
SS ।
aon दण्डादिक' ष्याप्रोति। arananaféa दण्डे सति प्रत्येकक्षणष्यापि नियम्यात्। वस्तुतः
कालोपाध्यन्तरावरितः कालोपाधिरित्यथंः । दण्डादेः श्षणघरितत्वनियसात् । अत एवाभेद्-
निबन्धनासंभवश्चङ्ापिं नास्ति, स्वस्य ल्वाघटितत्वात् । अत एव महयप्रख्येऽपि नातिन्याक्षिः |
तादश्षकारोपाध्यप्रसिद्धेरिति ग्यवद्ारल्य तन्मूस्याभावात् । तल्य कालोपाधिस्वाभावात्
aa नातिप्रसङ्ग इत्यप्ाहुः। स्वषि। स्वरुष्यत्वाभिमतः कालोपाधि्तदाश्रितः
15
29
30
10
fom
Or
20
(~
(*
1. 6—kala |
396 ` किरणावली
पथकूस्वम^पि पूर्ववत् | (कारणे काकः” [२।२।९| ईति वचनात्
“का [29] ]रणे area’ fe = STRICT परममहतूपारमाणम् |
विरिष्टपरत्वापरत्वाद्यक्ाधारणकारणे द्रव्येऽविभो विश्वर्विमूर्तगुणपरत्वाचुत्पत्तौ
सूयी दिगव्युपाध्युपनयनशक्तेः परममहत्वामावे च वैभवानुपपत्तः परममहच्वं
कारस्य सिद्धयतीत्यथंः | ८८कारणपरत्वादि"ति वचनात् संयोगः, कारण
परत्वात् कारणापरत्वाच परत्वापरप्वे इति वचनादिस््थैः। कारणं IAS: कालः,
तस्य परत्वापरत्वे तदुत्पादक्यै मूर्तसंयोगाबुपचायात् | तद्िनाशकत्वाहिमागः; तस्य
संयोगस्योत्पन्नस्य waa विनाश्चको विभागः सिद्ध इत्यथैः | एतेन धमिप्राहकस्य
प्रमाणस्य द्रव्यत्वस्य वा संख्यादिपञ्चकसाधकस्य सहायास्तकी दरिताः। तथा दयेकत्वा
मावे द्वित्वा्यसिद्धिरसमवायिकारणाभावात् पृथकूत्वाभावे एकत्वानुपपत्तिः
व्यापकव्यावृततेः द्विप्रथकूत्वासिद्धिश्च | परममहतूपरिमाणामावे वेमवानुपपत्तिः संयोगाय-
सिद्धौ परत्वा्यसिद्धिरसमवायिनिमित्तकारणयोरमावात् विभागाभावे कायस्य संयोगस्य
नित्यत्व प्रसङ्ग इति | तस्याकाश्च'वदिति | यथाका्यस्य धर्म्राहकादेव द्रव्यत्वं
fie गुणवत्वादपि सिद्ध्यति तथा कालस्यापि | यथाकाशस्य एकत्वादेव नित्यत्व
सिद्धं, समानासमानजातीयकारणाभावाद कार्यतया च सिद्धयति तथा काटस्यापीव्यथंः |
स्यादेतत् | यद्येकः काः, कथसतीतानागतवतैमानसेदेन व्यवदहियते !
न॒हि क्षणल्वादिवद्वा अतीतादयोऽप्युपाधिमेदाः सन्ति, किन्तुत एव मावाः। भावे
i a ST
त एव भावा sai -डपाधिमेदाभावेऽपि ज्षणदयौ भावाः स्वभावा
प्वेत्यर्थः। भाव इति। उपाधिमेदे वा तत प्व व्यवहारोपपत्तो न
भानान्न ततान क-म न ~~
कादाचित्क्ाभावस्तत्प्रतियोगिनो नाधार इत्यथः । एकक्षणे प्रागभावततप्रतियोगिनोरसच्वात् ।
न चेवं दण्डादिः, प्रतिक्षणं कस्यविदुतूपादेन तत्रो[98 |मयसत्वात्। प्रागभावगभंत्वाच्च न
महाप्रख्यातिन्यरा्िः | न च महाप्र्यान्यवहितपूवंश्षणेऽव्याक्षिः, तष्य प्रागभावानाधारत्वादिति
वाच्य, तस्यापि ध्वंसप्रागभावाधारत्वात् । न चेव" ततप्रतियोग्यत्यन्तामावाधारतयाऽसंभवः |
यत्निरूपितप्रागभाववत्व' aeq तदनाधारत्व' [ale विवक्षितत्वात् । रक्षण प्रतरत्तिनिमित्तम् |
न चानेकाथत्वे गौरवमिति वाच्य, तत्ततुप्रकारकप्रतीत्यभ्युपगनेन तत्य प्रामाणिकत्वात्
अन्यथानेकाथंमान्नोच्छेदापत्तेः । दएतदस्वरसादेवान्ये इत्यप्याहुः । स व्याप्यो यल्येति fare: ।
यद्वा aq संख्यादिपरम्। संयोगत्येति रोषः | एवमग्रेऽप्यूहनीयम्। "सपा पिकेति ।
1B 16245--काशदि 07 -काग-* 2B <atoifya-(cp, Rucidatia),
| [, 6--॥८@८८
किरणावी 391
वात एव सन्तु; कृतमन्तगेडुना काठेनेव्त आद-कालृलिङ्केति। अञ्जसा
मुख्यया sear प्रारम्भ इति सन्निकृष्ट प्रागभावमाईइ | [क्रियेति व्यापारोऽभि-
निवृत्तिरिति फटसिद्धिः निरोध इति विनाशः, तेन प्रत्येकमनागतादित्रिकं धर्मधर्भिमेदात्
द्विविधमुक्त vate | तथाहि भविष्यतीति पट इति पटस्य धर्मिणः प्रागभावारितता
भविष्यत्ता तदुपलक्षितः कालो भविष्यन् | पटं भावयिष्यति कुविन्द् इत्यत्र तु धारणो
ठ तंमानत्वेऽपि पयोत्पच्युनुगुणप्रागम।(ववत्ता कुविन्दस्य भविष्यत्ता agile: कालो
भविष्यन् । एवमुत्पद्यते पटः स्मारयति पूवानुभवोऽनुभूतमथैमनुभावयति पूर्वकम
स्वानुरूप फरमिति धर्मिणामभावेऽपि agama वर्तमानता तदुपलक्षितः [308]
कालो वर्तमानः | अस्त्यात्मा विद्यते व्योम वर्तते पट curl धर्मिसत्तेव विद्यमानता
तदुपलक्षितः कालो वर्तमानः | एवममूत् पटः, अकार्षीत् पटम् इत्यादौ धर्म्थवस्थानेऽपि
Hoar तदुत्पादकानुगुणव्यापारप्रध्वंसस्ति[ स्थि १ `]तिरतीतत्वं, तदुपहित-
कालोऽप्यतीत दत्युच्यते | नष्टो घट इत्यादौ धर्मिलरूपनिघ्र्तिरेवा! तीतत्वं तदुपलक्षितः
कालोऽप्यतीत एव | न चैष व्यवहार उपाधिमात्रेण wera, यदा yeaa मध्याह्ः,
काटकव्यनेत्यथः। संल्लिक्रुष्टभिति। यद्यपि प्रागसावमालस्य मविप्यत्ता-
व्यदहास्देतुत्वं, तथापि प्रतियोगिव्याप्यधमंग्रहं विना प्रागभावो a
Jaa इति agar सन्निकषोऽप्युक्तः । प्रागभावस्य प्रतियोग्यपेक्लया
qe € € ^ eg ६
सन्निकषबिप्रकषयोवंस्तुतोऽसचेऽप्युपाधिभेदौ स्त इति भावः | घमेघभिंमेद्ादिति।
यं भावनान्वेति तं संख्यावदाख्यातवाच्यः कालोऽभ्युपेति, न च धर्मिणः प्रागमाव-
प्रतियोगितास्तीति | aaea प्रगभावप्रतियोगित्वात् afaf तथा व्यवहारो ज्ञायत
इत्यथः । धमंसत्तायाप्रुदाहरणलयमाह-- एवमिति | धमिसत्तायां चेतनाचेतन-
भेदेनोदाहरणत्रयमाह-अस्त्यात्पेत्यादि | दवमत्रेऽ““्यभूदितिः" चे तनाचेतन-
साधारण्येनोदाहरणं seq | चेतनविनाशाभाबात् तमुपेक््याह - नछ्ठ इति |
विद्यमानघ्रागमावप्रतियोगि मविष्यंस्तदुपलक्नितः कालोऽपि तथा, वियमानभ्वंस-
प्रतियोग्यतीतस्तदुपर्क्ितः कालोऽपि तथा । अनुतूपन्नष्वंसो asa
€ aad ¢. ~ 9 0 [प fa
वत मानस्तदुपरज्ञितः कालोऽपि aie तातपयम्। अस्तु तद्यक्तोपाधिभिंरेव
वतमानादिग्यवहारः, किमुपाधिमतेत्याशङ्य निराकरोति- न् चेति। यदेह
तथा चैवकारो भिन्नक्रम इति ara प्रागभाव इति । प्राममावत्वेन न गृह्यत इति
मावः। दल्लिक्वेः ति । संयोगविभागरूपपोरित्यर्थः 1 aq काद्ान्वयः सर्वत्र धर्भिण्येवेति
्ेविध्यानुपपत्तिरित्यत जह--सखं [धं] भावनेति । तथा चेकत्र धमे घमिंणोर्वार्तवप्रागमाव-
प्रतियोगित्वमन्यत्र adea तथात्वात् तथा व्यवहार इत्येव द विष्यमिति। अलुत्पन्नेति ।
16 तदुपलचित-, 20 इति omitted.
Cr
10
15
20
30)
>
10
20
20
30
I. 7—dik |
398 किरणावली
तदा उत्तरेषु कुरुषु viva इत्यादौ सम्बन्धाभावात् | बौद्धः सम्बन्धो भविष्यतीति
चेत्, सत्य; तदर्थमेव निमित्तमनुसराम इत्यलमतिविस्तरेण | स एकोऽप्युपाधिमेदा-
दनेकव्यवहारमातनोति इति । अत दषटान्तमाह--म्रणिवदिति । यथा स्फयिकादि-
रेकरूपोऽपि नील्पीतानुपाचिभेदात् नीः; पीत carte व्यवहियते तथा कालोऽपील्यर्थैः |
तत् कि मणौ पीतादिव्यवहारवत् काकेऽप्यतीतानागतादिव्यवहासे श्रान्त इत्यत आद--
याचक्छवद्धेति। adits इत्येतावतैव भ्रान्तो मा भूत् पाचकादिव्यवहारो
भ्रान्तः, किन्त्वतस्मिस्तदिति। नचैव प्रकृते इत्यथैः |
गुणे परत्वापरस्वलिङ्गत्वं fer: स्फुटीभविष्यतीत्यमिप्रायवान् तदुपेक्ष्य पूवीपरादि-
परत्ययलिङ्गतामाह--दिगिति। तदेव स्छट्यति--मूरतिति | अमूत्द्रभ्यस्यावधित्वं
नास्ति व्यापकत्वादत उक्तम् “ममूतंद्रव्यमवधि कृत्वे''ति। व्यापकत्वादेव तेषां पूर्वापरादि-
प्रस्ययविषयत्वं नास्तीत्यत आद--भ्ते वेवेति | gar दक्षिणेनेत्यादौ वृतीयाविधानं
“श्रकृत्यादिभ्य उपसंख्यानमिःति [पा | acta पूवं दक्षिणमित्याद्यथं | ननु
प्रत्ययेन निमित्तं सिद्धयति विषस्य g कुतः सिद्धिरित्यत आद-अन्यनिभित्ता-
समस्मवात् | अन्येषां द्रव्यगुणादीनां व्यभिचारात् प्र॑थमचरमादित्यसंयोगो ह्यत्र
` निमित्तम् । न च तेऽपि द्रव्यान्तरानुवतिनो द्रव्यान्तरेऽनुपसंक्रान्ता विरिष्ठप्रव्ययानुत्-
पादयितुमीश्ते, अतो भवितव्यं परममहता द्रव्यान्तरेण | न॒ चाव्यापकसंयोगम्
आित्य सूर्थसंयोगा विशिष्टप्रत्ययानुत्पादयन्ति। न चास्माकाशौ तथा भवितुमर्हतः |
मध्याह्टस्तदोत्तरक्ररुष्वद्धरा्रमिति वतेमानयोः सामानाधिक्छरण्यमसति कारेऽचप-
qaiata त[491]दुघकः कारो मन्तव्य इत्यथः | कद्ध इति । विशि धी ]जनकलत्वमेव
सम्बन्ध इत्यथः । तद््थसेवेति । सेव सम्बन्धं विना नेति तदर्थं कालमपेक्ष्यत
0 .
इत्यथः |
नु कालङृतपरत्वापरत्वे विज्ञातीये अपि दिशे ws, तत् कुतो नक्ते
इत्यत आह-गुणे इति। weal | परम्परासस्बन्धस्येव
पूर्वापसावधित्वादित्यथैः | नयु पूवापरेणेत्यादितृतीया न युक्ता,
कतृकरणयोस्तद्थंयोरमावादित्यतं आह्- ततीयाविधानभिति। अन्य
निभित्तेति। दिशं ff ae) प्रथभमचश्सेति। यदपेन्तया
सूर्यादयाचरुसंयोगसल्निहिता दिक सा arty यदपेन्तया सार्यास्ता-
चलसन्निहिता सा प्रतीची। सन्निधिस्तु सू्यसयुक्तसंयोगाव्यीयस्त्वमिति
तत्सयोगघटकतया दिक् सिभ्यतीत्यथः। तेऽपोति। आदित्यसंयोगा अपि
द्रव्यान्तरस्य वतन्ते, द्रव्यान्तरे घरादावच्चप[सं कान्ता असम्बद्धा इत्यर्थः |
स्वाचच्छिजनः कारो वत्तमान इत्यथंः | घथसंयुक्तति । सूयसंयुक्ताचरूविशेषसंयुक्तसंयोगाल्पीय-
16 प्रल्ययात्, 26 दिशः
ne
[ 1. 7—dik
किरणावली 399
पूर्वकादेव न्यायात् कारो भविप्यतीति चेत्, a) कालस्य क्रियामाच्रोपाविनिबन्धन-
व्यवहारदेतुत्वात् | अन्यथा जगति वर्तमानैकत्ववत् प्राच्यादेरेकत्वप्रसद्खात् | अस्माकं
प्राच्या एवान्येषां प्रतीचीत्वात् | न" चैवं कालोऽन्यधर्मोपाधिकं व्यवहारमन्यत्र कुर्वाणः
प्रमातूनियममपेक्षते | नन्वपेश्चत एव यो ह्यत्र दिवसस्तस्यान्यत्र रालित्वात् १ सत्यं, दि]
व्यवहरामन्त्माव्या, न द वत्तंमानादिस्तथा;, वर्तमानस्य सर्वत्र वतैमानत्वात् | ननु
प्राच्याः सर्वीन् प्रति प्राचीत्वं, तस्मात् विलक्षणेन व्यवहारेण विक्षणमेव निमित्तमाकष-
[> (५ ऋ ¢ ° re
` णीयम् , उपाधिरेव तथास्त्विति चेत्, न । सूयसंयोगस्य साधारणत्वात् | BACT
व्यवहारवेखक्तण्यं दि{ 30 ग्वादिना समर्थनीयमिति aq? oa) उपनायकखभावः
वैलक्षण्येनैव तदुपपत्तेः | दिशो ह्ययं Guava यत् प्रमात्रमेदमाभ्चित्य परधर्मोपनायकत्व,
न॒ त्वन्यस्य | कार्स्यैवं सखभावमेदः fe न कल्प्यते इति चेत्, al क्रियां
© ४७ ४ भ
प्रत्यन्यथा दशनात् | अपिचान्यधमेमाल्नमन्यत्ोपदरयेदिति कालस्य सभावः
क्रियामात्रं वा१ आये, सर्वधमान् सर्वत्लोपसंक्रामयेदिव्यतिप्रसङ्घः; द्वितीये,
संयोगोपनायकमन्यत् कृत्पनीयम् | अन्यथा प्राच्यादिव्यवहारानुपपन्तेः |
पूवेकादेवेति | विरोषशुणवच्छादेवेव्यर्थः। कालस्येति । धर्मिघ्राहकमानेन
कारः सूयक्रियामेबान्यल्लोपनयति a ततसयोगमपीति। नि्णीतरित्यर्शः।
ag कारस्य सर्वोतुपत्तिषक्चिमित्तत्वात् संयोगविरशिष्ज्ञानोतपादकमस्त्येव। न च
सर्बोदपत्तिमन्निमित्तत्वै कारस्य साधारण्येन । असाधारण्येन पुनः क्रिया-
माजोपाधिज्ञन्यग्यवहारदेतत्वमिति बाच्यम्। क्रिया हि धात्वर्थो वा स्पन्दो ar
aa, संयोगोऽपि तथा । अन्त्ये, तृतपन्नदरव्यस्य Baye क्षणोपाध्य-
सिधानविरोधः |
अल्राहुः- क्ियामा्ेत्यल्न माजपदेन प्रमातृपदेन प्रमात॒विशेषनियतव्यवहार-
विषये यद्विशोषणं तदुव्यावतेनेन सशृटगप्रमातसाधारणव्यबहरविशेष्यविरोषणोप-
नाथकत्वम् , न तु वेपरीत्यमित्यर्थः। अत एव aeafi—a चैवसित्यादि'
सत्यभिति | भारतववं मष्याहं नोत्तरकुरुषु निशीथाचमानेऽधिकर्णतया दि-
शोऽप्यन्त्माव इति । तेन तत्न नियमपेक्तेत्य्थः। वक्तंमानस्येति। afraid
[३ ¢ €~ on
यौः वतमानः स तदपेक्षया वतमान Ga) यातु यन्निरूपिता प्राची सा तन्निरूपिता
प्रतीच्यपि भवतीत्यथैः। उपनायकेति | उपनायकद्रग्यस्वभावकेन्तण्येनेत्यथः |
अन्यथेति संयोगोपनायकं विनेत्यथेः। ag सूयक्रियाकत् तत्सयोगोऽपि
स्त्वमित्यथंः | अन्त्ये त्विति । उतपन्नमान्रद्रन्ययुणप्रागभाववे शिष्व्यस्यापि कारोपनेयतया
स्पन्दमात्रोपनायकत्वाविद्धेरित्यथः | ननु “व्वत्तंमानस्य aaa वत्तंमानत्वा दि" त्ययुक्त', कालान्तरे
तस्यातथात्वादित्यत भाद-घल्चिरूपितैति । नन्वेव" सूयक्रिया न कारोपनेया क्रियात्वादु
1 wag कालैऽपि। नहि. 2A यो omitted.
Cr
10.
20
25
Cl
10
18
20
25
30)
3G
काटेनोपनीयत amg निराकरोति- नं चेति। उपनेयतावच्छेदकैकरूपा-
1. 7—dik 1
360 किरणावरी
नच तत्क्रियासंयोगयोरेकजातीयत्वमस्ति यतोऽन्यन्नोपदधाती्युच्यते | तस्मात्
क्रियोपसंक्रान्तिरिव रविसंयोगोपसंक्रान्तिरपि नियतल्मावद्रव्यमुपस्थापयतीति
साधूक्त““मन्यनिमित्तासम्भवादि'"ति | तत् सिद्धमेतत्-- दिग् इतरेभ्यो
भिद्यते उपाध्युपनयनद्वारेण पूर्वपरादिप्रययहेव॒त्वात् । यत्तु नेतरेम्यो भिद्यते
न तदेवं; यथा = [opera | तद्रुणानाद-- तश्चा स्त्विति |
अतापि संख्यादीनां धारिग्राहकप्रमाणात् सिद्धौ द्रव्यत्वाद्वा विरोषगुणव्यवच्छेदे तात्-
पयम् । तकान् स्चयति--काछृवदेते सिद्धा इति । यथा कार्टिज्गाविरोषादेकत्वं
काले, तथा दिगूलिङ्धाविरोषादेकत्व Per | यथा तदनुविधानात् Gana काले,
तथा दिद्यपि। यथा कारणे कार इति वचनात् परममहच्वं तथा दिद्यपि। यथा
कारणपरत्वादिति वचनात् are संयोगस्तथा दिद्यपि। यथा तद्धिनाशकताद्िभागस्तथा
दिदयपीत्यथैः | यव्रेकेव दिक् कथं दश दिश इति प्रसिद्धिरत आह-- fanfagt |
अज्ञसा मुख्यया च्च्येति | परममहषिमिः सगांदिप्रभवेमरीच्यादिमिर्दशविधाः संज्ञाः
Hat: | ताः किमर्थम् १ भ्रुतिस्प्रतिलोकव्यवहारार्थम् | “प्राचीनप्रवणे वेश्वदेवेन
यजेत” , ^ न प्रतीचीरिराः शयीतेति श्रौतो व्यवहारः । “argent प्राङ्मुखो
यटडक्ते''हति cara: | दक्षिणेन यादी"ति लौकिकस्तदथैम्। ताः किं पारिभाषिक्यो,
नेत्याह । अन्वथाः अनुगताथीः! केषाम् १ भगवतः सवितुर्थे संयोगविरोषाः
तेषाम् । किंभूतस्य सवितुर्मर् प्रदक्षिणमावतेमानस्य परितो भ्रमतः। पुनः
केषामन्वथौ इत्यत आद--लछोकपालपरिग्दीताना* दिकूप्रदेशानाम् |
लोकपाला इन्द्रादयः। कथंताः सवितुः संयोगविदोषानुगमेन ब्दराविधाः संज्ञा इत्यत
आह-श्राच्यादिभेरेनेति। तथाहि प्रथममस्मामञ्चति सवितेति प्राची। प्रतीध-
मस्यामञ्चतीति प्रतीची | उदग्यामञ्चतीति उदीची | अवागस्यामञ्चतीति अवाची]
nd
मावादित्य्थः। अन्यदिति । करियाभिन्नमित्यथंः। तस्मादिति सूर्यसयोगो
न कालोपनेयः संयोगत्वात् घटसंयोगवदित्यनुमानमनत्राहुः | cat वाधकमुक्तमैव |
[508] प्रथममस्याभिति। ag प्राथम्यं रविसंयोगस्य fagar वा अचिमभुना art
नायः, सामान्यतोऽसम्भवात्। न च प्रथमदिने तन्न संसोगः, cal तट्ग्यवहारा-
WANTS । नान्त्यः, प्रतीच्यामपि प्राचीव्यवहाखपत्तेः |
भलाटुः- सूर्योद्यसन्निहिता दिक् sti agerafsar दिक् प्रतीची |
प्राच्यभिमुखस्थितपुरुषवामप्रदेशावच्छिन्ना दिशुदीची। ताद्ररापुरुषदतल्तिणप्रदेशा-
वच्छिन्या दिग् दक्िणा । वबामत्वदृक्लिणत्वे शरीरावयवचृत्तिजातिविशेबौ | | aa
यस्त्वं सान्निध्यं, तदुभूयस्त्वं व्यवधानमन्र बोध्यम् | [वा] मत्व मि) । नं च मानुषशरीरादयव
3/95) |त्तिजातिभिः सद्करभयात्तन्नानात्वेनाजुगतोत्तरव्यवहारानापत्तेरितिवाच्यं, तत्तदुत्तरत्वघ्या- ,
1८ प्रधिवीलादि, 2C दिशि omitted. 3C argu. 4 B reads परिग्द्धो तानां for -परिग्टहीत-,
| I. 8—aiman
किरणावली 361
एवं प्रागवाची, saranda, प्रत्यगुदीची, sens, सूथपिक्षया यतः प्रथिवी
साऽधस्तात् , प्रथिव्यपे[3]8 क्षया यतो नक्षत्राणि सा wade] ततो भक्त्योपचारेण
दश दिशः सिद्धा इत्येकत्वावियोध sad: | ननु लोकपाल्परिम्रहनिबन्धनामिर्दश्ष-
भिदिगाभिः सह मक्तयापि विंशतिर्देशः स्युरित्यत आद- आअ'सासेवेति । येवास्माकं
प्राची सेव aed}; निमित्तमात्रं भियते, न ठु नैमित्तिकमित्यथैः। उपलक्षणं चैतत् |
garda अपि तत्समानाथैी, नतु भिन्ना इति भक्तवापि ata दिश इति।
"उदेशानुसारेण दिगलक्षणानन्तरम् आत्मलक्षणमाह-- अत्मस्वेति |
आत्मत्वं नाम सामान्यविरोषस्तदयिसम्बन्धात् आत्मा इतरेभ्यो fad इति पूर्ववद्
दिगन्तयालिका प्राच्यवाच्यादिः। गुखुत्वासमवायिकारणकक्रियाजन्यसंयोगाश्चया
दिगधः | अदश्वदात्ससंयोगजा्चिक्रियाजन्यसंयोगाश्रया दिमष्वमितिः dia |
यद्यपि खुखसमवायिकारणत्वं नात्मव्यवस्थापकम् + ई्वरात्मन्यव्यासेः,
नापि ज्ञानाश्रयत्वस्य क्राचित्कत्वं किञ्चिद्धमंनियम्यम् , तच्च नियामकमसति बाधके
जातिरूपमिति तत्सिद्धिः, तस्यापि क्वाचितृकत्वनियामकध्मान्तरापेत्तायामन-
वस्थापत्तः; ज्ञानं द्वभ्यत्वभिन्नतद्वघाप्यजातिसमानाधिकस्णं मूतंद्दरियम्राद्य-
गुणत्वाद् रूपवदित्यञ्चमानमप्रयोजकमप् , तथाप्यात्मपदशकयतावच्छेदकतयानुगत-
धमेसिद्धो बाधकाभावात् जातित्वमित्याशयेनाह--आत्मत्वभिति । नन्वात्म.
नोऽपरत्यक्तत्वमित्ययुक्त चखिङ्काचसन्धानं विनाहमिति प्रत्यन्ञस्यात्मविषयकस्य
प्यननुगतत्वात् । तदक्षिणत्वा भावछृतसमानाधिकरणाद्वा शरीरवृत्तिजा तित्वेन तासामनुगमात् ।
aaa त्या [ऽप्याहुः । aa पश्चिमाभिमुखल्य वामभागभागावच्छित्नो() दक्षिणेत्येव fe न
स्यादिति], विनिगमनाविरहादिति चिन्त्यम् । |
गुश्त्वेति। न च ताहशक्रियाजन्यत्व' संयोगस्य तद्दच्छेदकाधःसंयोगत्वमन्ञात्वा
न ज्तेयत्वमित्यन्योन्या्रयः। संयोगत्वेनेव क्रियाजन्यत्व' क्रियात्वावान्तरजा(जाफत्या
गुरत्वासमवायिकारणत्व' ज्तेयमिति विशिष्टवेश्िष्व्यसंभवादिति ata: | fang"
तत्तत्करियाश्रया तिन्यासिवारणाथम् । एवमग्रेऽपि बोध्यम्। अृष्टेति। न च
क्वियामान्रस्यादृष्टवदात्मसंयोगजत्वाप्रयत्नादिजत्वात् | प्रयत्ना दिजन्याश्चितियंगादि-दिश्यति-
व्या्षिरिति स्वाभाविक्थारूतदन्याश्िक्रियाया विवक्षितत्वात् दत्येक्छे | तद्लमवापित्व
विवक्षितम् । तत्र तस्य निमित्तत्वमित्यन्ये |
srfa । एतच्च व्यभिचारवारणाय | मनोप्राद्यतया शब्दस्य दोषताद्वस्थ्यात् आह —
इन्द्रियेति । तेन चेन्दियत्वेन भ्राहकत्व' विवक्षितमतो नोक्तदोषः । sea रोकिको
बोध्यः । रूपत्वादौ व्यभिचारवारणाय--गुणेति ।
1B reads अस्तामैव, 20 उदेश्क्रमानु-. 3A दिमृष्व मपि.
K—1I0
10
15
20)
29
30)
10
20
29
3U
I. 8—aiman |
362 किरणावली
व्याख्येयम् | ननु न शरीरातिरिक्तमात्मानमुपकमामदे | TSE स्थूलोऽहं ब्राह्मणोऽहं
मनुप्योऽहं गच्छाम्यहं Darras जातोऽहं पितुः ga: पुत्रस्य पिता ज्येष्ठस्य कनीयान्
कनीयसो saz इति गुणकर्मसामान्यविरोषजन्मा्यधिक्ररणसात्मानं चक्षुरादिनेव सर्वः
प्रत्येति, न व्वरूपं विमुमचरमनन्तमजमपूर्वैसपरमात्मानं कथित् स्वप्नेऽप्यनुभवतीत्याश्रया-
सिद्धमात्मत्वं यथा प्रसिद्धाश्रयं च प्रथिन्यादिना गताम् , तथाहं जाने अह् यते अहं
ya इति ज्ञानाद्ययिकरणतया मनसा आत्मानुभूयते एव | अहङ्कारस्य शरीरादि-
विषयत्वं चाग्रे निराकरिष्यत इत्यभिप्रायः| तथाप्यात्मत्वं खरूपासिद्धम् । पर-
मात्मनोऽप्रतीतेः व्यक्तिमेदासिद्धौ सामान्यविरोषासिद्धेरियत आह---््त्येति।
सौक्षम्यमिन्दरियग्रहणयोग्यताविरहः । तस्मादपरत्यक्चत्वे तस्य॒ करणैः श्रोत्रादिभिः समधि-
गमः क्रियते । ननु करणान्यप्यप्रत्यक्षाणीत्यत आह-- काब्दाद्युपटभ्ध्यनुभितेः |
राब्दा दुपलन्धयः करणसाध्याः क्रियात्वात् छिदिक्रियावदिःत्यनुमितेः। कथं पुनः
करणेरात्मा समधिगम्यत इत्यत आद--वास्यादीनासिति | पूवे व्या्षिददिता,
प्रयोगस्त्वेवम्--भोत्रादीनि कर्तुव्यापार्याणि करणत्वात् वासीवत् | करणत्वं चामीषां
धरमिग्राहकप्रमाणसिद्धम् | ननु कस्यचित् करणस्य वास्यादेः पाण्यादिकरण-
प्रयोज्यत्वदर्दातेऽपि यथा न सर्वं करणप्रयोञ्यमनवस्थाप्रसङ्गात्, तथा क[|9.|
स्यचित् करणस्य कर्तरप्रयोज्यस्वेऽपि न सर्वं तथा भविष्यतीति को विरोधः १ उच्यते--
i er
सर्वाचमवसान्तिकत्वादिव्याह- नन्विति! गोरोऽहमित्यादिनि ऋभेण रूपपरिमाण-
विरोषात्मकगुणकर्मजातिजन्मपरत्वापरत्वानि शरीरमा दशितः, विशुत्वमित्यनेनं
स्थोद्यामाबो gia: | थथा प्रसिद्धेति) गोसेऽहसमिव्यादिधीविषयस्य शरीरस्य
परथिव्या्यन्तभौव वेत्यर्थः नन्वहं जान इन्यादिधीरपि शरीरविषयेवेत्यत
मह--अहङ्ारस्येवि | तथापीति ! तथा च परत्वाभिप्रायेणात्मनो ऽप्रत्यत्तत्व-
मित्यर्थः यद्यपि स्वरूपेण silane योग्यव्यक्तिग्रह् एव देतु नं त्वनेकव्यक्तिग्रहः,
अनेकमष्यक्तिव्रत्तित्वग्रहे तस्य Baca, तथाप्यात्मान्तराप्रतीत्या भेदाभावान्नेक-
व्यक्तिकं सामान्यमिति भावः | ननु सोष्टम्यं ययप्रव्यक्त्वं तद् साध्यदिशेषोऽथाणत्वं
तदा स्वरूपासिद्धिखित्यति आह-इनन्द्रिथेति। वस्य परमात्मनः । कथमिति ।
व्याप््यसिद्धेरित्यथैः। श्रो्रादीनोति । ag परेण शरीरस्यैव कतृत्वस्वीकारन्तः -
। चत्त | ९ ~ ~ € ~ : ~ € ।
दश्याद्न्तत्वे साध्ये सिद्धसाधनम् । तद्िन्तेति tage तस्य साध्याप्रसिद्धिः।
किञ्च, कचष्यापार्यव्वं कवतैजन्यव्यापाराच्रयत्वं a प्रयञ्वविषयत्वं ar) उभय-
थाप्यस्मज्ञन्यपूतक्ताराश्रयत्वे «AR अस्सदीययलदिषयत्वे च सिद्धसाघनप् |
- OO
ore
तद्भिन्नेतीति | एतच्च कर्वंपदस्य जन्यत्तानाश्रयपरतवे बोध्यम् । ज्ानाश्रयमान्र-
परत्व ईश्वरस्याग्रे विद्धवभ्युपगमेन लिद्धत] 962 या सिद्धसाधन' तदा बोध्यम् |
———
¶ ए -त्द्य्रापाथ्ल,
| I. 8—a@iiman
किरणावली 363
HHT समानजातीयकारकापेक्चानियमो नेष्यते अनवस्थाप्रसङ्गात् | विजातीय-
क(रकापेक्षानियमर्त्वष्यत एव| अन्यथा लक्षणव्याघातात् | चक्षुरादीनां च
कर्त्रनपेक्षत्वे तत्ताध्यक्रियाप्रतिसन्धानानुषपत्तिप्रसङ्गात् | तस्माद् योऽसौ श्रोत्रादीना-
मेकोऽधिष्ठाता स आत्मेति । प्रमाणान्तरमाह--छाब्द्ादिष्विति । प्रसिद्धया जानेन |
प्रसाधको Tar | तथाहि ज्ञान क्वचिदाध्रितं कायत्वाद् रू"पवत् कार्यत्वमेतेषाममू्वा
भावि, लक्षणं प्रत्यक्चषसिद्धम् , कार्यस्याप्यनाभ्चितत्वे समवायिकारणव्याव्ृत्तावितरयोरपि
व्यावृत्तरक्रारणकश्त्वप्रसङ्कः, तथापि शरीरेन्द्रियमनसामन्यतमरस्मिन्नाश्रितं मविष्यतीव्यत
आह-न avit श्रियमनसाभिति | ^व्चै^तन्यमि'त्यग्रे मविष्यति* । कुतः ?
Saad, अनज्ञत्वव्याप्ततयेव तेषां सिद्धत्वादित्य्थैः। एतदेव दर्शयति iq
शारीरस्य चेतन्यं” न शरीरं चेतन्याश्रय इत्यथैः | घटा दिवद्भूतकायेत्वादिति |
मूतत्वात् कार्यत्वाच्चेत्य्थैः | अन्यथा असमर्थविरोषणो ee: स्यात्| ननु चैतन्या-
ATAT भूतत्वस्य कायत्वस्य वा को विरोध इत्यत आद-- ब्रूते चासम्मवादिति |
~~~ =
न चास्मदौीयन्यापारानाश्रयो देकदन्तश्नोचं देवदत्तशरीरभिन्नकतेऽ्यापायश्रयः करणत्वा-
द्ासीवदिति साध्यम् । शश्वरव्यापारयाश्रयत्वेन सिद्धसाधनम्। a चैतावतापि
परात्मा सिद्ध षवेति. बाच्यम्। संसारिणः परत्मनोऽज सिषाधयिषितत्वात् ।
अन्यथेश्वरस्य प्रागेव साधनात्तला विप्रतिपत्तो भमानाभिधानस्या [501 र्थान्तराप्तेः |
करणत्वमपि न कतेत्वव्यापाराश्रयत्वम्, साध्याविशेषात् । नापि फटाव्यवहित-
पूवव्तिव्यापारवच्छम् । व्यापारवसमाचस्यैव सामर्थ्ये विशोषणवेयर्थ्यात्। अबाहुः-
अस्मदीयव्यापासाविषयः quid saga) व्यापारविषयः श्रोत्रत्वात्
अस्मदीयश्रोत्रवत् | इदमनुमानमन्र करणपदेन बिशेषपरेणाभिधित्सितम् । श्रोत्रे च
शन्द्सा्नात्कारलुह्कूलः कठृब्यापारश्चासङ्परनामा मनःसंयोगमेद् रव ।
न्यथेति। कलठेभ्यापार विषयस्यैव करणत्वात् इह तदभावे करणलन्षणग्याघात
saa: | चक्षुरादीनामिति। दर्शनस्पर्शनाभ्यामेकार्थं॑ प्रति सन्धानातमकं
स्मरणात्मकं च प्रतिसन्धानं न स्यादिव्य्थः। कचिदिति । द्भ्य इति शेषः।
विपक्ते वाघकमाह- काथेस्यापीति | इतरयोरपाति। निमित्तासमवायि-
कारणयोः कारणोपकारत्वात् तदाधितत्वादित्यर्थः। सम्बन्ध्यपेन्नायााह--
चे तन्यभिति। साध्या विशेषं परिदरन्नह-अन्ञत्वव्याप्ततयेवेति । ज्ञानामाव-
त्तया ` स्वघ्राहकमानेन विषयीशृतत्वादित्यर्थः। अन्ययेति। षिशि्टस्य Back
वासीवदिति। यरतद॑त्तन्यापाराश्रयवासीवदित्यथंः | उस्प्रदौयेति | अस्मदादीत्यथः ।
मूखविरोधं परिदरनाह-हृट् भिति । विशेषपेरेण करणविंशेषश्रोन्नपरेणेत्यरथं; | दन्यत्वेनाठम-
सिद्धवथंमा- द्र्य इतोति । समवायिकारणाश्रयत्वे तद्ुपकारकल्व ` हेतुः । यथा राजाधितः
tC गन्वत्. 2C भावित्-. 3८ -कारणल- 4C चैतन्धमग्र॒वच्छतौति। 50 - अन्नत्ात्
omitted,
15
20
25
oO
I. 8—aimai |
304 ` किरणावली |
यदि दहि शरीरविशेष्रयुणश्रैतन्यं भवेत् , रूपादिवद् यावदुद्रव्यमावि भवेत् | चकारात्
यावतपुथिग्यादिव्यक्तिन्रत्ति भवेत् , प्रथिव्यादिविरोषरुणस्य यावदूद्रव्यभावित्वः
नियमात् |) प्रथिव्यादिचवतुष्टयविदोषशगुणस्य च यावत्-षुथिव्यादिव्यक्तिमावित्याच |
अच्राप्यनियमे को विरोध इति चेत्, न | शरीरस्य कार्यतयोत्पत्तेः। प्रागनुभवामावेन
संस्काराभावात् स्मृत्यनुसन्धानानुपपत्निरिवयेतत्कर्तुप्रदशंना्थमेव कायंत्वस्योपपादन-
मित्यवधातव्यम् | नेन्द्रियाणां चेतन्यमिव्यनुबर्तते। कुतः १ करणत्वात् कारादि.
वदिति शेषः। तक्माह-डपहते ष्विति । = अनुभवानुविधायितया तावदनुभव-
कायां स्म्रतिः। सोऽप्यन्तरा किञ्चिद् यदि विरोषं नादध्यात् चिरध्वस्तो न स्रुतिं जनयेत् |
अनुत्पन्ननिरन्वयध्वस्तयोरविरोषत्वात् अतिशयमप्यादधानः स्वसमानाश्रयमेवादधीत।
10 अन्यल्ताघाने अतिप्रसङ्खात् | तस्मात् स्प्रतिसंस्कारानुभवाः समानाश्रया इति नियमः।
15
20
निम
~~~
सतीत्यथेः। घटि होति | स्वाश्रयसमानकाटीनध्वंसप्रतियोगि स्यादित्यर्थः |
चक्ारादिति। यद्यपि genase न क्चिदपि शरीर्गुणे प्रसिद्धं,
तथापि ज्ञानत्वं यदि प्रथिवीश्रत्तिविशेषगुणच्रत्तिगुणत्वव्याप्यजातिः स्यात्, घर `
afagorafa: स्यात् इइत्यापादनाथः। अनुभवाभावेनेति। इषटसाधनता-
ज्ञानजन्या प्रवृत्तिः न च कारेन स्तनपानस्येष्टसाघनत्वं तञ्जन्मन्ययुभूतमिति |
qa जीवनाद्ष्ोद्रोधितः संस्कषारस्तस्य कद्प्यत इत्यथः।
करणाभावादिति। यद्यपि आत्मनः कवित् क्रियायां करणत्वमस्त्येव तथापि
करणपदेनाल इन्द्रियचत्तिद्रव्यविमाजकोपाधिमसखं विबत्ितम्। यद्यपि स्छत्यतुभव-
सामानाधिकरण्यादैवेन्द्रिया्चतन्यं सिद्धं, तथापि व्यापकत्वात् संस्कारसामानाधि-
करण्येनापि तत् साधयितुमाह-सोऽपीति। स्छतिकारीनष्वंसप्रतियोग्यचुभवो
पण्डित इति बोध्यम् । ननु यावटुद्रव्यभवनमरुवपत्तिः ava’ वा, आक्षणेऽखतो नेत्यत आह-
स्वाश्रयेति । न दरव्यत्वादौ प्रसिद्धिरस्त्येवेत्यत आह --शुणा इति । तथा च व्यप्त्यग्रहाच्छि-
धिरमूरत्वमिति भावः । तथापीति । tect व्यभिचारवारणाय पृथि वौचरक्लोति | द्रष्यत्व
न्पभिचारवारणाय--विद्ौषेति | गुणत्वव्याप्यपद' ययस्ति तदा हस्वरूपाभिधानपरमित्याहुः |
तच्चिन्त्यम् | पाकप्रयोञ्यगन्धादिनिष्ठजातिविशेषे व्यभिचारवारकृत्वात् । व्याप्यत्वञ्च
साक्षाहुन्याप्यत्वम्, HA एब विखासे तथेव पाठः | जातिपदः च पटरूपत्वादावुपाधोौ
व्यभिचारवारणाय । आद्यगुणपदं स्पष्टार्थम्! यद्यपीति । = तथाच तन्न व्यभिचार
इति कषेषः । संस्कारे व्यभिचारमाशङ्याई-स्प्तिक्ालोनेति | रषटत्यन्यवहितप्राक्-
----
| 1. 8—atinan
uprasH 365
तथा चेन्द्रियेषु चेतन्यश्रयेषु स्वीक्रिवमाणेवु तेषामुषघाते अन्धादिभिः पूवानुभूतानां
रूधादीनामस्म[328 erases: । घटादीनां विषयाणां कुठारादीनां च करणानासचेतन्ये
जीवनविरहयो Sa: | तत्राप्याध्यात्मिकवायुविरहः त[था]ल्लापि बाह्यधातूपग्रहममावः|
तलापि व्रप्त्याष्देरभावः। wart पुष्टेरमावःः। अल्लां तकं सूचयति--
विषयासाल्निष्ये चेति । यदि & विषयाश्चेतयेरन् तेषामसननिधाबनुस्परतिनादध्यात्।
Tara नाशहेठको द्रष्टव्यः | aA Tamaqua तत्स्मरणसुपपद्यते कारणाभावादि-
त्यथः | अनुभवस्य पश्चाद्भावेन स््रतिरनुस्परृतिरुच्यते। अस्तु afe नित्यत्वात्
सर्वविषयत्वाद मूतत्वाच चेतन्यं मनसोऽत आद-- नमपि Aa इति । अयमभिप्रायः
सानाश्रयतया सनोऽनुमीयमानं कव स्यान्नतु करणं : तथाच युगपदनेकविषयरन्निघावनेक-
चक्षुरादिकरणाधिष्ठानेन युगपदनेकान्यालोचनान्यनेकाश्च स्मृतीरारमेत। न दहि करणवत् 10
~-------- ~~~
यद् स्ब्त्यव्यबाहितप्राक्काख्वतिव्यापास्जनको न स्यात्, स्ुतिजनको a स्यादित्या
पादनाथः। अन्धादिभिरिति) अन्धो यदि चैतन्याश्रयो न स्यात् रूपविषयक-
wider न स्यादित्यथः। जीवन विरह इति । ag stadt यदि शरीरात्मो-
भयसाधारणम्, तदा बाद्यधातूपग्रहाभावे कथमात्मनो जीवनम् ? अथ र्रीरसान्न-
नियतं, तथापि जीवनाभावेन कथमात्मनश्चतन्यम् 2 अजाहुः-जीव्यतेऽनेनेति 15
qaqa जीवनं aa उक्तः। स चात्ममात्ननियतः तद्धिरहश्चाचेतन्ये साध्ये ना-
नंकन्तकः | बह्यवातूपत्रह्मभावत्वं बाद्यधातुविषयकेच्छात्यन्ताभावः, स चात्मनि
न वतते इत्याल्सनो जीवनमुपपन्नम् । न च व्यथंविशेषणत्वम् , इच्छात्यन्ताभाव-
मास्य पिवत्तितत्वात् | अनर स्वरूपासिद्धि - faceata—eaaqraria |
यदि होति! धटा[519]चुभवो यदि घटसमवेतः स्यात् , घटास्तमानकाटीनशधघट 20
स्मरणजनके न स्यादित्यथः। agg सम्थयन्नाह-- अनु भवादिति । कच
स्यात्, fay स्यादित्यथः। न fiafa न त्वदिभ्विव्यथेः। कतुरपि करणत्वेन
मुख्याथंवाघात्। न च तस्यैव "्कततंत्वकरणत्वे “स्तामुभयनिमित्तसमाचेशादिति
वाच्यम् , परमाणत्वे ज्ञानादीनामतीन्द्रियत्वापत्तेः, fayea a Man सहजसंयोमा-
भावे भ्रोलज्ञानाचुत्पत्तिप्रसङ्गात् | aid स्यात्को दोष इत्यत ह-लथाचेति। 25
न होति । कायन्यूहदशायामेकस्यैव कतरनेकविषयजन्यभोगस्वीक्षाराद्विति सावः |
कालीनेत्यथंः | एतच्चापादकविशेषणमतो न दोषताद्वस्थ्वम् | अद्द्वारा स्श्ठतिजनके
प्रयत्नादौ व्यभिचारादाह--हृमनुल्यः्थवटहितेति | यथाश्रते वेयधिकरण्यादाह--
अन्धो gaa! सूप विषयेकेति प्रकृताभिप्रायम् । वेयधिकरण्यादेवाह--
धटान्ुमव इति । समवायिवटास्तमानकारीन' स्मरणः न स्यादिति तकसूचनाय |
घटासमानक्ालोनेति। तदिव मले न gaat पद विषये
स्वरूपाल्यानम्। एवमिति । अजोऽपि संयोग इत्यथः । नन्वेकप्रत्यक्चकार इन्द्रियसंब्
iC बद्धादेर- 20 तवापि. *.रभावः omitted. 3A aaa. 4B आस्ता
I. 8—atman |
36 6 ` किरणावली
कर्तरयं धर्मो यदेकदैकामेव क्रियासमिनिवैर्तयति, तथात्वे व्यासङ्गो न स्यात् । कर्णाः
न्तरापेक्चायां च संज्ञामेदसात्रम् | अथ करणतयेव तदनुमाने ज्ञानाश्रयतयाप्यनुमास्यत
सिद्धे हि चेतन्याश्रये कर्तरि करणं मनोभ्नु-
इत्यत आह
मीयते | तथा च धर्मग्राहकप्रमाणवाध इति भावः। दिकूकाखाकाश्ानां च
प्रसक्तिरेव area | तेषां बुद्धयाक्षेपप्रतिक्षेपेणेव शब्दादिमिस्पस्थापनात् | अतः
पारिरोप्यात् “श्रसक्तप्रतिषरेधेऽन्यत्राप्रसङ्गाच्छिष्यमाणः'तयात्मकायत्वात्, पएथिव्यायस्षम-
वायित्वे सति कार्यत्वादित्य्थः। तदयं प्रयोगः-- ज्ञान प्रथिव्धाद्यष्टकातिरिक्तद्रव्याधिते
तदनाभितत्वे सति कार्यत्वात् । यत् पुनः प्रथिव्यादययतिरिक्ताथितं न भवति; तत्
तदाध्रितत्वे सति कार्यमपि न भवति, यथा शब्दादिरिति, केवर्व्यतिरेकीति | स्यादेतत् |
अ(त्मदेतुसिद्यभ्र परात्मप्रघाधना्थं चायमारम्भः| यथा परात्मा परोक्षः, तथा परबुद्धिरपि
परोक्षेव | तथाच किं केन साध्यत इत्यारङ्कयाह्
-- ~~~
१
व्यासङ्ग इति ' चाजञुषक्ष(नवता मैलस्य स्वस्वघ्राहकेन्दरियसम्बन्धे रूपादिषल्-
विषयज्ञानं स्प्रादिति ara: | दंज्ञामेदमा्नभिति। करणभिन्नस्य ज्ञातुः
सिद्धार्थे विवादामावाद्त्मनि मनःसक्ञापरं सित इवय्थः। भरनोऽन्मुभीयत इति ।
षुखसक्ततक्ारः कठृभिन्न(साधारणजन्यः क्रियात्वात् लिदिक्रियावदिति waisg-
मानमित्ययैः। तेषाभिति । अहं शन्दादिमानित्यननुसवादित्यथैः। ca परिशेषे
सति व्यतिरेक्रिणमाह-ज्ञानभिति। न च साध्यप्रसिद्धिः। ज्ञानाश्चयद्वभ्य-
सिद्धो प्रथिष्यादौ बाधावतारे aq ga पएयिव्यायष्टद्रन्यभिन्नम् अण्द्रव्यादत्तिधम-
वसात् इत्यष्द्रव्यसिन्नद्रव्यसिद्धौ ज्ञाने ager साध्यते । साभ्यप्रसिद्धिद्रंव्यत्वेन
च ततः स्वपक्ञाद्धेतुव्याचरृत्तावसाधारणत्व' तस्य सत्प्रतिपन्ञौत्थापकतया दूषणत्वात् ।
तस्य चाजासम्भवात् तत प्व हेतोः सखाप्यायावसाधने विपत्ते बाधकाभावात् | न sa
सप्तसच्वेऽन्वयित्वम् , अन्वयव्याप्त्यत्रतिसन्धानदशायां केवरव्यतिरे किणोऽवतारात् |
— tr, -------
विषयतायां तज्न्वानाभावो satay: | स चेकन्तानमान्रजनकत्वे कत्त ead, न तु विरुध्यत
xX व्यास्द्थमाह -चा्ुषेति । gaia | ज्ञानमान्रपक्चत्ये feeararfear-
ान्तरमत आाह--साक्षात्कारे इति । | alta निमित्तसमावेशेन करणत्वमध्यासतामिति
मनः सि्मरदित्यत आद- कतत fala | शरीरादिनार्थान्तरमत आ[ 96 [ह —
असाधारणेति । मनस्तु तन्नासाधारणमपीति न बाधः। छखेनेवार्थान्तरमत आह--
करणति। यदि च प्रकारान्तरेण मनोऽनुमान' तदा व्यास्चज्ानुपपत्त्या तद्णस्वमितो तद्धमेक्ताना-
रो दिया ()त्वापततिरिव बाधिकेति भावः | न Saat अष्टद्रन्यातिरिक्तदरन्यत्वपर
॥
4 | | 1. 8—atman
। किरणावली 367
विद्रहस्यायिष्ठातानुमीयते । अधिष्ठातेयस्य . विवरणं प्रयज्नवानिति। संयोगीति
घ्रः | लिङज्ञमाद--प्रब््तिरिघ्रस्तिभ्याभिति। प्रव्या . च निन्य
दितारितप्रा्िपरिहारथोग्याभ्योमिति। दितं सखखसाधनम्, अदितं
दुःखसाधनम् | तयोयथासंख्यं प्रात्तिपरिहारौ। तद्रोग्पाभ्यामिति योग्यग्रहणम् |
क्वचिदन्तरायसम्भवेन प्रा्तिपरिहारयोरसिद्धावपि Fea प्रयोजकत्वमाद्॑यितम् |
एवम्भूते च प्रवृत्तिनिघरत्ती प्रायेण शरीरतदवयवसमवायिन्याविति रारीरसमवायिनी-
भ्यामिति स्वरूपयुक्तम् | यथाच ब्र शक्षलतादीनामपि शरीरित्वं त[32] ]ोक्तमधस्तात् |
“वक्ष्यते च अत दन्तः--रथकमेणा सार थिवदिति। अस्य प्रयोगः--
विवादाध्यासितं शरीरं प्रयललवदपिष्ठितं हितप्राधियोग्यक्रियावच्वात्, अहितपरिहारयोग्यक्रिया-
वस्वाद्रा, रथवत् विपक्षे प्रयत्नवद्वयतिरेकेण प्रवच्यनुपपत्तिप्रसङ्खो बाधकं तत्कार्यत्वादिति |
TINT taal al अनेन “श्राणापाननिमेषोन्मेषजीवनमनोगतीन्द्रियान्तरविकारः
सुखदुःखेच्छा-दवेषप्रयल्ाश्चात्मनो Ta लिङ्गानीति get [२।२।८] स्मारयति।
^ | अनयोः प्रत्येकमेव weer | क्रियामात्रस्य चानैकारितकत्वमाशङ्कयाह--
10
अधिष्ठानं सम्बन्धं विना अनुपपन्नभिति तमाद-स्खंयोगीति। प्रघ्येति ।
प्रवुत्तिनिचचिपदं feat, न तु यल्लपरं तस्य शारीसयस्मवायात् । अत दवाह--
क्रियामान्नस्य चेति | ag चेश्मत्व्य प्रयोजकत्वे शरीरेत्यादिं व्यथेमित्यत are— 15
एवम्भूते चे ति । saa) व्यभिचारमाह यथा Afi विवाद्ाध्या-
सितभिति। परकीयं जीकच्छरीरमित्यथः। प्रयल्लवदिति। न॒ प्रयलवद्धि-
छितत्व' यदि ततसंयोगित्व' तदाश्मदादिना सिद्धसाधनम् अथ प्रयल्लविषयत्वः
तदेश्वरप्रयत्नेनार्थान्तरता । अथ चेष्टाजनकानित्यप्रयल्लविषयत्व'. तत् ? तथाप्य-
स्मच्छसेस्वेष्राजनकास्मत्प्रयलविष्यत्वेन सिद्धसाधनम् |. Rast यदि चेष्टावखं तदा ~“
दान्तासिद्धिः । . अथ शसैरक्रियामाच्रम् १ तदा खतशरीर क्रियायां व्यभिचारः|
अत्राइुः-समवायविषयतःव्यतिरेकेण प्रयज्ञ(धिकरणत्वमेदव साध्यम् । पदे मै
खुखमितिवत् करे saa इति प्रतीतैः । न चान्यप्रयल्लस्यान्यशरीरमुक्तयुक्थाधि-
करणमिति न सिद्धसाधनम् | Baer चेष्ठाबखमैव faafaaq | रथपदेन च छन्षणयां
अनुष्ठावृशसीर्तरुभयवादिसिद्ध' faafaaq) अतो न दणान्तासिद्धिः। दारोरा-
भ्घन्तरेति । र्वरेणा[5 1} ]न्यथासिद्धिकारणाथं प्राणत्वज्ञात्िग्परिचायकदक्तम् |
इत्यथः, अभरवायेति । प्रथत्नावच्छेदकत्वः खाध्यमित्यथंः। च stata |
रथपदेन चं ति । यद्यपि “श्रीरस्यन्दनोर थाविःति क्ाण्डद्लो षदं नात्तस्य॒तद्ाच्यत्वेन
लक्षणानुपपत्तिः, तथाप्यनुमातृश्लरीरं दशान्त इति सामान्यशब्दस्य विशेषपरत्मे रुक्षणेवेति
तथोक्तमिति भावः | ईदवरेणति | स्वशरीरे प्राणवायुक्रियाया भोक्तप्रयत्नप्रयोजकत्वदशंना- 30
iC हच- omitted 2B aga चैति अव॒ 3.4 -परिचायक-,
Cr
10
15
20)
29
30
I, 8—atman |
368
कथपिति ? केन प्रकारेण व्यातिर्द्येत्यश
किरणावली
उत्तरं BCITA ¦ लिङ्धत्वममिव्यनक्ति~-
विक्रुतेति | रयीरपरिग्रहदीतः शरीराम्यन्तरचारी मनःसहचर इति यावत् | तरिमिन्
विक्त स्वभावसिद्धतियग्गमनादन्यादशं हि कमोंध्वीघोगतिलक्षणम्। तस्य दर्थनादितिं
व्याप्तप्राहक्प्रमाणसुक्तम् |
जीवच्छरीरं भोक्तृप्रयत्नवदपिष्टितं
भस्त्रावत् । अथवा "शारीरो वायुः मोक्तृप्रयलनप्रेसितः,
वायुत्वात्; भस्तावत्> |
सयोगनिपित्तं कम्मं
भस््राध्माप यितेवेति दष्टान्तः। प्रयोगस्त्वेवम् । `
सम्मूच्छनाययमावे सति विकृतक्रियपवनाश्चयत्वात्,
असति सम्मूच्छते विकृतक्रिय-
लिङ्गात्नरं विदरगोति--नियेषेति | अक्षिपक्ष्मणोः
निमेष विभागहेतुरुन्मेषः, तेनापि प्रयत्नवाननुमीयते, नन्वेतद्रात-
विकारजनितनयनस्पन्देनानैकान्तिकमत आद-नियतेनैति |
न्मेषकमं प्रयत्नवदन्वयव्यतिरेकानुविधायि es ताद्रोनेयभथैः।
इच्छापूवंकत्वमिति
चेत् | तस्याप्यसिद्धतया साध्यत्वात्
त्यस्याविवक्षितत्वात्, विवक्षितत्वे
वा प्रवृत्तिनिव्रत्तिभ्यासेव
नियमेन याहगूनिमेषो
अथ किमिद ताहशः्वम् १
हिताहितप्राप्तिपरिहाराथै-
गताथेत्वात् | सत्यं
प्रपञ्चाथैसुपन्यासः | अत्रापि प्रयोगः| जीवच्छरीरं भोक्त पयत्नवदधिष्टितं विशिष्ट
निमेषोन्मेषक्रियावच्चात् , दारुयन्वत् | विरिष्टं वा निमेषोन्मेषकमप्रयत्नवत्
पूवेकं विचिष्टनिसेष्रोन्मेषकमेत्वात् ; दारुयन्तरनिमेषोन्मेषकर्मैवत् | जीवनलिङ्खक-
मनुमानमाह-देहृस्येति |
मांसभागयोः संरोहण
जीवच्छरीरमिति। न॒ dai यदि स्पशेवद्धेगवम्द्रव्याभिधातमाचं
भथ वबिदिक्सजातीयासिघातः, तदा इञ्यादि-
तदा ga तद्भावासिद्धिः।
स्खलितवायुनानैकान्तः |
अल्लाहः विता क्रिया
बृद्धिसवययवोपचयः, भगनक्षतयोविंघटितविश्िष्टयोरस्थिपरव-
सङ्घटनम् तयोनिमित्ततयाथिष्ठातानुमीयते। शरीरावयवानां
यस्येति प्राणवायुरेव
तथोक्तः, तद्ाश्रयत्वसाधनेच्छानेकान्तः | भखयापदेनादुमातृशरीरं विवत्तितम् । साध्ये
wea ईश्वरेणान्यथासिद्धिवारणाथम्। «aie इति। परशरीरध्राणस्य
स्वप्राणद्रान्तेन = साध्यमिति भावः। पूव
चेष्टात्वः यत् पूवं लिद्धपुक्तं॑तद्विशेषस्यात्र लिङ्त्वसिदयर्थः |
नोदनायिघातसंस्काराद्रषटवदात्मसयोगाजन्यज्िखावसादित्यर्थः |
जन्यप्रयल्लविषयत्व
चाथेनिति।
विशिष्टेति ¦
faqfzaic |
विभागः, विष्टेषस्तु यावद्वच्ेदेन
संरोहणं वणनाशः। हारीरावयवाना भिति |
प्राणत्वात्
विघटन किञ्चिदवच्छेदेन
संयोगे सति किञ्चिदवच्छेदेन
संयोग उत्पन्नस्तावद्[व]च्ठैदेन विभागः
यद्यत्रेश्वरेण प्रयकल्षवता सिद्ध-
साधनं ददमीक्रादिब्रदधो व्यभिचारश्च," तथाप्यनित्यप्रयलवन्तेमि त्त्व साध्यं शरीर.
गृदकुञ्यश्चद्धिवदित्यनेनोभयान्चमतशरीरविशेषघ्रदधिरेवोपलक््यते |
वृद्धित्वं देतु
दिति भावः। च छटाश्रयत्वमिति। तद्ाश्नयत्वेति। तदाश्रयत्वेनेति। संमूछंनविकल्प-
मयात्. स्वप्राणेऽ शतः सिद्धसाधनाच्च । पुरेति । सविशेषे प्रपञ्चो भ्लुपपन्नोऽन्यथा पोनसक्तया-
पत्तेः । अतो विशेषमाद--च टुगस्व भिति वस्मोकेति
निमित्तमिति न व्यभिचारः, तथाप्यतदशुणसं वित्तानवहुबीष्िणा पाषाणादिवहयौव्यभिचासे बोध्यः ।
1C प्राणाख्यो,
2 C भस््रावायुवत्-
यद्यपि aa क्रिमिविरेषो
1, 8—atinan |
किरणावली 369
बृद्धिमग्नक्षतसंयोदणे यत्नवन्निमित्तके sfearq सरोहणस्वाच्च गरहकुञ्यव्रद्धिवत् |
८“सं रोहण वच्चै'°ति ast च जीवनशब्दो जीवनकार्ये बृद्धिसंरोदणे लक्षयति | मुख्यतो हि स्व-
| 318 [कार्योपाजितशरीरावच्छिन्नात्ममनःसयोगो जीवनमिति क्वचित् संरोहणादिपद्ं
शरूयते । तेनाहारोपादानमलोतूसगौ waa तथा हि जीवच्छरीरं प्रयत्नवदधिष्ठितम् ,
अमिमतानमिमतोपादानोतुसर्मवस्वात् यन्त्रधारागृहवत्। न चेतद् बृक्षादिनानेकान्तिकं, 5
ततापि भोक्तविरोषनिष्ठस्येष्टत्वात्। लिङ्गान्तरमाह-अिप्रतेति। अमि(म]तो
विषयो रूपादिस्तद्म्राहकं करणं चक्षुरादि तेन सम्बन्धः संयोगस्तस्य निमित्तं कारणं यन्मनः-
कसे तेनानुमीयते--गहकोणेषु प्रवस्थितो गृहकोणव्यवरिथतस्तमेव पेलकयमुदिश्य पेलकस्य
जतुगुलकस्य प्रेरको दारको वाल्क इवेति। अयममिप्रायः--प्रयत्नायौगपद्यान्मन-
स्तवत् प्रतिशरीरमेकमणु गतिमच्चेति सिद्धम् । तत् पक्षयित्वेदं प्रयुज्यते | मनःप्रयस्न- 10
वदधिरितं गुरुत्वद्रव्यत्वादिकारणान्तरासम्भवे सति गतिमच्वात् , दारकप्रेरितपेलक-
वदिति | अद्ृषटोपग्रहादेव तत्र क्रियां स्यादिति चेत् १ न। क्वचिदेवमपि। यद्यपि
-...---~------------~-- ~ ---~------ ~~ --
ag जीवनलिङ्कमलुमानमाहेत्युपक्रम्य बुद्धिलिङ्काचमानपुपक्रमविरदधमित्यत माह -- |
qa चेति । जीवनस्य fase बाघकमाह--सुख्यतो हति | आल्मविशेषगुण-
कारणभूताव्ममनःसंयोगो जोवनमित्यथैः। मुख्यजीवनपद्थेस्य स्वशरीरेऽप्यती- 1
न्दियत्वाहचपेरप्रहादिति भावः जीवच्छरीर सिति । नयु प्रयज्ञघद्घिष्ठानमाच्े
साध्ये tea सिद्धसाधनम् अनित्यत्वेन प्रयक्लविरेषणे चाभिमतानसिमत-
जखानटादानोत्सर्गवत् पवनादो व्यसिचारः। न चामिमतानसभिमतादानोतसगेदेत्-
प्रयल्लवव्धिष्टितत्वं साध्यम् । ताद्रशादानोत्सगेजनक्षवेशवक्वं fee स्वशरीरं
दृष्टान्त इति काच्यम्, aaa ईश्वरेण सिद्धसाधनात् अल्लाहः-- आहियतेऽनेनेत्या- 20
हारः, Tagen, उत्तखञ्यतेऽनेनेव्युत्सर्णोऽपानवायुस्ताभ्यामनित्यप्रयल्ल-
वदधिष्ठितत्वं साध्यं, न पूवप्राणासुमानेन पोनरूक्यम्, उदानत्वादिना प्रकारन्तरेणाभि-
धानात् । न्मन इति। मनो नित्यप्रयलवदधिष्ठितप् । भनित्यप्रयल्लासमवदित-
ry |
सामश्यभावे सति कर्मत्वात् 1 बालग्रैरितपेलकवदि्यथंः। कचिदेवमिति
अत्येति | एकमात्मपदं सम्पातायातम् । यद्यप्यनित्यत्वेन प्रयत्नचिश्षेषणादेव sean सिद्धसाधनं >
तथाप्वाहारोतलगपद्योसु ल्याथंबाधादाह--ा हित इति। इशवरेण सिदसाघनादाह--
war नित्येति । चायो व्यभिवारादाह--ञ्ज नित्येति । ननु नदयादो यत्र गमनमिति,
न तु तदथे' यतते खोला स्वयमेव शरीरं मीयते aa तत्कमंण दच्छानुविधायितास्ति , न च
K -- 7
| 1. 8 —atman bg
310 किरणावली
चैवमप्यात्मसिद्धिस्तथाप्यमिमतेत्यादिना इच्छानुविधायिनः कर्मणो fegeta विवक्षितत्वात्
प्रयत्नवदधिष्ठानसिद्धिः। यच्रपि ज्ञानविषय इच्छया विघयीक्रियते इच्छाविषयश्च प्रयः
विषयः स्यात , मनस्त्वतीन््रिये सदज्ञातं कथमेवं भविष्यतीति, तथापि स्पदयनेन्द्रियेण रमस-
मुधा तुबहनाडीवन्मनोवहानां नाडीनामुपरम्भात् तद्गोचराविच्छाप्रयत्नावदूरविप्रकषंण
तदपि व्याप्नुत इत्युच्यते अदृष्टस्य नियामकत्वाच्च aaa तदय ततप्रव्यक्षम् | न हि जलाय
म्यवहरणदेतवो मलादुयतूसतजनदेतवो नाञ्यश्चक्षुषोपलभ्यन्ते , न वा तदूविघयः प्रयत्नः AAT
भ्यासवासनावशाददृष्टविशोषनियमाच्च तस्व स्परार्थनप्रत्यक्षत्वमेव ततर कारणमेषरितव्यम् |
तथा प्रकृतेऽपीति | इन्द्रियान्तरविकारं विब्रणोति- नयनेति । नयनस्य चश्चुषो
विषयः चिरविल्वादिरूपं तस्याखोचनं ग्रहण तस्यानन्तरं रसानुस्मरतिस्तदनन्तरं व्याप्ति.
स्मृतिस्तदनन्तरं तथाविधरसानुमानमित्यनेन क्रमेणेन्द्रियान्तरस्य विकारो दन्तोदकसंखव-
छक्षणः, तस्य दशनादुमयदर्शी अनुमीयते उमाभ्यासुभयं द्रष्टं शीलमस्येव्युमयदर्शी अनेक-
गवाक्षान्तगतप्रक्षक्वदिति दष्टन्तः। प्रयोगस्तु - शनयनैन््रियमचेतन नियतविषयत्वात्
यत्र॒ सुषुप्त्यनन्तरं ज्ञानमित्यथैः। पवक्नपोति। भद्र्टाध्रथत्वेनापीत्यथः |
इच्छायुषिधा थिन इति | बुभूद्सिताथंग्राहुकन्द्रियमनःसंयोगज्नकमनोगती-
च्छायुविधायिनः RAT: प्रयज्लवज्ञन्यत्वनियमादित्यथेः। मनस्त्वत्ती द्ियसिति।
यदयप्यतीन्द्ियस्याप्यजुमितिविषयत्वेन प्रयज्ञविषयत्वं स्यात्, वायबीयशरीरबत्, तथापि
सान्नापतप्रयक्लाधिषठानप्र्यत्तगुणकखम्याप्यसिति न मनसि aquaria इत्येतत्पसो ऽयं
ग्रन्थः। नयु त्वचा सर्दैद स्वशरीरप्र्टापस्यागन्तुक[52९स्ततसंयोगो AER: |
न च मनोबहनाञ्या सह त्वच आगन्तुकः सम्बन्धः इत्यत आह--अटष्स्येति |
क्वचिद्नागन्तुक्ोऽपि संयोगोश्द्रटत् aren: स्वीकतव्य इति मावः।
प्रक्रतेऽपोति। सनोबहनाड़ीष्वपील्यथः। नियतविष्यत्वादिति। ag
फिञितसान्तातकार्जनक्त्वं नियतदिषयत्वमात्यनानेक्ान्तिकम्। न च रससान्नात्-
कारजनक्रत्वे Ola रूपसाक्तातकारजनक्छत्वादित्यथेः। सा्तात्काराजनक्छत्वमाञ्न-
स्यैवारतन्यसाघनसमथं aaa gaa ययात् । न च सान्तातकाराजनकत्वं स्वरूपा-
सिद्धम् । अतस्ततपरिहाराथमितस्पदोपादानं, तथापि व्याप्यत्वासिद्धयापक्तैः |
20)
प्यत्नजत्वमित्यतो sara वुसुत्सितेति कायवोथेति । उपादानप्रतयक्षसय प्रयर्न-
जनकत्वमङ्ोकत्येदमुक्तम् | |
1C सप्र 2C नयनादौद्धिय्-.
1. Sahin |
किरणावली | 441
गवाक्षवत् | युद्धा, चेतनो नियतविषयेभ्यो सिद्यते प्रतिसन्धात्रृत्वात् प्राकूप्रत्यगगवाक्ष-
द्रशिवदिति। अन्यथा अन्येन दृष्टस्यान्येन "स्मरणात् [ 31 | प्रतिसन्धाना
नुपपत्तेः} इच्छानुपपत्तेदच विकारानुपपत्तिः कारणामावादिति। ननु मस्तादिषु
सर्वत प्रयत्नवानधिष्ठाता शरीरी siesa:, तथा च यथासिद्धदृशन्तवङेन विग्रहस्यापि
तथामूत एवाचिष्ठाता अनुमातुमुचितः। अनवस्थाभयान्ैवमिति Aa, तर्हिं
विग्रह एव प्रयतनवानस्तु। कृतं ततोऽ्प्यधिकेनाधिष्ठाल्ेति, न । प्रतिसन्बावुस्तथामावात्,
शरीरस्य च भेदेन तथाभावानुपपत्तेः, मूतत्वकार्यत्वादिना तस्य प्रागेव चेतन्यप्रतिषेघात्
प्रतिषेत्स्यमानत्वाचेवि। एवं कार्येण कारणमनुमाय ुणे्गुणिनमनुमिनोति-- सुखेति |
तथा हि सुखादयो द्रव्याभ्रिताः गुणत्वात् रूपवदिति प्रयोगः| अनाभितत्वे द्रव्यादन्याश्रितत्वे
वा गुणत्वव्याधातात्। सिद्धः च गुणत्वमेषरं कार्यत्वे सत्यव्यापकत्वे सति वेकेकेन्द्रियश्राह्यत्वाद्
a ~ ----------~~ ~~~
भत्राह्ः--नियतो विष्य आश्रयो यस्य तन्नियतवबिषयं तेजर्त्वादि तस्मात् । अत पव
-पृथिवोत्वेतुफ्ते matt. दृष्टान्तः । न चातिरिक्तात्मसाघनप्रस्तावेनाधचतन्य-
साघनमर्थान्तरम् , = नयनाद्यैतन्यसिद्धावर्थादतिरिक्तात्मसिद्धेः। चेतन इति ।
परबुद्धचाश्रय staat: प्रतिसन्धातृत्वात् aie | नन्विति । अधिष्टेय-
भस्त्रादितोऽधिष्ठाता भिन्न शति दृटबरेनाधिष्टेयशरीरभिन्नोऽधिष्ठाता शरीररूप एव
सिद्धेचह् । अन्यथा विशेषविरोध इत्यथैः । तर्हीति । द्र्टन्ते शरीरमिभ्न-
स्याधिष्ठातुस्प्रसिद्धौ शसयन्तरस्यानवस्थाभयादसिद्धावुपस्थितत्वाद्छाघवाश्च शारीर-
रूप -वबाधिद्ठातास्तु | ततूप्रयल्लेनेवाधिष्ठानात् प्राणक्रिया स्थादिल्यथः। तथा
भावाश्धिष्ठादत्वादित्यथेः। नच शरीरमेष afagena सम्भवतीत्यत-आह्--
mace चेति। बाद्यादिमेदेन शरीरस्य भेदात्, wed तु भूतं योषने न स्मयंत
इत्यर्थः । प्रतिसन्धानसमानाश्रयश्च यज्ञ इति शरीरमिन्न पवाधिष्ठाताऽसिभ्यतीति
भावः । रूपत्वादौ व्यभिचारवारणार्थमाह--काथत्वे सतीति । _ अध्यापकत्वे
सति वैति । ag चागव्यापकत्वमव्याप्यत्रित्वं यदि रोषवेय्यम् | अथ सकरमूतं-
संयोगित्वविरहः; तदा व्यभिचारः स्फुटः | न चात्मसामान्यान्यत्वेन विोषितो हेतु
कायः । ज्ञानध्वंसादावनेकान्त्यात् |
afiad समवाय-परमते न ध्वंसादौ व्यभिचार इति मावः दहोषतेयर्थ्य-
` मित्युपलक्ष] 972 |णब् | इशान्तासिद्धिरित्यपि goer तदेति ! शब्दध्वसादाविति शेषः |
न यास्पेति। सत्यं तदुद्रयल्याथं इस्यथंः। | Yqareda (१) हेत्वेकदेश्ली काय्यं-
ee ee - a
1C अस्पर्णात्
10
15
20
10
fy
~ <)
| 1, -- © {4111 ((/॥
५ : किरणावली
रूपवत् शन्दवच्चेति | कार्यस्य द्रव्यत्वे निरवयवत्वामूरत्वव्याधातात् , कमंत्वे संयोग
विभागानपेक्षकारणत्वप्रसङ्गात् , सामान्यादितवे स्वलक्षणव्याघातादयस्तका ऊहनीयाः |
ननु मवत्वमीषां द्रव्याभ्ितत्वाद् गुणत्वं , तथापि शरीराधरितत्वम् इन्द्रिया्चितत्वं वा
मविष्यतीत्यत आद-ते चेति क्रस्मादिति । रिष्यस्याकाङ्खोत्थानहेत्नाह्--
अदङ्कारेणेकवाक्यताभावात् | सामानाधिकरण्येनाववोधविरोधादिल्यथः |
योऽहं सुखसाधनं सखकूचन्दनादिकमुपलभ्य तदुपादित्खुः प्रयतमानः तदुपात्तवान सोऽ
सुखी, योऽहं दुःखषाघनमदहिकण्टकाद्युपरभ्यापि न परिहृतवान् सोऽहं दुःखी | alse
सुखं दुःख वा अनुभूतवानस्मि सोऽहं साधनमुपरभ्यादातुमिच्छामि sha वेत्यनेन कमेण
प्रतिसन्धीयमानाः खल्विमे गुणाः सुखादयो अनुभूयन्ते । इदं प्रतिसन्धीयमानत्वममीष(-
मनेकाश्रयतया विरुध्यते, चेमेतसुखादिषु प्रतिसन्धानाददीनात् | तथा च शरीरेन्द्रि
याणामपि प्रत्यहं परिणतिमेदेन भिन्नत्वात् गुणादीनामसीषामप्रतिसन्धानप्रसङ्गः |
मिन्नाश्रयाणामपि धा प्रतिसन्धाने चलस्य मेलशगुणानामपि . प्रतिसन्धानापत्तिः} ननु
-ररीरगुणा अपि प्रतिसन्धीयन्त एव, तद् यथा योऽहं गौरः स्थरो हस्व आसं, सोऽहमिदानीं
दयामः HAN दीव इति, न तस्य भ्रान्तत्वात् । प्रकृतमपि प्रतिसन्धानं धान्तभेव भविष्यति;
किं नः छिन्नमिति चेत् ; न । स्मर्तुरभ्रान्तेः। अन्येन दृष्टस्यान्येन [स्मरणात् | अन्यथाति-
gag | तस्मात् प्रतिसन्धातदहा दिभ्योऽन्यत्वे सिद्ध तदधिकरणत्वे च सुखादीनामनु-
अत्राव्यापकत्वे सति इत्येकमावसमवेतत्वे सतीति विशेषणमुपादेयमित्येके |
विकस्पेन देतद्यमन्न द्रव्यम्, न तु सप्रुच्चयेन । अत प्व का-कारशून्यः पाठः
प्रामादिक इत्यन्ये | एकवाक्यत्वं शब्दधमं इत्यन्यथा व्याच सामाना-
विकरण्येनेति | तमैबाह-- योऽहमिति । प्रत्यत्तेणव खुखादीनामेक-
मधिकरणं गृह्यत इत्यर्थः | तथा चेति । शरीरभेदेऽप्यमिन्नकतृकत्वेना्मवस्शत्योः
प्रतिसन्यानाच्छरोरमिन्नस्थिराल्मसिद्धिरित्यथः | न च प्रतिसन्धानं भ्रमः।
त्षणमङ्स्य निषेवस्यमानतया बाधकाभावात् । छारौीरेद्दियगुणा इति । शरीर
न्द्रियविशेषगुणा इत्यथः। तेन शसयेसयात्मसंयोगादावहन्त्वसामानाधिकरण्येऽपि
मित्यर्थः । अन्यधा तावन्मान्रतुत्वे घटत्वादौ व्यभिचारापत्तेः | अत एवात्मखामान्यान्यत्वेन
विशेषितमिति क्ःचित् पाटः। अध्चेति। नच चित कायंत्वे सतीत्यर्थः |
४ ० र
सव्यं तदद्वयघ्येवं तत्र तातपर्थ्यात् | eq च कमणि न्यभिचारवारणायापरिम-
प्रतीकमिति बोध्यम् fageyafe: aed च प्रागभावप्रतियोगित्वे सति
1B शरीरे TUT.
1. 8——-G@tivin |
किरणावली 313
भूयमाने प्र[३29 |योगः--सुखादयो नं शरीरगुणाः; अहङ्कारेण समानाधिकरणत्वात् ,
स्मरतिवदिति। स्यादेतत् | प्रतिसन्धानवलेन स्मृतिबुद्धयोदंहायनधिकरणत्वं सिध्यतु,
देदादीनां भेदेन प्रतिसन्धातुं ead चासमथैत्वात् | खुखादयस्तु गौरत्वादिवद् देहधम एव
श्रान्तिवरादहङ्कारसमानाधिकररणतया प्रतिसन्धास्यत इति चेत्, a) ज्ञानेन Parle
करणानां कायंकारणनियमानुपपत्तेः | न ह्यन्यो जानासयन्य इच्छति अन्यः प्रयतत इति
सम्भवति | तथात्वे वा चेते द्रष्टरि aa चैषितरि Gal "यतेत | तस्मादन्याधिकरण्ये-
नेवामीषां कार्यकारणभावनियमो नान्यथेति । देत्वन्तरमाद --प्रदेशाघ्र्तित्वादिति |
देहाद्यग्यापकत्वा दित्यर्थः | प्रयोगस्त्वेव-- सुखादयो न स्पशंवद्धिरोषगुणाः, तदव्यापकत्वात् |
नेव्यथंः | देहादौनामिति। न च बुद्धीनामुपादा[52)0]नोपाद्रेवमावाक्नियमः।
साज्ञ(्तवात्वे कालान्तरह्रत्यनुपपत्तेः। परम्परया च aw शिष्याचार्यबुद्ध्योः
प्रतिसन्धानापकेः। न च शरीरासेदो नियामः | तस्य वस्तुतः प्रकृतेऽप्यभावात् |
नापि शरीरमेशाग्रहः। तथा एारीरमेदप्रहेऽपि स्मरणदरनादिति, भ्रान्तिवरा-
दिति। तथा चाहद्ुरतसामानाधिक्ररण्याजुभवस्य yaa तच्वमसिद्धमित्यथंः |
तस्मादिति ययपीश्वरक्षनादिष्यंधिक्षरणेवेच्छछाडि जनयति, तथापि जन्य-
ज्ञानादिष्वयं नियमः। लद्ध्यापकत्वादिति । (दितिः स्वरूपाुबादमात्रम् |
"अभ्यापकत्वादि'व्येव हेतुः । अन्यथा 'तत्"पदर्वैय्यात् । तच स्वसमानाधिक्षश्णा-
त्यन्ताभाबप्रतियोगित्वम्। तत्र पादे मे खुखं शिरसि वेदनेत्याहदि प्रत्यन्तं मानम् |
=. ~~ -----~--------.
घं सप्रतियोगित्वं विधक्ितमिति न शब्दध्वंसादो व्यभिचारः। न वा शब्दप्रागभावादौ
सइति भाषवः। न ad प्रभायां च्रखरेणो च व्यभिचार इति वाच्यम् । सदन्यत्वेनापि
= ॐ ॐ |
वि्ञेषणादिहघ्ेक । त्वचापि तद्ग्रहो भघत्येवं विविच्य परं नेति सताश्रयणादिह्यन्यं |
ननु द्वितीयसत्यन्तवरितद्िदीयदेतो अन्यापकस्वं ययप््व्याप्य्र्तित्वं तदा शेषवेयथ्य॑मेव । यदि च
सकलमूत्तसंयो गिस्वविरष्टहतदा रूपत्वा(द्ा ?)वनेकान्तिकमिति चेन्न । सकलकाटान्यादकत्वल्य
विवक्षितत्वात् । asa यद्यप्यनित्यत्वपर्यवति्मिति शष्दप्रागभावादौ व्यभिचारस्तदवस्थ एव,
तथापि धवं साघच्छिन्नसत्तावस्वेनात्ययो न वेति पाथिवपरमाणुषु fated: । तेषामयावलु-
gequrfacarfafa भावः । यथाश्रेते ईववरनियतबुद्धिकार्यत्वेन रूपादौ व्यभिचारः । grata
iC aaa.
or
10
15
20
10
2)
| 1. 2---2(1111 1.
344 | किरणावली
ये पुनस्तद्विरोधगुणास्ते तद्वयापकाः, यथा सूपादिरिति व्यतिरेकः। ‘aa न
संयोगवदित्यन्वयः । देतवन्तरमाद--अयावदद्रव्यभा वित्वात् | स्वयैव द्रव्य
स्पदांवति निवतेमानत्वात् इत्यथैः। ये पुनः स्पक्षवद्धिरोषगुणाः, ते यावदृद्रव्यभाविनो
मवन्ति, यथा रूपादय इति व्यतिरेकः । संयोगवदिति वा पूर्ववद्वान्वयः। अनयोस्तकः।
यदि स्पशवद्धिरोषगुणा मवेयुः, न नियतबुद्धिका्यां मवेयुः, नियामकाभावात् विषय-
विषयिभावस्य नियामकत्वे चैलमेलविषयिण्या मे्रसमवेतस्य सुखादेरुतूपादनप्रसङ्गा-
दिति। स्यादेतत् | तथापि ताभ्यां हेतुभ्याम् इन्द्रियगुणत्वममीषां निषिद्ध, asta
व्यभिचारात् | न हि शब्दो याबवद्द्रव्यमावी, नापि aa व्याप्य वतते, निमित्तामि-
मुख्येन तत्सन्निविमपेक्ष्योत्पत्तेः, यावति गगने पवनसम्बन्धः, तावत्येव शब्दो जन्यते
नान्यन्न | अन्यथा प्राच्यां शब्दः प्रतीच्यां शब्द इति देशावच्छेदेन प्रत्यक्षानुपपत्तिरिव्या-
राङ्कय देत्वन्तरमाद-- वाद्ये ल्रियाप्रत्यक्चत्वादिति | मानसपरवयक्षत्वादित्य्थः |
न शरीरेन्दरियगुणा इच्छादयो मानसप्रव्यक्षत्वाद् बुद्धिवत् ञ्चानवेयधिकश्रण्येनामीषाम-
प्र्यक्षत्वप्र सङ्गात् । तथापि प्रत्यक्षत्वे Seo मेल्लसमवेतानां सुखादीनामुपलम्भापत्तेः
रारीरादिगुणानाममीषां चक्षुरादि ग्राह्यत्वे अन्धादिभिरनुपलम्भप्रसङ्गः | मनोग्राह्यत्वे च
तद्धमाणामन्धादिभिरपि रूपाद्युपलम्भापत्तेः ५ | इन्द्रियसामथैवनियमाद् रूपरसादि-
वद्धिषयनियमो भविष्यतीति चेत्, न। मनसः सर्वविषयत्वात् , नियतवब्राह्यविषयत्वे च
--------~--=-=--- म = +
SE >~ नका, Se
Sr Er
ये पुनरिति! न च परस्राणुदधिशेषशुणै््यभिचारः। देन्दरियकस्पशैवद्धिशेषगुण
quia | स्थूखुविशेषणा इत्यन्ये | यदि स्प्ावदिति | देवक्तेच्छाद्वेषधयक्ञा
यदि देहेन्द्ियवदवयवविशेषगुणाः स्युः, देवदसेतरजन्यज्ञानजन्याः सन्तो न देवदन्त-
ज्ञानजन्याः स्थुः, शरीररूपवदित्यथः। तथापीति । इन्द्रियवि्रेषगुणत्वप्रति-
Sasa नेन्द्रियगुणत्वावच्छिन्नघ्रतियोगिको salts: साभ्यत इत्यर्थः । नन्वेता -
दरशेऽपि व्यतिरेकस्ताभ्यामैव साध्यतामित्यत ce—geeafai निमिक्लेति।
निमिक्तकारणाभिमुख्येनेत्यथेः | ag चाप्रत्यत्तशरीरेन्द्रियशुणैव्येभिचार इत्यत
आह--श्रानसेति। मानसप्रत्यन्षोग्यत्वादित्यथः। मनोग्राद्यत्वे चेति '
। इष्टापत्तिः | एषसपि श्रोच्रगुणमावोऽघ्त्वित्य्थान्तरमिति । भथ ॒तकंमाद-देव दन्त ति।
देवदत्तुद्धिजद्वित्वेना नेका न्तिकमित्यत उक्तम्--विररोषेति | जन्यत्तानजन्यत्वदज्ञायां तर्कोऽय-
fafa नेशपत्तिः। णवं च पक्षविशेषगमपि तदथंमि[97) ](ति?) stag) प्रत्यक्षपदस्य
18 य..-स-. 2(-वेययिकग्य्ये च, 3८ -प्रसद्धः, 4C-afe:.
Wee
I. 8—alman |
किरणावली 315
मन्ूवव्याघातादिति। अह युवा कामी यते सुखी दुःखी वा;. esata वायु; कणे
ez रटति मनोमे दुःखितं सनसिमे eh: पादे A सुखं rete मेवेदना इत्यादि-
प्रत्ययात् | श्रीरेन्द्रियगुणत्वममीषां शङ्कास्पदमिति तदेव “प्रतिषिद्धयते । अन्यगुणत्वे तु
शङ्कैव नास्तीत्यु[ 32 पपक्षितवान् । सम्प्रति पूरवदेभ्वुचेष्ठादीनां रथकमेणा सारथिः
वदित्यादिदष्टान्तेषु विशेषविरोधाभासपरीहाराय प्रत्यक्षसिद्ध प्रथिव्याद्यतिरिक्तं खात्मान-
मेव दर्शयिष्याम इत्यभिसन्धाय प्रव्यक्रमाह-तथाऽदहंशाम्दनैति | अशब्देन
प्रतयक्चमुपलक्षयति, यथा परात्मानुमीयते तथा प्रत्यक्षतोऽप्यहंप्रलययेन आत्मा विषयीक्रियत
इत्यथैः। न द्ययमहध्रत्ययो लिद्धजः शब्दजो वा तदनुप्तन्धानमन्तरेणोपजायसानस्वात् |
ननु च प्रथिव्यादिविष्रय एवायमहंप्रत्ययो भविष्यतीत्याशङ्कय anne - पुथिव्यारि-
छाब्द्ध्यतिरेकादिति। पृथिव्यादिभ्त्ययवेयधिकरण्यादित्यथेः। यदि हयम
प्रतययः परथिव्यादौ मवेत् अहं प्रथिवी अष््माप इत्या[यया]कारो भवेत् द्रव्यप्रत्ययवत् |
न चैवम् | स्यादेतत् । सामान्यतो मा भूत् विरोषतस्तु भविष्यति। यथा कश्चित्
पार्थिवो गोधटादिर्न तु सर्व॑स्तथा कथित् पार्थिवोऽहं मेर इति को विरोधः| न अहङ्कारस्य
प्रतिसन्धात्रविषयत्वात् air चे भयेदेनाप्रतिसन्धातृत्वसुक्तक्रमेण तन्मृख्परमाणवः
स्थिरत्वात् प्रतिक्षन्धात्त्वेनाहङ्कारविषया भविष्यन्तीति चेत्+न । तेषामतीन्द्रियत्वात् 4
अपि च शरीरगोचरत्वे अस्य बाष्येन्द्रियजन्यत्वमापदयेत | तथा च चक्षुरादित्यापारापः-
गमे अहमिति प्रत्ययो न स्यात् , मानसत्वेऽपि वास्य दारीरस्य तद्गुणानाश्च गौरस्वादीनां
मानसत्वप्रसङ्खः। नहि निगुंणं द्रव्यमुपरभ्यते। तथान्धादीनामपि रूपवदहंप्रयया-
नुपपंत्तिरिति। तस्मात् परमा्थैतः सामान्यतो विङ्ेषतश्च सकटर्पथिव्यादिश्प्रत्यय-
ननु रूपादिष्रह प्रतिनियतेन्दियसापेन्तपैव मनस्तथाच नायं कोषः मैवं, घुखादीनां
शरीरगुणत्वे तदुग्रहायापि तद्वदेव नियतबहि रिन्द्रियापेक्ता स्यादित्यर्थः । . ag दे् दि-
गुणवत् अन्यगुणत्वमपि किं न प्रतिषिद्धमित्यत आष्ट अह" युवेति ! ag घरों
परो वेति प्रत्ययामावादित्यथः। -विरोषविशेषेति) दन्ते शसीरभिन्नस्याधि-
छठतुरशंनान्न पन्त तद्िरोधाच्छरीरमिन्नाधिष्ठात सिद्धिरिति दिरोधपरिष्टारायेत्यशः |
प्रत्पक्षमाहेति ga fearing प्रत्यक्तमुपन्यस्तमिद्ानी' तदेवात्मसाधनाये-
त्यपोनख््तयम् । नन्वह॑प्रत्ययस्य लिद्जञत्वाच्छंञ्दत्वाच्च न दस्तुविषयः, fag
अनादिबिकव्पाहितवासनाञुमवतयाऽीकदिषयक इत्यत आह न ह्यहमिति |
अहकारस्येति। = जन्मान्तरीयाचुभकैहिकस्मरणयोरेकमधिकरणं प्रतिसन्धात् |
न स तथा देहे सम्भवतीति भावः। सक्षु थिव्धादोति | पथिष्यादिस्तान्तातकार-
मानप्रत्यक्षपिषयह्वा दित्धथंः | परानुपहितभागेऽसिद्धिवारणाय
न
इत्यन्ये | सकष्रथिन्पादिवेधम्य एथिवोलाक्षातकारघ्यापीति
ततोऽपि तत्सिद्धिनं
स्यादित्यत भह--पृयिष्यादिसाक्चातकारेति |
7 © प्रतिषिद्वम्, 28 gomitted. 3C @qat 46 मेदनाप्रतिसन्ाटलारिलक्तलात्
aqme: परमाणवः, 56 -रोपरसै. 6B प्रत्यय ०7१६६६१, |
योग्यतान्त्भाव
<~
10
15
20)
2D
30)
wy |
10
Ov
| L. 8-aiman
316 किरणावबद्टी
व्यतिरेकादहंप्रस्ययस्तदतिरिक्तं द्रव्यमालम्बते। तथा च चेष्टादीनामपि इहेतूनामात्म.
कार्यत्वे सिद्धे परत्रापि ततस्ततसिद्धेः। रथवदित्यादौ मच्छरीरवदित्यादिविपरिणामेः
नोदाहरणस्य निर्पद्रवत्वादिति सर्वमवदातम् |
A A (~¢ € द वि
aR AT AHI | FTA कार्यस्य यद्यपादानकारणमास्मा विवक्षितः
सएव नो बुद्धयन्तरम् | अथ सुखादीनां गुणानामाश्रयो द्रव्यं तदपि प्रक्रियामाल क्चषणिकत्व
सिद्धो अस्य प्रट्पदार्थीकाग्यस्य वाकुखालनार्थेत्वात् | तथा हि यत् सत् तत् क्षणिकं यथा
घटः सश्च विवादाध्यासितः शब्दादिरिति
=-= - -- ------~ et.
वेधस्यादित्यथेः | नन्वेव ' द्टान्तासङ्कतिरित्यत आह- रथव दिति
Jeeta! यदि बुद्धेः कार्यत्वादयुमितमुपादानमात्मेत्युच्यते तदा सिद्ध-
साघनम् , बुद्धचन्तरस्य॑व बुहुष्युपादानत्वात्। सौगतानां सजातीयकारणस्यैबो
पादानत्वादित्य्थैः | अथ गुणत्वेन सुखादीनाम [588 धरयो asd, तन्न ! क्षणिकत्व
सिद्धो सिन्नकालयोर्गणशुणिनोयश्रयाश्रयिभावामावादि व्याह-अयेति। बालेति |
खाखनं उयुत्तपादनम् । तावन्मालप्रयोजनिकेयं प्रक्रिया न प्रामाणिकीत्यथः । प्रतिसन्धानं
भ्रमः, ज्षणभङ्साघकस्यैव बाधकत्वात्, असेदव्यवहारश्य सेदाग्रहयात् | स्सछृतिनियंमश्च
बुद्धयोरुपादानोपादेयभाबाबुपपन्ना इत्यथंः। यदिति । त्तणभङ्कं विप्रतिप्तयः--
कारणस्य कार्योपधान' कारणत्वमान्रप्रयोज्यं नबा ? सचखपुतपसतिव्याप्यं न बा
कायं स्वसमवायिकस्णसमानकाटीने न वा ? ag [यदि टदेत॒तावच्तदकमैव पत्तताव
च्कैदक' तद व्या्िप्राहकमानादेव साभ्यसिद्धावचुमानं व्यथमित्यत आह-विकादे-
ति। णतच्चान्त्यशब्दः क्चणिकत्ववादिनाम अ शतः सिद्धसाधनत्ववारणाय
राब्द्ादिरिति। बलीकश्व्याद्रत्तमागासिद्धिनिरासाथेम्, मादिल्यस्येकस्याभावेऽप्य-
नचगमो न दोषः | न चैव पक्षभिन्ने सन्दिग्धानैकान्तिकःं साध्या+भावत्वे निश्चिते हेतोः
° Cc © c
सखासच्छस्तंशय ध्व तस्य दोषत्वात्। अन्यथा प्रसिद्धाञ्मनेऽपि पषेतापदत-
ऽधूमवतामेकधर्माभावेन तद्ापत्तेः घटस्य क्षणिक्ृत्वासिद्धाबपि स्वसिद्धत्वेन
प्रसाभ्याङ्कतया grag | अत्र यद्यपि सौगतमते पूर्वापरवत्निणविरहौ न
वस्तुस्वरूपातिरिक्त इति स्वलक्षणं परिच्िन्दत् अध्यक्तमैव qatar बोध-
aq. त्ञणकतामपि बोधयतीति सम्भवति, तथापि a प्रतीद्ररामभ्यत्तमप्रसिद्धमिति
तद्पे्ट्यावुवानणुक्तम्। सक्षणिकत्व्योव्याप्षिः पर॑ प्रत्यसिद्धा, तां साधयति- -
करण दहि । परमते कुवंद्रपत्वेन स्वरूषयोग्यतेति तन्मात्प्रयोज्यमेव कायंस्वम्,
अस्मन्धल्ते बीजत्वादिना सेति सष्टकारिसिमवधानप्रयुक्त' तदिति भावः । सहकारिसिमवधान-
योग्यतायामन्वयस्या(१) दिगादो चारीके च प्रसिदधिघंटादावेव प्रसिदिङ्मयमतेऽपि न विनश््य-
दवल्थस्यापि समवायित्घसिति मत्ताश्रयणादित्याहूः | नत दोपि | दहेतुतावच्छेदिका aca
IA बुद्धो होति, 2B भावादुपपत्र इति भावः. 3B -qtawr. 4B -भाववर्न. 5A -waratat-
1. 8--- 6/1 |
किरण वली 341
सत्वे तावत् यत् किञ्चिदस्तु, stad तावत् सच्वमथैक्रियाकारित्विं विवक्षिते
बौद्धानाम् | तच्च भावानां प्र्क्षसिद्धम् | व्याप्तं च क्रमयौगपद्याभ्याम् | न हि
क्र पाक्रमामभ्यामन्यः प्रकारः शङ्कितुमपि शक्यते व्यारघातस्योत्कटत्वात् न क्रम इति निषरेधा-
gama Guar | appa इति निषेधादेव क्रमोपगमात् , अनभ्युपगमे च प्रतिप्रेधो
व्याहन्यत इति तौ च क्रमाक्रमौ सिरे न सम्भवन्तौ इत्यथैक्रियामयपि ततो व्यावर्तयतः।
वतंमानाथैक्रियाकरणकाङे हि अतीतानागतयोरप्य्थैक्रिययोः समथैत्वे तयोरपि ऽकरणत्व-
प्रसङ्गात्। [33a] saad तु पूर्वापरकाट्योरप्यकरणापत्तेः | समथौऽप्य“पेक्षणीयोऽसः
न्निषेन करोति तत्सन्निषेश्च करोतीति चेत् १ अथ किमर्थं सहकारिणासपेक्षा १ क ear
सत्वं ताचदिवि । सत्ता ब्रा warner वेव्यथैः। प्रस्तुते Baw इत्यथः |
अथं क्रियाकारित्व' ज्ञनकत्वमतो देतुदशां न व्यथ किशोषणता | क्रदो नानाक्ाटीनकाय-
जनकत्वे, स्वकरा्यध्रागमावसमानकाटीनकारजनकत्व बा? स्यपि कमः Hitary
पव निर्वाच्यस्तथापि कारितादिश्रेषद्वयव्याचच्याकार्तासामान्यं व्यादतेत पव |
योगपदययमेककाल्ता Atl वल मानेति न वर्तमानो भाकोऽतीतानागताथक्रिया-
कारीष्यत पव पूर्वापिरकाठे तेनैव तयोः कारणात् । वतसानकायक्छस्णक्ताल्लेषु
तदापादने व्याप्त्यभावः। मदम् । यतुकाङे यत्करणसमथं aq, aqnia
ऽतस्य ततङृत्या[पादकमिति said: | यद्वा पतत्काटीनत्दस्य qaqa
कारित्व सामान्यत आपाद्यमानमैततक्षाखीनत्वायच्छिन्नमेव प्रतीयते |
तस्मात् कश॒रस्थबीजं यद्यनागताड्रजनकभिन्नं स्यात्, अनागताङ्श-
व्थवहितपू[531 |वक्षणमात्रचत्ति स्यात् सहकारिमध्यप्रविष्टबीजवदित्यापादनाथः |
10
15
(१) a tataie इतिध्येयम् । यद्यपि क्रम इति i तथा च ज्याप्यभ्यापकयोर मेद् इत्यसिद्धिः। 20
सामान्यधिरेषभेद इत्याश्येनाह-लतथा पीति । व्यापकत्वं च क्रमयोगपद्यथोरन्यतरत्वेन
बोध्यम्। चककालतेति। एककारीननानाकांकारित्वमित्यथंः । यथाश्ुते cafe.
करण्यादाद-कुद्ुलस्थ मिति | एतच्च सामग्रीमध्यप्रविष््वीजाे इष्टापत्तिवारणाथम् |
भतीताङ्करजनकाभिन्ने व्यभिचारादाह--उन¶गतैति । अनागतघटजनके व्यभिचारादाह--
अङ्करेति | आपाघ्े मात्रपदम् अन्यवहितपदं चा्नत इष्टापादनवारणाय। यवक्िञ्चि-
दङ्रन्यघदहितक्चणन्रत्तितया आपाधाप्रसिद्धिव्यंभिचारश्चेव्यत आह- उअनश्लैति। त्था च
यदङ्करजन| 98३ [काभिन्नत्वमापादकं तदद्करान्यवदहितपूवक्षणमान्नवृ्तित्वमापाच्म्िति भावः।
स्वमतेनेष दशन्तमाड--सखहकारति | तथा च सिद्धो विरूढ घमध्यासाद् भावभेद् इति
7 © -क्रमाम्युपगमात्, 2 C अक्रलोप-. 3 C करण. 4 ~ -पेच्णोयासत्रिघेन.
5 3 तत्तदुत्पाद् क-.
K—12,
22
30
10)
18
2()
29
| I. 8—atman
318 Reet
लामा्थैसुतोपकाराथेमथवा कायार्थेम् १ न प्रथमः, स्वह्पस्य स्वकारमाधौनस्यान्त्यस्य वा
पूवैसिद्धत्वात् | न द्वितीयः, स्वये सामथ्यं असामथ्य वा तस्यानुप्योगात् | सामथ्यं
स्वयमेव कार्यं कुयात् | किं तेन १ अप्रामथ्यं avers न कुयात् |
तथापि कि तेन १ अत एव न वतीयः; स्वयं सास्य उपकारिवत्
सहकारिणामप्यनुषयोगादिति अनेकाधीनस्वभावतया कार्यमेवापेक्षत इति चेत्
न । तस्यास्वतन्बत्वात् | स्वातन्न्ये वा कार्यत्वव्याधातात् | तद्धि तत्साकव्येऽपि
स्वातन्व्यादेव न भवेदिति, अथवा केयम् अपेक्षा नाम कि तेः
az करोतीत्यन्ययः पर्यवसन्नः स्वभावमेदः१ अथ तैर्विना a करोतीति व्यतिरेकनि
स्वरूपमेव, आहोस्मित् तैरूपकरतः करोतीद्युपकारमेदः १ न प्रथमः, स्वमावस्य तादवस्थ्यात् |
न ह्यस्य सहकारिव्यावृत्तौ स्वभावनव्यावृत्तिः] ननु यत एव सहकारिव्यान्रत्तावस्य
स्वभावो न व्यावर्तते अत एव तैर्विना न करोति। gary हि तैः सहैव
करोतीति equ ज्यात् | स तर्हिं स्वभावभेदः सहकारिसादित्वे सति
कायेकारणनियतः सहकारिणो न जह्यात् | प्रत्युत धदलायसानानपि गले पाशादिना
षतेन सामथ्यं यदि wien तद्यापादक्ाविशेषः, आथ tesa सा यदि जनकत्वं ata च
सत्वम् | न च. agdlaral गताः क्ियाविस्ेवक्रणव्याप्यतयोभय्यज्ुखवम् ; अथ
जनक तावच्कदकरूपकलवं तदप वीजत्वादि, वदानैच्न्तिकः, कुददुरूपल्वं चेत् , उर्ा
ऽन्यतसासिद्धिरत्यपास्तप् | तथा auulgaaalse प्वेति sate: सिद्धा ।
स्वरूएलाभाथ स्दोतूपस्य्थसित्यथंः । उपक्छारः च्छा्छनुद्भुखः क्ारणद््तधमः |
स्वशूवस्येष्त । वीजादेश्ङ्रकारणस्येव्यथैः । तस्योपकारस्य उपकारददिल स्वयं
सामथ्यासाभध्ययोः क्वि ख्
ह Gentine: | अस्वतल्खत्वादितति। साध्यत्व.
दित्यथः | Tua हि acter वद्धिखस्वेनादस्था्, aa सिद्धस्यैव व स्तो्यस्येति लावः 1.
सष्टकायं मादकारेऽपीति शखः । अत qaig—a हति |
ताद्दश्थ्योदिति।
Harn sia सहकारिभि्विना कायं gata: सहष्ारिभिः सह atictia
स्वभावं त्यज्ेदित्यथ॑ः। AeA! यस्य यः स्वसालविशेषः तस्यं धावतस्वत्व-
मवस्थानात् सहकारिनियतकायकारणस्वभावस्य तद्वंपसत्यापत्तिरित्यथः |
10 waraata-. 2C aT ast.
I. 8—aiman |
किरणावली 379
HAA | अन्यथा स्वमावहानिप्रसङ्कात् | अत एवन fedta: | अकतस्वभावा-
पराद्त्तः) अथ तद्विरहादकतुस्वभावः स्यात् | कालान्तरेऽपि PequTTegTTAsT-
सप॑तोऽपि सहकारिणः परमाणुवन्न कुयात् तद्विरहादकतुंशीलः खल्वयमिति | अथ
सहकारि Wy कतुस्वभावः तद्विरहे त्वकतृस्वरूप इत्यभिप्रायः विरुद्धघसीध्यासस्तर्द
स्वभावं मिन्ात् | न चायं काल्मेदेन परिहर्तव्यः धार्भणोऽनतिरेकात् , अतिरेके
वास्यौदासीन्यापत्तः |
तथा हि सामथ्यासामध्यीम्यासन्यो धर्मी स्वरूपेण न किञ्चिदेव स्यादिति)
उपकरारपक्षस्त्वनेक^सुखानवस्थादुःस्यतया नोपन्यासस्यापि योग्यः | तथाह्यपकारेऽपि
~. कर्तव्ये सहकायैन्तरा पेक्षया उपकारपरम्परापात इत्येका | उश्पकारिणाप्युपकतव्यमिति
शततूपरम्परापात इत्यपरा | कृतव्यस्योपकारस्य च धर्म्यमेदे wa क्रियेत भिन्ने तु
घर्मिणः किमायातम् १ न ह्यस्मिन् जाते [ 33h ] नष्टे वा अन्यश्य स्वरूपं किञ्चिद्
भवत्यतिप्रसङ्कात् । अथ तेनापिऽ किञ्चिदुपकारान्तरमाधेयसमिति वृतीया° |
स्यादेतत् । क्षणिकोऽपि भावो किं निरपेक्षः arta arf न प्रथमः; केवलाद्
व '°्दातेनापि ` 'कायानुपपत्तरिति। न fadta:, अनुपकारकापेक्षायायतिप्रसङ्खात् |
""उपकारायेक्षायां च पूर्ववदनेकञुखानवस्थापातात्'° | तथा पुज्ञात् yaaa बीजमपि
पवनपाथस्तेजोऽङ्करान् करोतीति पक्षे किं येनैव स्वभावेनाङ्कुरं "जनयति तेनेव पवनादीन-
न्येन वा न gaa: | कायाणामसेदप्रसङ्गात् । न द्वितीयः। एकस्यापि
उल श्चैव । सखडइकारिविरश्कश्णस्दमावस्थ न सहकणरेसस्येन aac
स्वभावः श्णादिस्वः faueai पकष्यैक fegeqaiacd De: स्वादित्यथः।
घनिष इद्धि) चर्थिणः eafeaatte खङकर्साहित्यासाद्ित्यस्य कदल्या
RAAT च TET (ew 1 aretha) धरिण इत्यः 1 stearate निः-
स्वरूपत्वं, ata २ द्यति - वश aia: aa Barfenrwearea state,
anger यदि स्वधदमिन्नः स्यात्, ABC न eat दडबद्ित्यापाद्नाथः | gate
qa gula—sg aafeeqia | stggnicala! अटुपक्मस्पक्लऽ्चव-
eqrigeas:) oamyaratfala | walen oe यावदङ्सयोजकषग्रयोयं
स्यादः eafgcad:) एकस्यापोति। तक wa anafadcugeraq
oe _____------_--_-__________________~____~-------~----- aaa aaa a ee
। ९९ यथिकरण्यादाह--पृकन lfan eta । छचति स्वभावो धम
© बधराद्रत्तःः 2 {ए खडतु-. 3 C पराणन्य. 4 C ga. 5६ C SURRY.
कारपरस्वरदा, 7 B खरूपे, 8 C तेनापि तस्व. 9 C अनवस्यति added. 10 C
11 © कायस्वानुनृपत्ते-. ` 72 @ omitted. 13 ८ करोति,
10
15
20
50
10
15
20
25
yr I. 8—aiman
380 किरणावली
क्षणिकस्य स्वभाव" मेदोपपत्तरिति। तदिदमरिक्षितो “पल्लासनम् | साहित्यकरण-
ant ह्यपेश्चायां attrac सपक्षत्वादेव समर्थस्य सहकार्यव्यमिचारात् ।
अन्यथा ठ निरपेक्षत्वमेव तैर्विना तस्यरासच्वात्। सह कार्यनुपकायंत्वाच | स्थिरस्वमाव-
स्तावनाप्यस्तीति समथः कि न कुथादिति विदोषः | एकस्थैवानेककार्यकारिस्वमावस्य
स्वकारणादुत्पत्तेः कार्थमेदेन स्वमावभेदापादनस्यापि दूरनिरसनात् । न च स्थेयैऽप्येष
न्यायः सम्भवति, उत्पत्तेरनन्तरमेव तावत् कार्यकरणप्रसद्धात् | तदेव तस्य aL
स्वभावत्वादिति। एतेनैकजातीयतेकदेशताप्रवङ्गावपि निरस्तौ वेदितव्यौ । तस्मात्
क्रमयौगपन्यो््यापकयोव्यीडत्तरक्षणिकाद्वावर्वमाना अर्थक्रिया क्षणिके विश्राम्यतीति प्रति-
बन्धसिद्धिः | अन्वयेन वा यद् विरुद्धमाध्यस्तं तन्नाना, यथा शीतोष्णे। कालमेदेन
विरुद्धर्माध्यस्तश्च ऽविवादाध्यासितो मावः] न चायससिद्धः। सामथ्यासामथ्ययोः
प्रसङ्खतद्विपययसिद्वस्वात् | तथा हि यद् यदा यजूजननसमथं तत् तदा तत् करोत्येव, यथा
सामग्री स्वकार्यम् | सम्थश्चायं मावो वर्तमानाथैक्रियाकरणकाले अतीतानागतयोरप्यथै-
क्रिययोरतिप्रसङ्गः] स्वभावहेतुः सामथ्यमात्रानुविध।यित्वात् अथैक्रियाकारित्वस्य। यद् यदा
यन्न करोति तदा तन्न'समभै aa, यथा रिलाशकलमङ्कुरे । न करोति चेष वतमाना.
क्रियाकरणक्राठे अतीतानागते अर्थक्रिये इति व्यापकानुपर्न्धिः प्रसङ्गविपयय इति |
कस्यापि यिन्नस्कवभादवया मेदापत्तेरित्यर्थः। सापेक्तत्वमितरसारित्यनियतजनकत्वं
वा योभ्यत्वे ala इतरब्यतिरेकात् कार्याभावद्खम् ; भये, सा दिट्सकरणेति |
अन्त्ये, तै विनेति | एक्स्येवेति | अनेककार्यकारित्वयेव धर्मो, न तु कायंभेदान्ना-
नेति धर्थघद्धिण्तेस्येदेऽपि a तदुमेदात् धघर्मिमेदापत्तिरित्यथः। एतेनेति णक-
जातीयताप्रसङ्ो ऽनङ्रस्य पफकनादेरट्ुरजातोयताप्रङः । = पकदेशतया प्रसङ्गश्चानङ्कुर-
याङ्करदैशतात्रसङ्खः [54a] अद्धरदेशीयताजनकस्वभावजन्यत्वात् स्वभावान्तरजन्यत्वे
afanzera: | ताविमो sagt नानादेशीयनानाजातीयङ्ायंकारित्वलक्षणक-
धर्मस्कभावेन निरस्तावित्यथः। gat क्षणिकत्वयोग्यं तिरेकभ्यािपुक्ट्वा अन्वय-
ठ्रासिमा्- न्वयेन वेति। नानेति विरूदधमांश्रयप्रातयोगिकान्योन्या-
भाकवदित्यर्थः। न चाघसिति। कालभेदेन विष्दधध्र्माभ्यासो aaa इत्यथः |
तद्पपादयत्ति--स्लाधरथ्यति। स्वभावदेतस्तादार्म्यदेतुरित्यथेः। न हीति।
यदिदमिदानी समर्थं स्यात्, तदा क्यादिति प्रसङ्कुः। न च करो
तस्मादसमथमिति विपय॑यः। ` तथाभूतश्च सन्दिद्यत इत्यापतु^
iC सेदापत्तरिति. 2 (-तीकच्वास्नम्. 3 ¢ विवादास्पदोभूतो. 4A aafun ge
1 C-fagufag-. 2C दशनानि. 3 (-गसनीयम्. 4C क्षणिकोऽपि. 5 C सहकारिषु
किरणावली
अत्र संक्षेपतः किञ्चिदुच्यते | सच्चं तावदसिद्धव्यात्तिकतया =
SETH | सनिदग्धविपक्षव्याव्रतिकतया सनिद्ग्धानेकान्तिकप्रमेदो
न॒हि कुर्वद्रूपत्वाक्षेपकरणघमैत्वोतूधच्यनन्तरकारितवादिशब्द वाच्यादन्यादरैं (क
मुपादाय प्रसङ्गायवकाशः | तथामूतं च सन्दिह्यते | न हयेवभूतत्वे wal + 4 mi
मनुमान वा सं 4 |भवति। कारिषु wag करोति तैर्विना नच oe Ba I
इत्ययमस्य स्वभावो दशनाः दतिक्रमेणाभ्युपगम्यते। अविरोधात् उभयवादिसि
त्वया दह्येतदवदयमभ्युपगन्तव्यभ्म् | क्ष^णिकत्वेऽपि मावः कर्वद्रूपः ऽसहकारिग्ि
सहैव ऽ करोति इति नियतस्वभावोऽन्यथा सहकारिण।मसहकारिप्व प्रसङ्गात् | ऽ ततोऽन्वय
नियमे ऽतोवेना न करोति इग्त्येवेति व्यतिरेकोऽप्यवजंनीयः,। अन्वयव्यतिरेकयोरन्यतर-
नियमस्यान्यतरसिद्धिऽनीन्तरीयकत्वादिति क्ौद्धूस्थितेः । तथा च altar कृतस्य करण-
मापाद्यमानमापादकमेव व्याहन्तीति । नन्वलोक्तं तैः सहैव करोतीति स्वभावाम्युपगमे
सहकारिणो न जह्यात् | waa पलायमानमपि as पारोन बद्धाकृष्यानयेदिति सत्य-
मुक्तम् । आत्मानमवीक्षमाणेन तु तत् प्रख्पितं तवापि हि व्यतिरेकनियमे सहकारिणः
स्वकारणादाप° ततोऽपि निवाय न कुयात् | वेविना न करोतीव्ययमस्य स्वभावः| अथ
तेः सहेव करोतीत्ययमप्यस्य हि स्वभावः १ wa तर्हिं विरोधः स्यात् |
स्यादेतत् |] स्वकारणाधीनसन्निधयः सहकारिणस्तेषामुपनयनापनयनयोरय"०
मनीदवर एव । यद्युपनिबन्धेन तूच्यते । यदि सहकारिणो न ea कुयौदिति "नतु
ते तदानीं न सन्तीति"
विचार्द्शायां तु कवेदुरूपल् ' 2 नास्त्येवेव्यथः। सहकारि स्विति! अयं
सपुदायथः। यथा सामघ्रीदष्य निदष्टस्येव सहकारिविरहदशायाम् अकारणत्वं 9
स्वमत सिद्धं रखोकप्रसिद्धं च स्वी क्ये उङ्योपलम्मेनादिरोधात् , तथापि यदयत्तषणिक-
स्यापि सहकारिखाभाखाभयोः कर्माकरणे waar, को विशेषः? पवञ्च धम्य
मेदेऽपि करणाकरणयोः सहकारिखामाखामाभ्यान्विकोपपत्तं नं सेदसिद्धिः। अपेद्-
सिद्धिस्त्ववाधितप्रत्यभिज्ञानाह्निरेष्वः comia ज्ञषणिक्रोष्पे भावः सहकारिदिरदे
कायकारणस्वभावः ततूसमवधाने च दतृक्धल्णस्वभावश्चेति विषरुद्धधर्माध्यासाद् मिन्नः
Cc ~ cs ~ € € 2 9
स्यादित्यथंः। ¬ ऽयद्यपनिदबन्धेनेति। त्छोपनिबन्पेनेत्यथः। तकितोऽ्यमथेः,
स्तथा च तयोरमेदादित्य्ः। यथ श्वाप्न्रीति । यथा त्वन्मते क्षगिकल्वस्येव aaa
तत्कारित्वं कालान्तरे च तदकारित्वम् अवच्छेदभेदेन न विरुद्धम्, तथा मयापि स्थिरस्य
‘ ©
तदुभयं न विरुढमित्यथः। धस्य मेहेऽषौर्यम्युकारवादः ।
30
सत्प॒ एव सदेव, 6 ¢ तया च त~. 7 C इति for इव्ये वति. 8 ¢ -सिद्धिनान्तरौयकत्वारिति.
9 Barafadisfa. 10 8 -मनौशर. 11 C न तु..सन्तौति omitteds-12 ए Gaz Ia omitted’
13B यदयुपवम्कति+ :
किरणावरी
= = ha भाव इति चेत् १ aegenmmacdquer, स्वकारणाधीन्सन्निघीनां
श्रापनयनयोरयमनीश्वर एव यद्युप निबन्धे तूच्यते । यदि हि सहकारिणः
तु ते तदान सन्तीति
| धादेतत् । तैः सह करोति तेविना न करोतीत्ययसस्य स्वभाव द्रूव्यावयोः समोऽभ्युप-
किन्त्वयं fais: | तेः सहेव करोतीति योऽस्य स्वभावः स पश्चादस्तिन वा 2
पश्चादपि कुयात् | तीये व्वस्मन्मतापातः। अथ तवापि मते तैः सहैव
(स) ४. (तोऽस्य तैर्विना न करोतीति योऽस्य स्वभावः स यद्स्तितदा न कुर्यादेव | नास्ति चेत्,
। ऋयतिरेकव्याद्रत्तावन्वयग्याद्रत्तिरिति स्वरूवहानिपसङ्घः ¦ स्वरूपमस्त्येव तेविना स्वभाव-
ay मतं तु नास्तीति चेत् १ ममाप्युत्तरकारं eames तत्साहित्यमाल तु नास्तीति
समः aaa: | तस्मात् सहका्येन्वयव्यतिरेकोपरक्षितमपेक्षितं च कार्येण स्वरूपमेव
भावानां तारं तदेव सामथ्यपदा्थैः| तदेव सहका्थन्वयमपेक्षय कुःयोादित्युच्यते
य °दून्यतिरेकमपेक्षय न कु^यादिति युक्तमुतूपदयःमः |
अथवास्तु समर्थैः सखभावः। तथापि क्षणिकपक्ष एव काल्विरोधादसिद्धो
विरुद्धधमाध्यासः १ कथम् १ यदा क्षणिको मावः स्कारस्य एव काञ्चिदथैक्रियां
करोति तदापि तामेवाथैक्रियां कालान्तरेऽपि किं न करोतीति परिभावय | |
असत्वादिति चेत् १ किमच्रासच्वेन न हि प्षत्वप्रयुक्तं कारणं तथा सति
mig देशान्तरेऽपि HA तस्मात्त देर Hs वाऽस्तु | ar ya यदि सम्थेस्तदा Harta |
{ ` अ[34]त एव श्खस्रावसानिकं विज्ञानं प्रहराय्न्तरितमपि सुपुश्तक्य जागरा्यज्ञानसुत्पादय-
| तीति प्रज्नञाकर; । असामर्यादेव aff a करोतीति चेत् , af तामेवाथक्रियां प्रति
)
, ‘
> ae ध "0 ,
कव ९ "3 ` Moet
० (~ < \
पयत
~
20 न तु सह्कारिभावस्तलास्तीति aa) न्विति । स््थिरेऽपि सहकू्यभावे aad
त्रितं , न सहकारी तत्रास्तीत्यथः | पश्चाद्क््नौति | खदकारिविर्हकारेऽपीत्यथं
अथेति । सिद्धान्तः। अन्वये सत्येवाथ॑किद्धो ay ale: स क्षणिके
ययस्तीत्यथः। ` उयतिरेकव्याघृत्तायि च ' स्षिरिकनिग्रमभ्याप्यत्वादृन्वय-
नियमस्येल्य्थः। सम्पत्ति पराध्युपगतक्तणक्रवविवन्धाक्ाटभेदैव विरुदधधर्माध्या्
25 परहरत --ञथवेत | AAT दिवि! अद्धियन्रानत्वादित्व्थः
तथा सलांति। यदि सखप्रयुक्तं र्णं न सामथ्वग्रदु्त, तदा स्वदेशवदेशान्तर-.
ऽपि स्वकाय जनयत् इत्यथः | छवप्ना निति कमिति । स्वप्नस्यान्ते अवसाने भवं
` भस्थिरेऽकेत्ि। वथा च नानुमितिसिद्धिरिति Rind: |
~ "~
© eq added. 2 © कुवद्-, 30 तद्, 4C ate. 5 Vardhamana reads. सतप्रान्तिकस्, :
1. 8—atman |
किरणावली | 381
| अत्र संक्षेपतः किञ्चिदुच्यते | स्वं तावदसिद्धव्याप्तिकतया व्येपप्यत्वासिद्ध ` प्रभदये-
ऽस्माकम् | सन्दिग्ध विपक्षव्याघ्र्तिकतया सन्दिग्धानेकान्तिकप्रमेदो | वोदस्य ।
नहि HATTA AT HUT TTA TIAA ATH दिशन्दवाच्यादन्यादशं सामथ्ये
मुपादाय प्रषङ्धाद्यवकाशः । तथाभूतं च सनिदिह्यते। न द्येवंभूतत्वे भावस्य प्रस्यक्ष-
मनुमान वा सं{349|मवति। कारिषु aay करोति तैर्विना न: करोति
इत्ययमस्य स्वभावो दशना" दतिक्रसेणाभ्युपगम्यते। अविरोधात् उमयवादिसिदधत्वाच
त्वया द्येतदवद्यमभ्युपगन्तव्य भम् | क्ष^णिकत्वेऽपि मावः Hagar: ऽसहकारिभिः
सहैव5 करोति इति नियतस्वभावोऽन्यथा सहकारिणामसहकारित्व प्रसङ्गात् | ® ततोऽन्वय-
नियमे afar न करोति इग्व्येवेति व्यतिरेकोऽप्यवर्जनीयः.। अन्वयव्यतिरेकयोरन्यतर-
नियमस्यान्यतरसिद्धिशर्नन्तरीयकत्वादिति क्रौद्भुस्थितेः । तथा च तैर्विना कृतस्य करण-
मापाद्यमानमापादकमेव व्याहन्तीति । नन्वलोक्तं तैः सहैव करोतीति स्वभावाभ्युपगमे
हकारिणो न जह्यात् | प्रत्युत पलखायमानमपि Ts पादेन बद्धाकृष्यानयेदिति सत्य-
मुक्तम् । आत्मानमवीक्षमाणेन तु तत् प्रलपितं तवापि हि व्यतिरेकनियमे सहकारिणः
स्वकारणादाप° ततोऽपि निवाय न कुयात् | तैर्विना न करोतीत्ययमस्य स्वभावः| अथ
तेः सहैव कयोतीत्ययमप्यस्य हि स्वभावः १ एवं afe विरोधः स्यात् | |
स्यादेतत् | स्वकारणाघीनसन्निवयः सहकारिणस्तेषासुपनयनापनयनयोरय*०
मनीदवर एव । यन्ुपनिबन्धेनं तूच्यते । यदि सहकारिणो न स्युनं कुयादिति "नतु
ते तदानीं न सन्तीतिः'
qaqa: | यथा सामध्रीमध्यनिविष्ठस्येव सहकारिविस्हदशायामर् अकारणत्वं
स्वमतसिद्धं लोकप्रसिद्धं च cling खद्योपटम्येनादिरोघात् , तथापि यद्यक्ञणिक-
स्यापि सहकारिखाभाखाभयोः Bcc ear, को विशेषः ? पवञ्च धम्य
देऽपि करणाकरणयोः सहका शरखालालखामाभ्यासिकोपपत्ते नं मेदसिद्धिः। atiz-
सिदिस्त्ववाधितप्रत्यसिज्ञानाद्विरोधः euigia ज्ञणिक्तोऽपि भावः सहकारिविर्दे
कायंकारणस्वभावः AANA च दत्ष्छर्णस्वभावश्चेति बविषश्द्धधर्माध्यासाद् सन्नः
स्यादित्यथंः। ` ऽयद्यपरिकन्धेनेति। त्क्मेपनिबन्धेनेत्यथेः। तकिंतोऽयखथेः,
व
स्तथा च तथोरभेदादित्यर्थः। यथ शाप्न्रीति । यथा त्वन्मते क्षगिकत्वस्येव तत्काले
dared काखान्तरे च तदकारित्वम् अवच्छेदभेदेन न विरुद्धम्, तथा मयापि स्थिरस्य
2 @ ५ =
तदुभयं न विरदमित्यर्थः। धम्यं सेदेऽपोत्यभ्ुषगसवादः ।
1 C-fagafeg-. 2C enatafa-. 3 (+-गसनौयम्. 4C चणिकोऽपि. 5 C सहकारिषु
aqq एव सदव, 6 ¢ तया च a-. 7 C इति for इ्येदति. 8 C -निद्धनान्तरौयकलत्वादिति,
9 8 ्रापतितोऽपि. 10 8 -सनौख्र, 11 C 4 तु..नखन्तौति omitted: 12 B Haz wi omitted’
13B यदुपवग्केति
10
विचारद्शायां तु gages’? नास्त्येवेत्यथः। सहकारि ष्विति। भ्यं
25
30
20
` श्श्थिरेऽषेति। तथा च नानुभितिषिद्धिरिति fared: ।
| I. 8—aiman
382 Putra at
तैबिना समर्थो नासः / माव इति चेत् १ नन्वस्माकमप्येवमस्तु, स्वकारणाधीनसन्निघीनां
सहकारिणामुपन्ऋधापनयनयोस्यमनीश्वर एव यद्यपनिबन्धे तूच्यते । यदि हि सहकारिणः
स्युः, कुयान्न८ठ तें तदानां सन्तीति
स्थादेतत् la: सह करोति तैर्विना न करोतीत्ययमस्य स्वभाव इहृत्यावयोः समोऽभ्युप-
गमः | / किन्त्वयं विरोषः। तैः सहेव करोतीति योऽस्य स्वभावः स पश्चादस्तिन वा !
प्रथमे पश्चादपि कुयात् | द्वितीये त्वस्रन्मतापातः। अथ तवापि मते तैः सहैव
कुव तोऽस्य afar न करोतीति योऽस्य स्वभावः स aafta aera Hares | नास्ति चेत्,
व्यतिरेकव्यादृत्तावन्वयव्यादत्तिरिति स्वरूपहानिपसङ्गः ¦ स्वरूअमस्व्येव तैर्विना स्वमाव-
मालत नास्तीति चेत् १ ममाप्युत्तरकाठं सखह्षमस्त्येव aqua ठं नास्तीति
10
समः समाधिः | तस्मात् सहकायैन्वयव्यतिरेकोपलक्षितमपेक्षितं च कार्येण स्वरूपमेव
भावानां तादशं तदेव साम्यपदार्थः| तदेव सहकायैन्वयमपेक्ष्य कुःयादित्युच्यते
य °दूव्यतिरेकमपेकष्य न कुभ्यादिति युक्तमुत्पदयःमः |
अथवास्तु समथः Mara: | तथापि arava एव कार्विरोधादसिद्धो
` विरुद्धधमाध्यासः १ कथम् १ यदा क्षणिको मावः खकाल्स्थ एव् काञ्चिदथैक्रियां
करोति तदापि तामेवाथैक्रियां कालान्तरेऽ्पे किंन करोतीति परिभावय | |
असत्वादिति चेत् १ किमन्नरासच्वेन १ न हि प्षच्वप्रयुक्तं कारणं तथा सति
देशान्तरेऽपि कुयात् तस्मात्तत्र देशे के वाऽस्तु | मा ya यदि समर्थस्तदा कुयादेव |
अत एव ऽखमरावसानिकं विज्ञानं प्रहराय्न्तरितमपि सुषुप्तस्य जागरायज्ञानमुत्पादय-
तीति प्रज्ञाक्छर्; | असामथ्यादेव afe a करोतीति चेत्, तर्हिं तासेवा्थैक्रियां प्रति
[ष
४
न तु सहकारिमाकस्तल्ास्तीति भावः | नन्विति । स््थिरेऽपि सहकाय मावे aad
तक्रितं, न सहकारी तव्रास्तीत्यथैः | पश्चाद्श्नोति ¦ खदकारिविरहकादेऽपीत्यथः |
अधेति। लसिद्धान्तः। अन्वये atadfad खो alee: सख क्षणिके
यद्यस्तौत्यथः। ` टय तिरेकच्याघत्तासि"त | उमर तिरक नियसर्याप्यत्कादन्वय-
larger: | सस््रति पराभ्युपगतक्तणिक्तपविवन्धाच्छालमेदैन विसद्धधर्माभ्यासं
qicetia—aqy aa | अखन्वा feia | ala gqaiacalgens: |
तथा खलाति। यदि सखप्रयुक्तं करणं न साम्नथ्यग््ु्तं, तदा स्वदेशवदेशान्तर-
गाप स्वकायं जनत् ew: | शहृवष्ना न्तिकमिति। स्व्प्नस्यान्वे agar मवं
+
कवक ~ lr i me : व
IC a@iq added. 2 ¢ Has. Odes 44. are + § Vardhamana reads. स्प्रान्तिकम्, -
I. 8—aiman |
किरणावली 383
समर्थोऽसमर्थश्चव्यापतितं, को दोषः, काट्मेदादिति चेत् १ स्थिरेऽप्येवमेवादोषोऽस्तु |
असच्वमेवासामथ्यमिति चेत्, Al उक्तोत्तरत्वात् | साम्यं स्वकार्त्थ एव तदा
तामेवाथेक्रियां asa गीर्वाणशापेनापि नापहस्तयितं शक्यते । कि पुनस्तवामुना
मम॑ पीडाजनितविरुद्धविक्रोद्यमातरेण असामर्थ्यन १ तदा कुर्मादेतम् | कि च
यरिमन् मते असच्वमधिकं नास्ति, किन्तु एव भावस्तदान कथं विरुद्धधमाध्यासः१ 5
णकस्य विधिनिषेघस्वभावानुपपत्तेः | |
कानुपपत्तिः १ साम्धतं यदयमस्ति कालान्तरे च नास्तीति चेत् १ सामथ्यीसामथ्य॑योर-
` प्येवमस्तु, प्रथगं समर्थस्यासमर्थस्य वा, पश्चात् स्वमावविपययः Ha आगत इति चेत् १
प्रथम सतोऽसतो वा, पश्चात् स्वभावविपययः कुत आगत इति च ` वुल्योऽनु-
योगः | नायं स्वमावविपर्ययः, किन्तु स्वदेरकालस्य एवान्यदेशकाल्योरसद्व्यवहारकारी 10
स्वकारणादेवायात इति चेत् १ ममापि तामथैक्रियां प्रति तदानीं समथ एवान्यदान
समर्थं इति स्वकारणादेवायात इति वुल्प्रम्। तस्मात् साथैक्रिया तेन तदेव कर्तव्या
नान्यदेति स्वमावनियमोऽप्युभयोदेद्नयोः समानः| अन्यदातुन करत॑व्येवेति क्षणिकर-
पक्षेऽन्वदेव कर्तव्यैवेति स्थिर पश्च इति विदोषः। न चान्यदा करणे, तदा त्करणयोः
are विरोधो देशभेदेनाथैक्रियाभेदनिय मव दुपपत्तेः | तस्माद् देशकारविषयसेदेन करणा- 19;
करणे सामथ्यीसामथ्यै च विरुद्धे एव न मवत इत्यन्यो विरुद्धधर्मोऽनुसर्वव्यः) स
qa नास्ति, ca क्षणवदनवधेरपि गगनादेरमेदोऽध्यवस्ातस्य इति रहस्यम् । ` विस्तरस्तु
आत्मतच्वविवेकै FATIROGAAST चानल्सचियां gor इति |
ज्ञानं ` तेनाविचम्रानेनापि कालान्तरे Howcast जन्यते सामथ्यप्रयुक्तत्वाज्ञनन-
स्येत्यथंः। ag कार्भेदेन feacqe तदा विरूदधरमोध्यासपरहारः स्यात्, 20
यद्यक्ष चमसामश्य न स्यात् , तथात्वे च स्वपक्तहानिरित्याह-असन््वसेरे a | wH-
स्यापि सामगप्रीनिविष्ठस्य spicata साम््यास[] मथ्यदशनात्। स्थिरपन्ञेऽपि
ततो न भेद इत्याह- नोच्छेति | स्वकःॐे ural बविधिस्वभावः, काखान्तरे निषेध-
स्वभाव इति कारमेदाद्िरोच इत्याद "सखाश्प्रत मिति अन्यदा त्विति
भन्याथेक्रियाकाे त्षणिकभावस्याभावादिन्यथः। अन्देवेति। [541] सहकारि- 25
ans IT: | न चेति तदा त्दकरणं हि तदा ततकारणदिरोधि, aaa
इत्यथः | नच बुद्धिरेव बुद्धुचपादानं get च शुणाभिन्न इति पक्तये जाध्रति कथं
°संप्रतोति |. adden सरवोपरम्मेन तथे) रविशोध इत्युक्त, संप्रति |
1A तेनाना(ट)वियमानोपि. 2 B -मेदान्न, 3 Rucidatta reads संप्रति. `
10
15
20
20
80
[ 1, 8—gtiman
384 किरणावली
एवं स्वेय्यंसिद्धौ न इुद्धिवदधरूपादानं गुणत्वात् | न च गुणगुणिभोरभेदो ex
घमभाध्यासादिति संक्षेपतः सव सुस्थम् | स्यादेनत् | तत् किं सुखादयएवात्मनो गुणाः,
यदेमिरेव गुण्यनुमातव्यः । नन्वेवं बुद्धयदृष्टादीनामगुणत्वे वा अन्यगुणत्वे बहुविप्लवे
सुखादीनामपि चात्मगुणत्व न सिध्येत् | संयोगाद्यभावे तेषां तद्गुणानां कादाचित्कत्वानुपः
पत्तरिव्याशङ्कय।ह--तस्य TOT इति | तेषां प्रत्वक्षसिद्धत्वेऽपि गौरवत्वात् छुत्रकारल-
मतिमाह--आात्मरिङ्गाधिकार इति, प्राणादिस्ूञे बदधयादयः
प्रयत्नान्ताः fst: | यद्यपि बुद्धिस्तच कण्ठरवेण नारित, तथापि सुखादय एव
स्वकरारणतया तामक्षिपन्ति। न द्यन्यसमवेततया इष्टादिबुद्धयाऽन्यस्य सुखादिक-
मुत्पाद्यते। तथास्वे देवदत्ते चन्दनस्पशेमनुभवति यज्ञदत्तस्य सुखमुतपवेत।
इ न्द्रियान्तरविकाराच्ोभयदरशित्वं विवक्षाबुद्धिगुणत्वमात्मनो ददितमिति ara: |
धमाधमावात्मान्तरगुणानामकारणवनचनादिति विहितनिषिद्धाचरणेन धमाधभौं जायेते,
चिरध्वस्तस्य कर्मणः कालान्तरभाविफलदेतु्वानुपपत्तेस्तौ कुत्र जायेतामिस्यपेक्षायां
सूघकारेणोक्तम् = “ञत्मान्तरगुणानामात्मान्तरगुणेष्वकारणत्वादिश्ति। अस्यार्थः |
अन्यसमवेताभ्यां घमाघमाम्यामन्यस्य GAT GaN: | उत्पत्तौ वा HaerarHar-
भ्युपगमप्रसङ्कात् | न चान्यसमवेतत्वेऽपि तत्क्रतत्वेन नियमो भविष्यतीति वाच्यम् +
ऋत्विगादिष्वपि प्रसङ्गात् | दृष्टप्रयोजनापेक्षितत्वेऽपि तेषां कतुत्वात् । न हि दष्टा-
पेक्षया तत्कतुत्वं कर्मणो निवर्तते। तदये प्रमाणाथः| देवदत्त-
विवत्तिताथसिद्धिरित्यत saiz—vafaia | वहु विष्टवे [इ]ति। कार्यतायः
प्रतिनियतेन्द्रियग्राद्या अपि बुद्धेरगुणत्वे रूफादीनामप्यगुणत्वापत्तिरिति तदृन्तभावेन
‘aqfanta: गुणा” इति faarreqrara: | अद्ृटस्पराप्यशुणत्वे जन्यं यद् "यद् भोगसाधनं
तत्तद् विशेषगुणमिति व्याधिः शरीर एक asta । अन्यगुणत्वे च भोगं प्रति नियमा-
खपपत्तिः, पथिप्यादिगुणत्वनिषेधाहशमद्र<यादन्तो “नव द्रव्याणीति विभागव्याघात
cea: | संयोगादीति | आत्ममनः संयोगः सुखा्यसमवायिकारणमात्मनि संयो-
गाद्यमावे तेषां कादाचित्कत्वं कारणश्रयोज्यं a स्यादित्यर्थः गौरवादिति ।
हल कारवचसीति शेषः । नन्वद्रषटमन्यस्रथवैत्मपि येन स्वङृत्या जनितं तस्यैव
भोगायेति नोक्तदोष aE यजप्रानसमवेतमप्यदरषटमुत्विक्ङृतत्वाद्रत्विज
पव मोगपुतपादयेदित्यनेन निराकषरोति-न aia | ननु द्दक्तिणा-
ana ag mcm: कृतमिति न "तहूभमोग इत्यत आह द्रष्टव्येति ।
तावतापि तत॒क्रतस्यानपायादित्य्थः | ननु धर्माधर्मोतपत्तिनियमवत्ं
खुखाद्यत्पत्तिनियमोऽपि स्यादित्यत आह-तद्यमिति। देवदत्ताचशरीर
विरोध्यवच्छेदमेदेनाविरोध इत्युच्यते इत्यपो नर्यम् । देदद्त्ताधरारीर भिति ।
1. 8S—alman |
uaa 389
विेषगुणप्रेरितमूतकायास्तदुपग्रदीताश्च wheres: कार्यत्वे सति तद्भोगसाधनत्वाद्
गृह[दि]वदिति । जाते(पुत्र ष्िपिवरयज्ञाभ्यासपि पुल्पित्रगामिफलसिद्धिः, तदाश्रयापूर्वः
जननद्रारेणेवेस्यव्यभिचारः |
संस्कारान्यदेबद त्तविशेषगुणःभ्यवहितोत्तरकाखोन 'भूतकार्यमिति साध्यम्! अतो न
संस्कारादिनान्यथासिद्धिः | विद्नोषगुणेति = वचनान्नात्मसयोगेनान्यथासिद्धिः |
तह्पगरहोताश्चं वि । देवद्तशरीरं संस्कारान्यदेवदत्तविशेषगुणसमानकालीन-
मित्यथ॑ः। ष्वमिद्धियेऽपि। शृहादिवदिति। ततङूतग्रहादिवदित्यथैः |
ननु पूलेशिपितृयज्ञजन्यमदष्ट' व्यधिकरणमेव पु्रपितृगतं ne जनयतीति व्यभिचार
इत्यत ae पुश्चेष्टीति। तत्नापि समानाधिकरणमेवाद्ष्ठ' फं
जनकथिति न व्यभिचारः। ag तत्रपि कतंयवद्रषठं विहितक्रियायाः
यागस्येव कतेगताद्र्जनकत्वात्। न च Ah पुत्रे तदद्ष्टनाशत्त् पितरि
स्वगो न स्याति काच्यद् | Age फटनश्यतया पितृस्वर्गाभावे
नाटषटनाशात् | CI STAMINA THIET पुक्तिविसोधित्वात् | ag
युवशरीरांशे पूकाष्टीनक्लानादिनाधौन्तरमित्यत setae । आाद्यशरीरपश्चत्वे यत्ञदत्तादि-
aria बाधालिद्धी इत्यत उक्त Raat । संस्करेणार्यान्तरवारणाय gente eat |
` ईश्वरक्ञानादिना तदुघारणाय देवदन्तेति। परिमाणादिन। तदुवारणाय विरोषेति । जन्मान्तर
नादिना तदुवारणाय दुव हितेति । यद्यपि संह्कारान्यल्वगभंत्वऽप्रयोजकत्वम् › तथा च
सस्कारेणेवार्थान्तरम् , अन्यथा इष्टान्यत्वविशेषणे गुणान्तरमपि fasta; तथापिं तज्जन्यत्वे
छष्टतित्वापत्तिः। तत्य ततप्रयोजकतयेव सिद्धेरिति विरोधादेव तेन नार्थान्तरमिति बाध-
ह्फोरणाय तद्विशेषणम् । अत एव तदविदेषण' दाञ्दखण्डे तज्नोपात्तमिति ध्येयम् । एवं च
जनकत्वेनापि विक्ेषगुणो विशेषणीय इति धेयम् । यद्यपि तादक्षवि [@8])]शेषगुणका म मित्येव
कार्याघ्य()सिद्धिस्तथापि इह्धाडिसेधादे तदुक्तम् । देवदत्तरारीर भिति । अत्रापि
त्वजतकत्वेन विश्चेषगुणो विशेषणीय इति संत्कारान्यत्वगभंत्वेऽप्रयोजकत्व' तदगभ॑त्ये तेनेवा-
थान्तरमिति दूषणमपास्तम् | न च दारीरजनकारष्टस्य श्रीररूपफखनाश्यतया प्रद्तसाध्यं बाधित-
मिति वाच्य, तथात्वेऽपि शरीरोचरतन्नाश्च इति तत्समानकारीनत्वाक्राधात् | वस्तुतस्तु तन्भुख्य-
फरात् तन्नाश इति नोक्तदोष इति । अत्र साधर हेतो pepe का्॑त्वविशेषगमनादेयम् ।
iN
ततक्रुतेति । प्रथत्नादेवात्मविशेषगुणस्य ters गृहादिज्ञनकत्वेन तदसमानकालीनत्वात्
साध्यवंकल्यमिति चेत्, ताद्शविरोषगुणजन्यत्वलाध्यामिप्रायेण इशन्तादित्येके ।
अन्ये उ वत्तमानप्रयययोग्यकारत्वमेव ततूसमानकारुत्व' विवक्षितम्, चेष्टादिकाञे
प्रयत्नाभावेऽपि करोतीति प्रय्रादित्याहुः |
I B-yq-omitted,
K—13
10
15
20
30
10
15
30
| T. 8—aliian
- | किरणावली
अन्यकृतेन कमेणाऽन्यत्रापूर्वात्पत्तिरिति लाख्नसिद्धम्ृत्विगादिवदिति | तदेव धमाधमा-
वप्यात्मगुणौ FAIA | संस्कारे तदनुमतिमाद-- संस्कारस्खस्युतपत्ता विति |
अनेः°नात्ममनसोः संयोगात् संस्कारा ware gay स्मारयति | न चान्यल
संस्कारोऽन्यल् ala: | देवदत्तेनानुभूते यज्ञदत्तस्य स्मरणात् । अतोऽनुभवसमानभ्रयः
संस्कारः सिद्ध इत्यथैः] व्यवस्थावचनात् संख्येति “्नानात्मानो व्यवस्थात"इति BST
द्रितम्। द्रव्यत्वेन सामान्यतः संख्यायां सिद्धायां किं परथिव्यादिवदनेकत्वमुत
आकारा दिवदेकत्वमेवेत्यतो नानात्वे as तन्नान्तरीयकतया बहुत्वस॑ख्या दशितेव्य्थः।
अथ कोऽयं व्यवस्थानियमसः१ प्रथमा तावत् कथित् संसरति, कथिदपवृक्त
इति यदि ह्येक एवात्मा, को Weal वा मुक्त इति कोऽपरः संसरेत् १ नच नेयता
काठेनापच्रक्त एव केचित् तथा च सति नापवृज्येत। न द्यनादौ संसारे यन्न aa
तदुत्पत्स्यत इति सम्भवति। नच वन्धमोक्षावेकस्य सह सम्भवतो विरोधात् |
अपरा च व्यवस्था--कथिदीश्वरः कशिदनीश्वर af | न चेश्वरो नाम जगति
नास्ति, तत्सद्मावे यत्नस्य कृतत्वात् | नाप्यस्मदादयः स्वात्मनि सर्वज्ञत्वं सर्वकतंत्वं
iqandags जन्यते । मुक्तं पितरि दोषाभावे योगिनायिव विहिवक्रियायाः faa-
चुच्यद्रष्टाजनकत्वात्। तथात्वे च साङ्मपि ्राद्धादिष्धं ene स्यादिति तद्धिधेर-
प्रामाण्यापत्तिः, पुत्रगताद्षेन च मुक्तेऽपि पितरि खसलोतपत्तौ न face, योगिनाभिव
aaa दोषस्यादेतुत्वात् | अत्राहुः-- स्वर्गोपपादकमपू्ं स्वगाोश्चरये कल्प्यते |
तस्य प्रथमोपस्थितत्वाह्ाघबात् कल्पनायाः साक्तादुपपादकविषयत्याश्च, [552 न त
स्वर्गहेतकामनाश्रये विरम्वितोपस्थितिकत्वाद् गौरवात् परम्परया ATT RATA |
यदि च पुलक्ृतदुण्येन मुक्तस्य शरीराद्युतपत्तिः BE च स्थात्, तदा साक्तिदिधया
पुलस्यासत्याभिधानेन मुक्तस्यापि fiance: ga च पितरि श्राद्धादिना
दोषाभावादेव «= ATER | a dd gee ose fans
त्वम् । aaa! स्वरूपसत दोषस्याङ्ङरगुण्यात् । न carqnta कमणा
कथमन्यत्रपूर्वोतपत्तिरित्यत आह--अन्यक्रुलेनेति | पकदण्डिमतानेरासायाह्--
नियम इति । न दयनाद्ा विति ag यन्न ठृत्तं तन्न वत्स्यतीति यदि व्यक्तंयपेन्तया
नियमस्तदा भादिचघटेन sah: | भथ तञ्जातीयापे्तणा तदा saa व्यसिचारः।
अत्राहुः - AMAA: घ्रवणादिसाध्यत्वेनावगता , यदिच यथाचदूनुष्ठितश्चक्णादि-
सम्पत्तावपि सा शुकादीनां न जाता, अन्येवा्पि मदिष्यत्युराष्यसाकात् , तदिद्-
मुक्तम्--“न gat संसारे यश्च दृष्तं” शमादिसस्पन्तादपि निःश्रेयसम् शुकस्य,
तस्ये षि^)ति । पितृगतल्वगत्वादिना स्वगाश्रयस्य प्रथमसुपह्था पितत्वादित्यथेः । ate
चाब्दखण्डे दरश्न्यम्। वस्तेति । भाविष्वंसजातीयेनेत्यथेः। ` पएव' वच
माविघटजातीपेनापि व्यमिचासे बोध्यः ।
1. 6--2(11(1 |
किरणावली | 387
च[वगच्छन्ति, . उपदेशाद्यपेक्षत्वादिच्छाविघ्ाताच। अन्या च -व्यवस्था--
कथित् सुखी afer! ननु पादे मे सुखं, शिरसि मे वेदनेति-
वच्छरीरस्य मेदेनैकस्यापि सुखदुःखे यदि स्यातां तदा को दोषः१ न aa:
एकस्य सुखदुःखे न भवत इति| किन्तु योऽहं देवदत्तः सुखी सोऽहं देवदत्तो
दुःखीति प्रतिसन्धानं स्यादिति aa: || अप्रतिसन्धानेऽपि ` शरीरभेदेनोपपत्स्यते।
जन्भान्तरसुखादिवदिति चेत्१ al wa संस्कारस्यासत्वादभमिभवादनुद् भवाद् वा
तदुपपत्तः। न चेवमिहापि स्यात्, देवदत्तवत् यन्ञदत्तेनाप्यप्रतिसन्धानप्रसङ्गात् |
अविद्यावरादात्मनोऽपि सुखादयो नात्मीयतया प्रतीयन्त इति चेत् १. न। यज्ञदत्त
वदेवदत्तेनात्मीयतया तदप्रतिसन्धानप्रसङ्खात् | परसविदुवेश्वरेणापि अस[35) |
दादिदुःखस्य प्रतिसन्धानापत्तेश्च | एतेन जीवानामियं व्यवस्था, न ठु परब्रह्मण इति
निरस्तम् । यतो व्यवस्था तत॒ एवाध्मानस्तु तत्वतो arate सितिः। परब्रह्मणि
चेश्वरादन्यसिन् प्रमाणामावात् | अनेकात्मत्वे एेकात्म्यश्रतिविरोध इत्यपि नास्ति |
quar सर्वं ` विहायात्मनिषठेन भवितव्यम्, न चैकं एवेति तात्पयादित्य्थैः।
पृथकत्वमप्यत एवेति | यतः संख्या सिद्धा ततः प्रथकूत्वमपि,
संख्यानुविधानात् तस्येत्य्थैः | द्रव्यत्वेन परिमाणयोगे सिद्धे सत्याह--
तथा areata वचनादिति | (“विभवान्महानाकाशस्तथात्मे"ति सथः
. DW
स्मारयति । विसुत्वाद् यथाकाशो agteqar तत एव वैभवादात्मापि महानि्यर्थः |
वियुत्वमेव तस्य कुत इति चेत् १. a) तत्कार्यस्य ज्ञानसुखादेः सर्वत दशनात् |
ag भविष्यत्यन्येषामित्यथः। उपदेक्ादौति | उपदेशादिभिरक्ञातज्ञापनान्न
सर्वज्ञत्वं फिञ्चित्कार्यजनकत्वादिच्क्ाविघातस्ततो न ` `'सबेककतेत्वसित्यथेः |
असत्वाद्विन्टत्वादित्यथैः । अभिभवात् प्रतिबन्धादित्य्थः। अनुदुभवादुद्रौधका-
भावादित्यथैः। . न च यद्वच्छैदेन प्रतिसन्धानजनकाचत्पत्तिस्तच्छरीरावच्छेदे-
नेव परं प्रति सन्धानमिति वाच्यम्। जन्मान्तसययान्ुमवजनितप्रतिसन्धाने तव्-
भावात् जातिस्मरत्वस्य चागमेन बोधात् । "परमविदुषेत्यनेनाविदयाविरहो दशितः |
सम्प्रति जीवात्मना व्यवस्थातो भेदेऽपि qearcar सवेशरीरेष्वेकः इतिः चिद् ण्डिमतं
दूषयति- इथं ध्यवधश्थे ति । सुखित्वे दुःखित्वे च प्रतिसन्धानरूपा । यत्त॒ इति ।
शरोरसम्बन्धे यस्य सुखदुःखादिकं स जीवात्मा भिन्नः सिद्धव्रतीत्यथ :। ग्वरसेति |
तथाचेश्वरस्य सकरशरीरावच्ठदो नास्त्भेवेति क विवाद् seat अतिविरेष
५
इति । आत्मनां भेदे “धकमेवाद्ितीयं ब्रह्म" इति श्रुतिविरोध इत्यथः |
ततक्षा्थेस्थेति | शरीरात्मान्यगतावपि सुखाद्युपलम्भादित्यथः।
1B सवेकट कत्व-+ 2A इति omitted. 3 Vardhamana reads परमब्रह्मणि. `
10
15
20
2D
50
10
15
20
49
एवं gaat “नेन छिन्दर्तीत्यागमश्रात्राथं बहुतरोऽतुसन्धेयः। आश्रयति ।
[ I. 9—manas
388 किरणावी
शरीरस्य waa तदुपपन्नमिति चेत्, न। अमूर्तत्वात् | एतदपि कुत इति चत् १
परमाणरत्वेऽप्रत्यक्षत्वप्रसङ्गात् प्रत्यक्षगुणानयधिकरणत्वप्रसङ्गाच। अवयवित्वेऽनित्यत्व-
cag | आदिमत्तया वीतरागजन्मापत्तेश्च । एवं दच्रक्ाराठमतिदगेनच्छरेन
बरद्धथादिषु परिमाणान्तेषु प्रमाणमादरितम् | सम्प्रति सयोगविमागवानात्मा द्रव्यत्वात्
पथिवीत्ववदिति प्रमाणस्य तकमाह-सन्निक्रजत्वात् सहकायन्तरानपेक्षस्यात्मनः सुखादिः
कारणत्वे तेषां सन्ततोतूपत्तिप्रसङ्कात् | निमित्तमाचापेक्षिसवे = adalah sre |
तथा च शरीरावच्छेदेन तदुत्पत्तिनियमो न स्यात्| शरीरेणात्मावच्छेदस्य च सयोगा-
दन्यस्यानुपपत्तः | एवं मनःसयोगोऽस्य समवायिकारणत्वेन व्याख्यातः। अदष्टवदात्म-
संयोगश्च उ्वल्नयवनादिक्रियाकरणत्वेन व्याख्यातः | तहिनहदाकस्वाहिमाग इति ।
यद्यात्मनि विभागो न स्यात् उत्पन्नोऽपि संयोगो न विनश्येत्, आभ्रयनाशाभावादिति
भवः |
मनस्स्वानिसस्वन्धान्सन इति । मनस्त्वं नाम सामान्यविरोषस्तदभि-
सम्बन्धान्मन इतरेभ्यो भिद्यत इत्यथैः | ननु मनो न सिद्ध, कुतो मनस्स्वमित्यत आह---
त्यपीति । ययप्यस्मिन्नसत्यपि कदाचिद् भवति, तत् aceite ; यथा
सत्यपि gaara कदाचिदभवन् पटस्तदतिरिक्तकुविन्दापेक्षः, सत्यपि चेन्द्रियार्थै-
afiat कदाचित् wagers भवति, तस्मात्तदतिरिक्तापेश्चम् | यच्च तदपेक्षणीयं
शरीर सम्बन्धस्य गत्यैवेत्यथेः। न च नित्यत्वमसिद्धमित्याह- अदिभन्षयेति |
अनित्यत्वं भावस्यादिमन्तायां सदां स्यात् | तस्याश्चात्पनि सस्वे तस्य जन्म न स्यात् |
रागहेतोस्तनपानादीष्टसाधनताज्ञानस्य तजजन्मन्यभावात्। ततौ जन्मान्तरे
तद्वाच्यम् | प्वं पूवेजन्मनीत्यनादित्वमात्मन इत्य्थः। आश्रया (नारोति '
आश्रयगुणनाशस्य विरोधिगुणजन्यत्वनियमादित्यथेः। इत्यात्मपदाथंः |
[550] भमनस्त्वमिति | मनस्त्वं सुखसान्तात्कायसाधारणकारणतावच्छेदक-
तया साधनीयम् नन्विति। आश्रयासद्धिद्वारा स्वरूपासिद्धिरित्यर्थः।
सत्यपि चेति । रूपादिषु विषयेष्विन्द्रियसन्िरृष्ेषु सतस्वपि युगपज्-ज्ञानाभावः
एतच्चाश्रयनाजञजन्यगुणनादे ` व्यभिचारवारणाय । स्वसमवायिनाशजम्यघटादिनाश्चे
न्यभिचारदाह--ग्रुणंति | अदि्ेषपदमपि देयम् । तेन द्ित्वादिनाश्ते न व्यभिचार इति
aaa. तच्चिन्त्यम् | प्रकृतासद्धतत्वापत्तः = daln[QQalataea प्रस्तुतत्वात् |
तरमात्तदल्यगुणनाद्नो नियमो बोध्य इति ।
1. ५--1114114> |
किरणाबटी 389
तदेव मन इत्यर्थः | अपेक्षणीयान्तराभवे प्रागपि कार्योत्पादप्रसङ्कात् | ग्यासङ्केन
चेतछ्छक्षणीयम् | तथाच क्वचिद् यौगपद्याभिमानः शतपलस्य प्रशतव्यतिभेदवदाद्भावा-
दूहनीयः। अदृष्टमपेक्षणीयं मवतीति aa? a) तदितरकारणचक्रसाकल्येऽपि
तदसन्निषेरनुपपत्तेः तदसन्निघौ तदितस्साकल्यानुपपत्तरिति । लिङ्धान्तरमाह-
श्रोघ्रादीति । स्मरतिः रारीरावच्छिन्नात्मसंयुक्तद्रव्यसाध्या कार्यत्वे सति आत्मविशेष-
कै
सहकायभावप्रयुक्तस्तदेव सहकारि मन इत्यथः aqraga ala इन्द्रिया-
न्तरजन्यज्ञानोत्पत्तिदशयामित्यथंः | एतदिति | इन्द्रियविषयलन्निङशे सत्यपि क्ञना-
भावकूपमित्य्थः। नन्वेवं दरशनस्परश नजञन्यक्ञानयोः कचित् कथं योगपद्यघी रित्यत
आह-तथाचेति। मनसोऽणत्वम्वुपगमादयगपदिन्द्रियाप्रात्तो योगपद्यधीभ्र्
इत्यथेः। आह्युभावादिति। मनसः शीघ्रलश्चा]रात् सन्नपि क्रमो न संरक््यते
इत्यथः, तदितरेति। यद्यपि परमाणुक्रियाविशेषेऽदृष्े तरसदुभावेऽपि ag
व्यतिरेकात् कार्यब्यतिरेकः , तथापि ज्ानरूपक्रार्यस्य यावदद्रछकारणसदभावे सत्य-
दष्टव्यतिरेकान्न ज्ञानव्यतिरेक इत्यथैः हारीरावच््छिन्नेति नन्वात्मसंयोगो
Tosa त्वगादिना सिद्धसाधनात् | न विशेषणं द्रशन्तासिद्धेः। न हि रूपादिः
Baga शरीरात्मसंयोगः कारणम्! मेवम् । छखमिन्द्ियचरस्यसाधारण-
कारणताप्रतियोगिकका्ंताश्रयः , कार्यात्सविरोषगुणत्वादित्यज्न तातपयंप् |
farang इवणुकारम्मकषंयोगजनकक्ियाविरेषे । लथापीति। न च ततखक्षात्करारे
योगजघमेरूपादष्टव्यतिरेका उव्रतिरेक इति वाच्यम्। अच्रापि तदुत्तरभाधिनिदिष्यासनायपेन्षा-
संभवादिह्येके । योगजधमो नादरूपः, fe तु संस्काररूप इत्यपरे तदतिरिक्त्ञाने नियमोऽय-
मित्यन्यधाहुः । त्वगिति । यथपि त्वचः सव्व नजनकत्वपक्षे aa ततसंभवेऽपि
चक्षुरादिना सिद्धसाघनाभावः, तथाप्या दिपदय्राह्य' प्रागादिकमेव बोध्यम् । यद्यपि विशेषण-
त्वपक्षेऽपि प्राणेन सिद्धसाधनं तथाप्यात्मप्राणसंयोगः श्रीरप्राणसंयोगेनान्यथासिद्धेन कारण-
मिति मतभेदे तदभावाद दोषान्तरमाह--दष्ट्न्तिति । न च श्रीरात्मसंयोगस्य ज्ञानमात्र
जनकत्वेन दृष्टान्तासिद्धिरिति area’, शरीरात्मसंयोगद्वयषिशिषटदरव्यान्तरत्वं साध्यमन्यथा
fagaraata । तथा च तदुभयसंयोगो द्रन्यान्तरनिष्टठो न कारणमित्यथः | gata
aq मनोषिद्धिदश्ाथां साध्यरमिदरप्रसिद्धम्, इनिद्रियत्वल्य मनोगभेत्वादिति चेत्, न।
प्रकारान्तरेणापि तन्निर्वचनसंभवात् इत्येके । अन्ये उ इन्द्रियपदं द्रव्यपरम् 1 न चेव-
मात्मादिना सिद्धक्ाघनं तत्यसाधारणत्वाभाषात्। न च सनोऽपि ami खविन्लेषे
तघ्यासाधारणत्वत्, | अन्यथा यथाश्चुतेऽषङ्घतेरित्यप्याहुः । वस्तुतः. खमात्मादिभिन्नद्रन्य-
जन्यमिति साध्यम्। न चाप्रयोजकत्वं व्यासङ्भानुपपत्तिरूपतकसत्वादिति । एवं च हेतौ
यदि न्यथेविंशेषगत्वशङ्भा, तदू तावन्मात्र पुव तातपयंम् । अन्न चाक्षषादिज्ञानं न इष्टान्तः ।
10
15
21)
20
30
10
15
20)
29
| I 9 —inanas
390 | , किरणावली
गुणत्वात् सूपादिज्ञानवत् यद् द्रव्य तन्मनः। श्रोललायन्यतम भविष्यतीति चेत्,
अत उक्त- श्रो्राद्यच्थापारे इति। अन्यथासमवायिकारणाभावे तदनुत्पाद-
प्रसङ्गात् । विषयविप्रकघाच्च तदुव्यापारेपरमो लक्षणीयः | लिङ्ान्तरमाह--्वद्येति |
खखायुपटन्धिरिन्द्रियसाघ्या जन्यसाक्षातूकारित्वाद् रूपादरुपलन्धिवत् | श्रो्रादिकमेव a
aad मविप्यतीत्याशङ्कयोक्तम् [369] - वाद्ये न्द्िथेः sarfafacsetas |
यदि बाद्येन्धियेः श्रोत्रादिभिः सुखादयो wa अन्धवरधिरयादिभिनौपल्न्धाः स्युरित्यर्थः |
सुखादीनां बुद्धरन्यत्वं बुद्धरस्वसंवे्यत्वं च वक्ष्यते। एवं सिद्धे मनसि व्यक्तिमेदसिद्धौ
सत्यां नियतक्रार्यतया मनस्त्वमपि सेत्स्यतीत्यभिप्रायवानस्य गुणानाह--त्तश्येति |
यद्यपि द्रव्यत्वादेव संख्या[दि पञ्चकं सिद्ध, तथापि सच्क्ारारमतिप्रदशेनव्याजन
विरोषं विवक्चन्नाह--प्रधत्नेति। अणुत्वे दि मनसो बहुत्वमथसिद्धमन्यथेकस्मिन्नेक-
वतमाने रारीरान्तरे तत्कार्थं॑ ज्ञानादि न स्यात्, अतो बहुत्वे सव्येकर्मिन्नपि शारीरे
बहुभिस्तै्वितय्य, युगपजुन्ञानोत्पत्िप्रसङ्गस्तदवस्थः।] तद्वरमेकमेव तद्वि तदस्त्वि-
त्याशङ्क्य सृच्रक्रतोक्तं, “प्रयतनक्ञानायौगपयादेकं मन” इति । एकैकस्मिन् शरीरे
एकैकमेव मनः प्रयत्नायौगपद्यात् , Maas अणुत्ववत् प्रतिसरीरमेकत्वमनु-
मातव्यमिव्यर्थं पृथकूत्वमप्यत एवः संख्यानुविधानादेवेत्यथः | “तद भाववचनादणु-
परिमाणम् 'तदभावादणु aa” इति श्च्नकारवचनादिवयथः | तच्छब्देन पूर्वोक्त
Se ene
ne ~ -------- a ee ————
अन्यथेति। नच शसेरसंयोगस्त्वकसंयोगोऽसमवायिकारणम्, खादीनां
वेगादिभ्याएकत्वप्रसङ्कात् | न च यद्वच्ेदेन विषयसंयोगः, तदवच्छेदेन शरीरसंयोगो S-
समवायिकारणम् | अत एव वज्ञानिकद्धखस्य नावच्क्तुदोपटस्भ इति वाच्यम्|
नित्यस्य ज्ञानासमवायिकारणसरंयोगाध्रयत्वात् । . श्रोत्रा्यन्यापकत्दमाश्षङ्धयाह —
विषयेति। यद्यपि विषया()विध्रकर्षो मनस्यपि तुद्य ष्व नहि स्मतेव्यघरा-
सन्निकृष्ट Aa: संस्कारात्मकश्च afsns: श्रोत्रादावपि, तथाप्यन्धानामपि स्छति-
दशनात् श्ोच्ादीनामकारणत्वमिति मनोजन्यैक स्मरतिरित्य् तातपयेम्। ag
सुखादयो बुद्ध्यभिन्नाः बुद्धिश्च स्वसवेद्या। तथाच arate agent इत्यत
मह- इुखादौना भिति | व्यक्तियेदेति। = व्ष्यमाणप्रमाणादिति शेषः|
नित्य[यत कार्येति । सुखसान्ातकारकारणतावच्केदेनेत्यथेः |
-----
eer
नित्यस्येति | त्तानाखमवायिकारणसंयोगाधारो नित्यः। ताद्शसंयोगाधारत्वादात्मवत्
इत्यथः । न च वि[49}]खुत्वसुपाधिः। शरीरादेर्तथात्वे व्यासङ्खानुपपत्तिरूपतक सत्वे तस्य
साध्यव्यापकत्वादिति मावः शआोच्रादौोनाभिति। शरोन्नायन्यापारे सतीति शेषः |
1. 9—manas |
किरणावरी 391
=
वैभवं परागरशति-तेन विमवामावादित्यथैः | विभवांभावश्च ज्ञानायौगपव्याद् , विभवे
दयेकेन्द्रियग्राह्या इव नानेन्द्रियग्राह्या अपि रूपादयो विषयाः ante waa, कारणयौग -
तैनेति। यथपि बिसवामवसात्रान्नणत्वसिद्धिः, घटे व्यसिचायत्, तथापि
स्पत्यन्ताभाक्वत्तधाऽवयवकद्पनायां गोरवाच्च | सावियवत्वामावादणु मन इति
« = (^
सावः | अनभ्युपगतसखच्पामाण्यं प्रत्याह--विभवासादश्यंति |
दइदभनामिसंहितप्। अपासङ्दयायां स्वदिवयसभ्वन्धेऽपि यस्यास्स्बन्धान्न युगपत्
ज्लानानि तदिन्द्रियसदहकारिक्रप्रेण agragiang | [56a] अतस्तदेद खुसखाषद्ग्राहक-
मिति धर्मिप्राहकभानसिदधमणत्वम्। तथाहि चाज्ञुषक्नानकतो मैजस्य स्वस्दविषय-
सम्बद्धानि soda स्वस्वदिषयसान्ञादकार्हेतुश्युन्यानिः ददा तदजनकत्वात्
घटवत् , अन्यथा aia युगपजक्षानोत्पद्पापत्तिः | न वाद्रटविरम्बाद्धिलम्बः |
तद्ितस्साकृद्ये वद्विखम्बस्यासिद्धेः। अतो मनःसंयोगदिर्हस्वत प्रयोजकः। स च
मनोकैमव्पद्े न सम्भवति न a शरीरपारमाणतुद्यपारसाणमनःपत्ते। अथं
वुभुतसापि ज्ञानदेवरिति तद्धिर्ह दवाव प्रयोजकः | नच Teed aga
नैव प्रकरायेत्। यतो बुभुतसिताथंग्राहकन्द्रियान्येन्द्रियजनोधं सा विरुणद्धि, न त्वन्यमपि
aaa दशनात् । तन्न । बुभुतसा हि समानाधिङ्रणव्यवहितपूकवतिनी ज्ञानकरण-
मन्यादशी Al नादयः । जागयाद्यज्ञाने व्यभिचारत ! नान्त्यः । अतिप्रसङ्खात् |
नापीन्द्रियमनःसंयोगकिेष एव विवयग्रहे ka: । स हि म जाविरूपः। अनुगतहेत्व-
भावात् । नापि सहकारिरूपः | तस्येव हैतुस्वापत्तेः । अथ ज्ञानकरणमेक्रात्मम्ये-
mer Waa ज्ञानं जनयति समूह्यलम्बल(न १ ]करणवत् । न चान्यक्ञानसामत्रीसच्वे
तेनावश्यस्भाव्यम्। तदससे कि करणधेत्वेनेति बाच्यप् । करणस्यैकेक-
ज्ञानसालजनकस्वभावतया अन्येष्पमजनकूतखा कस्णासावे सामप्र्यसच्वात्। तथापि
qqq यदेकां जनयति तत्त नियासकमास्थेयम् । तेषामप्यन्ययाज्ञानज[न्]ने मिथः
Hol कः समादध्यात् १ वतावद्धिषवैकक्लाः नापत्तिश्च | "पकजन्यसम्हाटस्वनवत् |
चाद्चुषत्वादिजातिसङ्कसपत्तेनकं ज्ञानं, चि्रूपवच्ाज्ञुषत्वा दिविजातीयन्ञानोत्प-
मापतेः} अथ चद्धुमंनःस्निकषद्श्णयां देहसस्बद्धं मनोप्वश्यं देहण्नोयोगस्य
लथापोषि। तथाच निरवयवस्याविभरुनः परमाणुल्वमिति नियम - इति भाषः।
चाक्षुषन्ञानवत इति । एतच्च प्रत्यस्चप्रकाद्यो कश्यम् । घटवदिति । नच
घटा विषयत्वेन दशन्तासिद्धिः । स्वजन्यसाक्चात्कार विषयत्वमेव हि स्वविषयत्वम् अन्राभ्यथा
इन्द्रियस्यापि सुल्यस्विषयकत्वाभावादिति भावः। लेति । न वेकन्नास्ममीस्यधिकम् |
आरोकादौ करणतया aan विषयतया आत्मान्तररे युगपदनेकलाक्षात्कारजननादिति भावः |
18 कले. 2A wana. 3A एक...वत् omitted. 4A मनः omitted.
५ % ‘
10
15
20
10
20
कारणत्वात् | वत्सस्वद्धे च देहत्वकसम्बन्धो ऽप्यवजनोयः, अधिष्ठानसस्बस्धस्या-
| 1, 9—maneas
392 किरणावली
~~~
{धिष्ेयेन्द्रियसम्बन्धनियम्ात् | अन्यधाधिष्ठानसम्बन्ेऽप्यधि्ठेयव्रिन्ड्िय-
सस्बन्धविरहादेव प्रहणोपपत्तेव्यासद्न्यथासिद्धमनसरोऽणत्वमपि न साधयेत् |
तथा च त्वम् चच्चुभ्यां ज्ञानदहयमेक्तं वा ज्ञानं रूपस्पशविषयकमुघपादनीयम् | मेवम् |
मनोऽणत्वेऽविषछठानसम्बन्धाथ्राहि इन्द्रियस्य यद्क्च्छेदेन विषयसंयोगस्तदवच्छदेन
च AGT: कारणम् इतरेन्द्रियासम्बद्धमनःसंयोगो at, यथा दशनमितरे-
न्द्रियस्य ज्ञानकरणं न चैतन्मनोदैमकपन्ते सम्भवति । ag मनोऽणुत्वेऽपि कथं
वुथुतसितः शब्दौ मन्देऽपि गद्यते, नान्यः । अन्यथानन्यगतिकतया कायं दनात् |
वुथुत्सितशब्दप्रहसामग्रेयव वख्वती तद्या मनोर्बैभवेऽपि तथास्तु | मैवम्। संकल-
रूपादिवुभुतसायां faa: प्रतिवन्धादज्ञानस्य वुभुतसाघीनवलतदस्वात् सश्षखुविषयक-
क्ानस्य चोतपत्तिप्रसङ्ात् | तथाप्यणत्वे वहुभिः पल्यमानाष्ु गा[ 50 [थासु
तावहुगोचरवुशुतसायां सवषां ज्ञानमज्ञानं वा स्थात् , न त्वेकं ज्ञानमिति चेत् १ कोरा-
हे श्रूयमाण एव वुभरुत् सितशब्द्रह इत्यन्येषामद्ि कोटाहख्त्वेन anatase
त्वात् | बहुनायेकदासमाज्ञेन युगपत् सच्निधाने व्यक्तिप्रहेऽपि aaa पकत्वाद्यग्रहात् |
ग्रहीतकस्वादिनानाजातीयशब्दस्य कोलाहन्ञागविषयत्वात् | कोलाषृेऽपि
बुभुतसितशब्दकत्वादिजातिप्रह् PAR पव देठत्वात्त् । एककालीननानाशन्द्ः
वुभुत्तसायश्च व्यभिचारेणाहेतुत्यात् 1 अथ मनो विभु दिसुगुणग्राहक्न्दरियत्वात्
ध्रोत्रवद्ित्यादिभिः प्रतिबन्धः न चापाततोऽसिद्धरन्द्रियत्यादिविेषणे च मनसो
धमित्राहकमानवाधः | छखलसान्ञात्कारस्यासाधारणेन्द्रिकरणतया दिभुत्वाण-
nadia मनःसिद्धेने व्यासङ्खचपपत्तियक्षणध्रतिक्ुलतक पराघातात् मनो
a fag, शब्दानाधारेन्दरियत्वादित्यादिप्रत्यनुमानाच्च | aq मनौ यदि ga
स्यात् स्पशैवत् स्यात् | तथा चारस्मकत्वापत्तौ क्रमण सहावयव्वारभ्मे eaTASyT-
af: | न च निप्रयोज्नतया स्पशवतोभ्प्यनारस्भक्षत्वप् | | RTA सत्यकश्यं
प्रयोजनम् , न त्वापाततस्तद्चपलटम्भादनारम्भः सव्रयोज्ञनानामस्मादशोरनाकलरनात्
Re
Harsoea aia | त्था च त्वगिन्द्रियस्य यदवच्छेदेन विषयसंयोगरुतदवच्छेदैन मनः-
dat मानाभावान्मनोऽणुत्वपक्षे a_i न वेभवपक्षे, aa तदवच्छेदेनापि संयोगलंभवा दित्यः |
आपातत दन्द्ियत्वासिद्धिदशायामित्यथेः -विद्नोषघणे चेति । साधने चेत्वथः। धर्मी
ति। अणत्वेनेव तवसिद्धिरित्यभिमानः। gay मेति । यथपि प्रथमेणेव प्रतिरधत्वात्
ततूप्रतिपक्षेऽपि सतप्रतिपक्चान्तरमनर्ह, तथापि अन्यतरप्रामाण्याभावल्य ध्रौव्ये cacy बहूनां वा
=
1, 9~manas |
किरणावली | 393
पयात् | एतेन eases: qzyap विभुत्वे हेतवः काटाल्ययापदिष्टा द्रव्याः |
न॒ व्यासङ्ञायुपपतिखन्नणप्रतिक्ुखतकदिव मूतेत्वस्फशेव्तयोऽर्याो बहिरिन्दिय-
ठृसिद्रः्यत्वसान्ताद्नाप्यजातिक्रखस्योपाघेरक्नेयत्वात्। अथ ममः स्परोबदेव कि
न स्यात् १ न चारम्यकत्वे MAMET ज्ञनयोगपद्ापत्तिः । ace
कस्यापि प्राणिज्ीवनपरयन्तमनारम्भकतथा ` काकिचिरकालाबस्थायिपाथिव-
परमाणकडपपकसेः ¦ न स्पशेवतवे हि मनः पथित्यादिचतुष्टयान्तभूतं बा स्यात् ,
AANA ? ate) तस्य यथास्वमिनच्छरियतापन्नस्य गन्धादिप्राहकतानियमात् ,
अहृष्टविशेषात् तज्ञातीयत्वेऽपि प्रतिनियताथंध्राहकतायायेकज्ातीयेद्धियपरिषेष-
TAA | नेतरः | तथा भूतस्य हि स्पर्शो न तावद्ष्यत्तगम्यः, अनभ्युपगमात् | नापि
कायलिङ्कपृथिन्यादिदिलन्तणस्पशेवहूद्रभ्यस्ख घटादिवदननुभवत् ag दीर्घा
शष्ट मक्षयतः wd पञ्च ज्ञानानि ? न च क्रमस्त्र योगपद्यान्भवस्य बाधितत्वात् |
न च व्यासङ्कस्वद्वाधकः। सनोऽवयक्ित्वेन ततसडूगचबिकाशाभ्याप्रुभयोपपन्तेः |
मैवं, सङ्ोचदिकाशयोरद्रष्टजन्यत्वे तव एव तदुभयोपपसौ मनसोऽसिद्धेः । पकपञ्चा-
दिबुथुसायाश्च तद्धेतुत्वे यनसौ दैभवेऽपि तदुपष्ेः, अक्यविनो ager
एतेनाण पनःपश्चकप् यक्यविनो sacar, घुयुदसादिवशात् तेषामेकपञ्चकेन्दिय-
सखश्बन्धादुभयोपदत्तेरित्यरास्तम्। पञ्च'क्मुतसायां सर्वेषां पश्चेन्द्रियसम्बन्धं
mage: | अज ज्ञाना 57a |दिक्तेलन्ञान्यसूतंसंयोगास्षमव्ायिकारणक-
7 गुणत्वव्याप्यजातिमत् विभुडिशेवश्ुणत्वाच्छन्दवदित्यदुमानमप्याष्टः | एतेनेति |
मनो fay स्परात्यन्ताभाद्वदुद्रम्यत्वादित्याद्यो मनःराहकमानबाधिता ह्यर्थः |
ततशूल्पममिति विनिगमकराघवा्थं॑तढुपन्या्संमवादिति मावः | atetifexa |
एतच्च qagfuaar साधनन्फापकत्वपरिष्ाराथंम्। सत्तामादाय दोषतादवस्थ्याबाह--
द्रदयत्वदयाप्येति । मेकगभ[{28 | °ग्याप्यत्वस्याह-- मनोसंक्रान्तद“"“““" [१] स व्धाप्य-
जात्यन्याण्यत्वगुगस्वशरूपप्रासि ' ° *°" (६ ज्ञलतोति | तज्जातिबाधः। एवं गुणतस्वादि-
(CY नां गन्धरूपकत्वकस्पना दिति भाषः । इति" *` """(?)-सँति । देवस्य देषवाचकष्प च
इति श्रीमहामहोपाभ्यायश्रीरचिदत्तविरविते किरणावलीप्रकाश्-विवुशणे FETT: GET: ॥१॥
देवगन्घगुणकस्पनेत्यथः। अज्ञाना दिति । शरीरसंयोगेनाधं aac?) वारणम् ।
[72] केचित्तु केतन [जानातीति 2] wan आत्मा तदुभयास्थस्मिन् यो
मृत्तसंयोगं हृति योञ्य' ; तेन शरीरखंयोगेभार्थान्तरवारणाय aft । हारीरात्सक्षंषोगस्य
निमित्तकारणतया्न्तरबारणायास्हु- धिति [खन्रकाधीति १] संयोगविशेषणम् । विभ्विति,
रनेहष्यभिचारवारणाय | खिदहवैति । `" * (?)-रवारणाय पिशेषपदम् । उक्तपिपक्षे षाधकसम्भवेऽपि
सदुयुक्तमेव प्रमाणं तदसम्मवे नेदमपीति किमनेनेस्यरचिं मावयति- - उृफीति i te उषचम् |
1 ए -त्रसुत्क्षया. 2 Ms. Bends with मेदगभ-. Then the text is taken from
Ms. C fol. 72a beginning ` 7० ्---व्याप्यलेखाद to the very end of the. book.
K—14
Or
10
15
20
29 `
30
ला
10.
19
| ], 9—manas
494 किरणावली
ययेवमणु सनः; कथ ताह द्विरित्रदिछन्नानां यष्हगोधादिशरीराणामुतूपतनापसर्पणादिचेष्टा-
विरोषाः १ न ह्यवियुनेकेनानेकाधिष्ठान सम्भवतीति चेत्, न | ततक्षणमपूवोँतूपन्न-
परयत्नवश्चात् क्मोपश्हीतान्तःकरणान्तसवशद्ेति यत्किञ्चिदेतत् | अपस्पेणोपश्षैण
वचनात् संयोगविभागा विति । “अपसरपणदुपतर्पणमरितपीतसंयोगाः कायीन्तर-
संयोगाश्चेव्यदृष्टकारितानी ति सच्रक्ारवचनात्। अपसर्पणं पूर्वशरीरविभागदेतुममनःकमं
उपसपंणम् उत्तरशरीरप्रा्िदेठमनः-कम । ततः संयोगविमागौ सिद्धौ। अन्यथा
तदनुपपत्तौ प्रेव्यभावानुपपत्तिरिति भावः|
` स्यादेतत् । मनसोऽतीन्द्रियत्वात् परापरव्यवहारायोगात् प्रयत्नादृष्टोप-
mera क्रियोपपत्तौ परत्वापरस्ववेगापगमो dia हत्यत आह भरूतेस्वादिति |
मूर्तस्य तेः सह खभावतः सम्बन्धात् , तेन तेऽनुमातम्याः | न हि प्राल्यक्षिक एव सव्यवह्।र
दति नियमो धूमाय्नुमिते बवहृ्यादौ तद्वधवहाराभावव्रसङ्गात्। नाप्यृष्टपब्रहेण
क्रियोत्पत्तौ वेगो न स्यात् | श्ज्वल्नपवनादौ तदभावप्रसङ्घादिति भावः|
स्यादेतत् | मूर्तैत्वाद् द्रव्यारम्भकत्वं मनसः fh न स्यात् इत्यत आद--
| steqarararfala | न हि मूर्तत्वस्य द्रव्यारम्भकत्वेन सदह स्वाभाविकः सम्बन्ध
विपक्षे बाधकाभावात् | स्पदीवत्वं तु द्रव्यारम्भकत्वेनाप्रयोजक, द्रव्यानारम्भे eat
वत्तायां प्रमाणामावादनुपलभ्यत्वप्रसङ्गात् तदीयकायान्तरस्याप्यमावादिति | न च
मूर्तत्वेन स्पशांँऽनुमातव्यः। तद्विरहेण वा अमूर्तत्व, मतस्य स्पशविर्हे विरोधाभावात् |
कथं तर्हीति । मनोऽधिष्ठित ca शरीरे तद्वयवे चा asad: 1 नच
तते द्दकसखड्गाद्यमिघातकर्बजनितवेगादिदत् क्रियाज्नितवेगादेव श्रिया चेश्टात्वश्य
20
ARG! तस्याश्च :प्रयल्लवदात्मसंयोगासमवायिकारणत्वाते। तलृक्चषणभिति ।
। मनोऽवच्डवक्शायामेव तद्वच्कैदेन aaa: | TATA AAA
कारणकङ्रियायामु्तरकारमचुदृ्ेः । मद्वष्टोपगृहीतमनो.ऽन्तरसम्बन्धेन वा
: क्रियोत्पादारित्यथेः | qa हारोरेति। वबिभागाश्रयान्तशेपन्यासो बिपक्तबाधकाभि-
2D
` 30
प्रायेण देतुदशायां तु faumzquamacata विबल्तितम्। अन्यथा धिशेवण-
बथर्थ्यात्। अन्थथेति | अनःकर्भेण संयोगक्षिभागाजनकत्ड LCA: |
परेत्यभावेति | प्रेव्यभावो मरणजन्मनी ते च अनःसंयोगविशेषो aqararar-
: भावेन सम्भवत इत्यथः भमलेत्वस्येति | यथ्प्यचुत्पश्नपरत्वादिषिनशरुव्ये
` व्यभिचारः, तथापि वेगस्ताबत् aaa पूतंकारणप्रक्रमेणतेत्पाद्यते | परत्वापरत्वे च
य्यस्मदाद्यपेन्ताबुद्ध्रा कचिक्नोतप्ेते तहि योगिमासीश्नरस्य aaa
शति भावः। भ्यापकाचुपरभ्िमाशङ्ुचाह--न हीति -उवलनाद्ा विति |
1A gomitted. 2 Vardhamana reads "ज्वलनादौ, {६ seems.
{. 9---11८11045 |
किरणावली 399
विभवाभाबस्य च परममहत्वेन सद वियोघादित्याह---“क्रियावच्वान्मूतं मन इति,
प्रक्रमात् क्रियावत्वेनाविभुत्वमुपरक्षयति |
स्यादेतत् | करणत्वेन Aaa: पूर्वं ज्ञातत्वं प्रतिषिद्धं, तदनुपपन्नं; ज्ञानकरणत्व-
MarR । प्रयोक्तुप्रयोज्ययोः कथमेकत्वमिति चेत् १ तथापि मेदोऽस्तु
कुतस्त्वज्ञत्वमत आ६ई--साधारणेति । तथा चेकामिप्रायेण प्रदृत्तिनिडत्ती न स्याताम् |
प्रत्युतामिप्रायविरोधात्, न प्रबरत्तिनं निवृत्तिश्च स्यादिति मावः] waaay सनस्तर्हि
स्वार्थ न गुणतः स्वरूपतश्च न पराथैमतीन्द्रियत्वादत आह--करणमाषादिति |
तथापि मूर्तस्य विदेषयुणयोगः स्यात्| अन्यथा द्रव्यत्वमपि न स्यात्] सूर्तैत्व-
समानाधिकरणस्य द्रव्यत्वस्य दिरोषगुणवत्वव्याप्यस्वादत आह--^शुणवच्वाद् AA? |
अवेमवान्मूर्वत्वेऽपि गुणवच्वाद्धिशेषगु णरहितस्यापि द्रव्यत्वाविरोधः इत्यथैः । तथापि
गुरत्वद्रवत्वस्थितिखापकाभावे कथ क्रियावत्वं वेगस्य क्रियोत्तरकालीनत्वात् १ नहि
मूतैत्वमात्तेण fae आह--प्रक्षादृष्टपरिभ्रदाटिति । कचित् प्रयत्नपरिपरहात् ,
€
क्वचिदटृष्टपरिग्रहादित्यथैः। इतिशब्दो द्वट्वपद्थेपरिसमापतौ |
इति श्रीमदाचार्योदयनविरचितायां [किर्णावल्यां दरवयपद्ाथेः समाप्तः | kl
a a RF ----
तघ्राप्यद्रष्टवदात्मसंयोगस्य aH सुकरत्वारित्यथैः| ag «| feared
मरनसोऽसिद्धमित्यत आष्ट- क्िधावन्तवेनेति। यपि पूर्सुषसपेणा-
gata: संयोगविमागसाधकत्वनौक्त्बात् क्ियाबसं मनसौ मासि
तथापि बिभवाभावात् अणुल्सिद्धचचा मूर्तत्वे सिद्धेऽपि स्प्टाथमेव area
पुनरिद्मवोचदिति क्षापनाथेम् । तञ्चरशितमनचदतमनेनोकतमैद विभबाभावं हेत॒तयोप-
लक्ष्य व्याख्यातम् | weg qracniangacd किमनिष्टमित्यत भह- त्था शेति |
देवदश्वशरीरं यदि देवदलसिष््चतनाधिष्ठितं स्यादेवदन्ताभिप्रायजन्यप्रकस्यषरुहेव्कः
न स्यात्, यक्षद्तशरोरबदित्यथैः ¦ ` न पराथं न परप्रयोजनक्ं तथा चेद्दियस्व-
व्याघात इत्यथे: | सूतेत्वदिशेषणुणदस्साधनेन faq बाघकमित्यत माह--
ज विभ्रवान्मूतेत्वेऽपोति | दिरोबगुणदस्वाभावे asace न स्यादिति | न पत्ते
बधक्षं WHA द्रव्यत्वोपपतसतेः। तिशेषशुणदस्वस्य ततप्रयोञजकत्वे विगादीना-
मप्यतत्वापकतेरिति tara: | वेशस्येति। क्रियोतूपादकस्यानादित्वे पूवेक्रियािः
तो्तरषेगसन्तानादेव मनसः त्ियोतप्तिरितिः न वाच्यम् | मनसः सकागतिमस्ा-
[ 57b |भावात् श्वेगसन्ताने 'सनौऽभावाव्> पूवश्चियोत्तवादितवेगस्य यतूक्षिञ्चि-
दु्षरसंयोगनष्टत्वात्। aged निराकरोति- कचिदिति । सुशरप्त्य-
नन्तरं केवखादरष्टञम्या मनःकरियेत्यर्थं । “भश्चुसश्चारि Aca” ्रेतिश्चष्दस्याथेमाह--
इतिषदाब्द् इति । an ada इति शेषः ॥
IB भाबः..०.,गक्रियोतृपत्तिरिति omitted. 2A बैग..-भावात् omitted.
10
15
20
20
30
| 1, 9—~imanas
396 किरणावली
ALARA AT AIA STF
nseqe: छुकविकरवक्षाननेन्दुः |
तस्यात्वजो ऽतिगहनां tacit तां
प्रकाशयत् WAGs PATAATA: ॥
इति श्रीमहोपाध्यायः श्रीगङ्गन्वसत्यज्ञ-मद्टौकाप्याय-
es a a i Oni
HAART AA- FSSC gal-
FATS GATas ॥१॥
{{-- 7111 PO |
किरणावली 307
qquiagal बद्धानवुष्टेवध्नठदः पुनः|
कारागारमिद् Fat यस्य नौमि तमीरवरम् |
Pr I जि ~न --------- ~ --- -------------------~-~-"-~---- ------------------------~~-----“-~------~--- ~~~ --- ~ ~
एकत्र सश्निपतितासितकण्डविः्वन्यय araincorizagy rad |
खन्धयाजलाञ्चलिमनद् रितोनमा्न FAUALIAT Toray प्रवाशद् |
नतिवश्चुतेरपि प्रािसतविघ्नदिष्यवक्तल्यष्वाकदौ कतं निबध्नाति 5
वुष्टेरिति। gfe: agen, अतुष्टिः da, aguantg मोचनीयौरीग्र-
विषयक्षपेव । “aqua पर्वर arta बादयणपंलायणाः | aa aq nlasaiza
ये दविषभ्ति महेश्वरध् ॥” इति waa: | यद्वा MraasmaeaAsy gemma gl Exaceda |
afgsaiat एकत्वेऽपि | amamerquiara faq@aradisiagiqaritey भेदः,
सष्काश्सिद्ससवधानात् तस्याः काथ्येयेदजनक्षत्वाख्च ! अश्र ‘aera: Ga’ रित्यनेन
बन्धस्याुत्या सोज्ञानन्वरं बन्ध इत्ययं विसेधाद् "तुषः दुन "शिति योजना । वथा च
व्यवच्छेदार्थः वुनःशष्को ager: इति नोक्तक्तैषः। यद्वा “amar दुन fedaa~—
बन्धस्य निरन्तराषत्तिरूच्यते न marta नोक्तदोषः पुक्तिबन्धो दुःखसंवत्य-
त्यन्तोच्वतदनुद्ती तयोश्च शशसवष्क्ेयत्वात् | वि्दपटेन मोगायतनं sca
कारागारत्वेन निरूप्यते न च तथोः साद्रभ्यप्रतिपादना्यं तयोरेव dang ‘stra । | ॥
अन्यत्र हि RUBS GIR वोषातोषाभ्यां Mawar व्रकतेऽपीश्वरष्यावासयय-
सत्वात् ततसाम्याय वद्विरोषणस्यैवोखितत्वाद् |
(कासो वधे निश्चये च aat यत्ते पशाद्पि ¦
तुषारशेरे च वबुमान् fewat भूतिव्रसेदक ॥
सबणेंकारिकायाश्च बन्धनागारबन्धयोः |”
10
20
gta मेदिनीकारः | 7
भतः वैष्िनीक्षारकोषात्ः कास बन्धनं ata ge कारागृहं यथा “Arca
निर्जितवासवेन" इत्यत्र } काररूपं गुहं काराशरहष् । विरोषल्ुएदाय चः सामान्य-
पकदोपादानं बिशेषगवाविशयं प्रतिपादयतीति ग्युत्तपक्तैरश्रापि विशेषप्रतिप्लये शुहपब् भि -
।
त्यभ्ये र
7 8 युकम्. 2B मैदिनोकारकोषात् omitted. 3B च omitted.
१ ४ :
>> `} “yo :
we P ea ' म ,
‘ ५
N
i
Cyt
10
' . 20
a 7 : 3 ~+ ¬ 1.4 Sy
i Ti—witro
398 किरणावली
साधम्येवेधम्थाभ्यां निरूपितानि द्रव्याणि | सम्ध्रति ताभ्यामेव गुणान् निरूपयति--
शूपादोनाभिति । युणशब्देनाध्रधान मप्युच्यते | यथा वयमिह गुणीभूता इति |
न चाग्रघानमावरस्य ुणत्वसामान्येन योग इत्याशङ्कामपनेवमक्त शूपादीनाभिति |
तथापि कियतापत उक्त
ag द्रव्ये धर्मि निरूपिते ध्वा ead निरूप्यन्त इति द्रव्ययुणनिङूपणथो-
हेठटेढमद्धावं दरंयितुः geafesanm कीन्हयति-- साघर्स्यति | यद्वा प्रतिबन्धक:
प्यानीभूतद्रन्यतस्वनिरूपण 'जिक्षासानि्क्तिकथनेनाकसरखन्षणैव संगतिरनेनोक्ता |
भकारे ठृतीया । eau चः सजातीयविज्तीयव्याद्लत्येन क्ञानप् । ननु गुणाना-
मित्यत प्व रूपादिप्राघ्तो रूपादीनासिति व्यर्थमित्यत आह-- शुणकान्डेनेति |
नखं शुणश्दधद्रपदिशज्डसवेशब्वो नानार्थो ततोऽपि कथं mga, नच
प्रकश्णसाचव्याद् तथा | गुणपदमात्रो पातेऽपि ततसस्थवबाह्। नच
रूपाकीत्यादिशष्दैत व्यवस्थावाची, व्यवस्था च gayfamafast शूपादिपवं
चतदविंशतिगुणपरशिति ga, तथापि गुणपद्स्य" दैय्धापकेः। न चादिपक्षस्य
उ्वस्थावा्चित्वं गुणपद्सपभिव्याह्यरदेवेति वाच्यम्, पषपदनै तङ्पद्रनसम्भवे-
नेतरएदश्य देय्यापन्तेः | |
ame:—eaigae चतुविंशदिषानपरं रूपत्वादीनां जालिङ्पतया
शीभ्रोपस्थितत्वकाहु sata: दिछश्नितेपस्थिवष्हत्याल् | wasetemfaral |
गुणप चाप्राधान्याथन््ः अप्राछान्यश ssqreaar? कूपादीनां इव्यधयत्वेन्य-
प्रधानत्वात् sae ऋ धर्मितया प्रधानत्वाद् । agg च धर्भिनिषूपणं
salasanKaicia संगतिप्रदशेनपरम्। तथापि रकूपत्वरसत्वादिनोप्थते
धर्मिणि प्रत्येकमन्वये षाक्यभेदापत्तिः। अध गुणत्वेनोपस्थितिस्तदा० तन्न"
गुणत्वबिधानावृदेश्यविपेयतावन्छेदक्षग्रकाश्योर्मेदादुएपल्िः |
Aad | शणत्वस्तम्बन्धसष्य agence बा विधेयत्वात् । यद्वा, रूपावि-
qynaaneancy agqfagtaaced स्पादीनां गुणत्वासिसम्बन्धौ गुणानां
व्रव्याधितत्वमिति प्रत्येकसनाट्रत्यैवान्कबयः। अप्र तु कूपादीनां निस्कियत्दं शुणाना-
इ > अशुणत्वमिव्येकादृस्यैवान्वयः, भन्यथा त्वनेकावृत्िकस्पना eral तथापीति ।
1B -faaqq- omitted. 28 तु. 3A -मावपदोपा-. 4B -पद्वे-। 5 B -स्थितिकलात्,
6B विलम्बोप- 7 4 प्रधाना-- 8A -पेचम् 94. aa omitted. 19 A ay omitted.
“` किरणावली 99
सवकामिति | avd नाम सामान्यविदोषः तेनाभिमतः सम्बन्धः समवायलक्षणः,
तेन गुण दूतरेभ्यो भिद्यते aT fe वा व्यवहर्तव्यो गुणस्वामिसम्बन्धात् | यस्त॒ a
तथा नासौ गुणत्वाभितम्ब्रद्धो यथा द्रव्यादिरिति लक्षणमुक्तं वेदितव्यम् |
गुणत्वमसिद्ध गोत्वादिवदप्रतीतेवयवस्थापकाभावाच | तथाहि सामान्य्-
a ——$—$—— .~
EE
नञ्च रूपादीनां गुणत्यस्सम्बन्धे fake damanraaa aerate प्राप्यत धवेति 5
सर्वेषामिति sag) यत्राहुः यद्वदावच््क्ते युणत्वसंबन्धो विधीयते axa
सामानाधिकरण्यमा्रंणापि AGATA = तद्रुपव्यापकत्वं गुणत्वसस्न्धस्य
न प्राघभिति तद्बोधनार्थं सवेयदम् । यद्वा, कपिञ्चख "न्यायेन वहुवचनं न जित्व -
भाल्लपरसिति बोधनार्थं “सर्बषामि'"व्युक्तम् |
सामाभ्यविरेषो रूपादिचतचि शतिमाचदृखिज्ञातिविशेषः । = नन्वभिसम्बन्ध |,
इत्यघ्रासिपदं व्यर्थम् , असिव्या्ेःः सवपदैनैव afgacaizcaa आह-- अशित
इति । पकार्थसमवायित्वेनासिमतः इत्यथः । तेनेति । asa शुणत्व-
Ae GUE, न तु समवायोऽपि वतावन्धालस्यैव गसकत्वे तस्य उयथेत्वाद् |
न चेवं “सम्रवायादिपदं व्यथ॑म्। समवायेन संबन्धेन गुणत्वं हिः देतुर्त्युपदशनाधं-
eq! उक्तमिति। केषलभ्यतिरेकाचमानरूपमित्यथैः। गुणत्वमिति । |.
नन्वत्रानुमानपरतायामाश्रवासिद्धिः, सिद्धौ बा बाधः साध्यखष्नविकलश्च gera:,
अत षक नाक्ुपलस्भमाश्रपरत्वमपि। सैवम् गुणत्वं arma उभयस्िद्धम् |
तञ्जातिरूपाधिर्ेति faa: aa गुणत्वं न जातिः, अद्ुगतत्वेना-
प्रतयत्तत्वाद् , व्यतिरेकऽ गोत्वादिवदिव्यर्थात् । रूपं न रूपत्वतद्थाप्यसिन्लसष्ला--
व्याप्यज्ातिमत् , तस्वेनाप्रतीयमानत्दां, गोत्वादिवरित्यन्ये | aH) शुणत्ववह्
सन्तारूपत्वादिजातिरपि रैरनङ्गीरुतेति तदसिद्धेस्तादव्थ्यात् |
टथवस्थापक्छेति । ननु भ्यवस्थापकत cays तस्य चनदुगमेऽपि गौत्वादिजतते-
सखान्नाचगतो व्यञ्जको जातिव्यवस्थापकः। प्रत्युत ग्यञ्चक्ताञ्गमेः जातिरेव a
सिध्येत् तव पवानुगतवश्यापष्ठेः९ । अननुगतं च व्यञ्नक्घं रूपत्वादि प्रङ्तेऽस्व्येव |
20
1B -न्यावाद्. 28 च्रभेः, 3 A -समवायादिस्तृभिमत. 48 समवायपदवैयर्थम्,
25°
5B हि omitted. 6A -रेकैण. 7B -व्यञ्जकस्यानुगतत्व 8A -बुद्धुपपत्तः+
(ए
10
20
| TI—antro.
400 | . किरणावली
नगुणो गुण इति गुगव्याब्त्निरितरेतयश्रयप्रसङ्गदूषिता गुणरहितत्वे हि तत्सिद्धिः
तत्सिद्धौ च तद्रहिदत्वसिद्धिरिति। सासान्यवान् स्पशरहिती द्रव्याश्रितो गुणः
सासान्यवान् कायानाश्रयो गुण इति चातिव्यापकं कसण्यपिं गतत्वात्] कमान्यत्वे
सतीति त॒ stars अनपेक्षितव्याड्त्तरतिप्रसञ्ञकत्वात्, रूपान्यत्वे रसान्यत्वे सति
— ee ss rer
ANE —YNeY उषञ्चदःं wasaquanand वा जाति-तसनियतं स्याद्? are,
yuequinginedmg | wayqngaisie Weanguandicar favafa
रूपादिषु guetta afafaqadtaledteat: | अन्त्ये, स्थवस्थापका-
Maza | कङेव्यादुन्वस्यादुगवस्य व्यञ्च्नश्यासःदादित्यथः | yey प्रस्यत्तं ar
मानं ea aaa का? oar, queaqivefaea, गोत्वादिवदिति
व्यतिरकद््ान्वः | यथा Mealenagrarnkcradiag ग तथा questa: |
अन्त्ये, व्यवस्थापकाभाकाद्िह्थुल्यै | FI TNA वाधक्धुक्तत्, इदानीं साधकमपि
नास्तीत्युच्यते इत्यवरे । | इतरेतरश्रयेति। वस्तुतः कर्मण्यतिद्यास्तत्वान्नेदं
गुणत्वसस्षनियतं AGHA! «AAI सासान्यदान् संयोगानाश्चय इत्यपि । इतर
तशाश्रकाभावेऽपि कस्रण्यतिव्या्तिति wa | अतिष्यापष्धथिदि। सन्नणपत्ते
UH | यदा तु रूपादौ रूपर्वादितद्याप्येतस्खचाग्याप्यजात्तिमसे साध्ये
afies तदा तत्र स्परशरहितत्वं a विशेषणम् । सामान्यवस्वमाजं तु विपत्ते
TARA ZIRT | अन्यथा RAI qa एक कयेत्वतहक्वाप्येतरसक्ताव्याप्य-
जातिमस्वं स्यात् | न च -दव्यादसितञ्जतिखिद्धो तदुपयोगः | तथापि कर्माचरन्ति-
तायास्त्रासिद्धेरिति gai उषन्यत् । न च कर्पीन्यत्वेन छक्तणविशेवणाद्रैष दोव
इत्यत. ट ee ATA | ।
az faa shana “mateaca खती' "त्यजते कमेण्यविश्या्ठेः । ‘eared
caqrged खतीःलत्यत्न च शक्परसादावेदाभ्याषेः । . अथान्योन्यासादोऽचुयोगिता-
वच्क्तेदकरूयेण्णदयोग्थुपएस्थितो प्रतीयते, प्रतियोग्यन्रुक्तिश्च धर्सोऽनुयोगितावच्छेदकः,
ag चाद्धयोशिवाबच्छककं aia, न चः रूपत्वादिलाविस्तथा, तदसिद्धेः। तन्न ।
अषत्वमादेऽपि ugaianaguedamata aurea) mao दिपन्तत्व-
faq ua walued ag | aad ख नास्तीति Aa) कर्माचन्तिभ्यव-
स्थापकवखेन रूपादौ Salata’ slates तल्लिश्चयात् |
et a ag eo reat Per
1 8 @momitted. 2B aeag-. 3 98 विपच्वा", 4 A स्पादावेवा-- SA च
omitted. 6B qomitted. 7B कमब्याद्त्त-,
IT. 21/16. |
401
#॥
किरणावली
चेत्यादेरपि सुवचत्वात् | faa व्यवस्थापकेन रत्नतच्वमिव गुणत्वमुपदेशापेश्चेण -
चक्षुरादिना प्रत्यक्षत एव प्रतीयत इति तु स्वरिष्यव्यामोहनं निमित्तमन्तरेणोपदेशस्या-
गम माचत्वात् |
न च समान्यवखकायानाश्रयत्वमावब्रस्य जातिव्यवस्थापकत्वे कर्मसाधारणी जातिः
"सिद्धय दिति कमणो विपक्ञत्वानिश्चयः | न हि निमित्तान्तरेण रूपादौ कर्मसाधारण-
जात्यन्तर सिद्धिरक्तव्यवस्थापकबखेन कमंव्याच्रत्तजातिसिद्धो विसेधिनी । एदकजोभय-
ताद्रशाजातिसिद्धौ विरोधाभावात् |
भत्राहुः-- न धमेमावं जातिन्यवस्थापकम्, अपि तु जातिनियतम् | अन्यत्वं च
न॒ तथा, तथात्वे वा कूपान्यत्वेन cal रसान्यस्वेन वा रूपादौ ततकल्पनेति
agate: | यद्वा, अन्यत्वं व्यभिचारिजाततीयतया ्याप्यत्वेन व्यवहारादौ न निश्येतं
शक्यते , रूपान्यत्वादिना रसान्यत्वादिना च. व्यभिचारिजातीयत्वमैव दशितम् |
किमन्नात | भ्यवस्थापकेन लिङ्खनेत्यथः। रत्नतत्त भिति । यथा रत्नतत्व-
व्याप्यजातिरिन्द्रियसश्लिकषमाल्वेयापि रूपप्रभाविशेषवान् मणिः पद्यरागपदवाच्य
दति जातिविशेषनितधर्बोपदरेशजसंस्कारसध्रीचीनेनेन्द्रियेणानुभूयते, तथा गुणत्व-
सामान्यमपि सामान्यवान् कर्यानाश्रयः क्मान्यो गुणपद्वाच्य इत्युपदेशजसंस्कार-
सहकूतेन्द्रियवे यमित्यथः | निमित्तमिति । सामान्यनियतधर्मान्तभविनोपदेशे
जातिग्राहको, न च प्रृते सोऽस्तीत्यथेः |
ननृक्तोपाधिरूपयेव सामान्यमादायोपदेशः प्रत्यत्तेण जातिग्रहे सहकारी स्यात् |
न वा सामान्यनियतः एव धर्मोपदेशः प्रव्यत्तसहकारीति नियमः । अनतिप्रसक्त-
धर्मोपदेशस्यैव तत्सहकरित्वसम्भवात्, saad) अथाध्यत्तन्ञाने जनयितव्ये
नेन्द्रियाणां शञदः सहकारी साक्ञात्वशा्वेत्वजात्योः संकरापत्तेः, किन्तु शाब्दं ज्ञान-
मिन्द्रियसहकारि, धथविरोषज्ञानउ्यङ्खयत्वाद्रत्नजातिविशेषाणाम् , शब्दस्यापि
परिचायकधर्मोपदशंनद्धाय सहकारित्वं वाच्यम् । तथाच धमविशेषज्ञानपेवेन्द्रिय-
सहकाय्यस्तु | तन्न । THA? गुणत्वप्रतीताविन्द्रियाणामुक्तव्यवस्थापकन्ञानस्यैवेन्द्रिय-
सहकारित्वापत्तेः।
वस्तुतो र्न“जातिविशेषन्ञानेऽपि नोपदेशस्येन्द्रियसहकारित्वम् | उपदेशं विनाप्यननु-
गतमतेजोतिविषयायाः सखात् । उपदेशस्य तु जातिविशि्टस्य शब्द विशेषवाच्यता-
प्रतिपाद्ऽनोपयोगित्वं प्रथममनेकथममदरोने किम विशिष्टो धमीं शाब्द विरोषवाच्य इति
परिच्केत्तमराक्यत्वात् 1 तदिहापि कर्मान्यत्वाद्युपाधिना carga धमी गुणपदवाच्य
इत्युपदेशजज्ञानसापेक्मिन्द्रियं गुणत्वं गमयिष्यति । अन्नाहुः-- रट्नविशेषेऽनति-
प्रसक्तो anlage रूपादिविशेष पव वाच्यः, तस्य च काय्यंस्य कारणतःवच्छैद्कः५
1B सिष्यतौति. 2 8 -नियतघर्मोप-- 3 A प्रकरतेऽपि. 4 8 रतरगत- 5 8 -पादनेनोप-,
6 ^ कायंकारणतवच्छेद क,
K—15
10
15
20
ZO
30
Cr
10
20
[ IL. intro.
402 , ~ किरणावङी
तस्माद्वरं “भूषणः “HAT गुणस्तष्छक्षणयोगादि"ति। न कर्मणश्चलनात्म
कृतया प्रतीयमानस्य तावद् रूपादिव्याव्रत्तसुत्प्रक्षणाद्यनुद्रत्तमेकजातीयत्वमनुभवसिद्
परस्परविरुद्धसंयोगविभागलक्षणकार्यात्पादकत्वं च तस्य व्यवस्थापकमप्यनुभवसिद्धमेव |
तद्विपरीतं च कायं रूपादीनां चवु्वेशतेरुपलभ्यते, ततस्ते: कमविपरीतजातीयंमवितव्यम् |
न ॒द्येकजातीयत्वे कार्यभेदनियम उपपद्यते, न चाकमत्वेनेतद् भविष्यतीति वाच्यम्,
अकर्मतया द्रव्यस्याप्यविरुद्धकारय्यकारित्वप्रसङ्कात् | तथा च रूपादिवत् नेकं द्रव्यं
संयोगविभागावारमेत | ` तस्माच्यथाविरुद्धका््यकारित्वाविरोषेऽपि सपिक्षत्वानयेक्षत्वाभ्यां
सामान्यविशेषोऽदभ्यं वाच्यः, सच योग्यव्यक्तिच्ततितया scam | गुणत्वे तु
प्रमाणान्तरानवतारदशायातुक्तव्यवस्थापकेनोपदेोन वा िप्रतिषश्चं प्रति प्रत्यत्तमसिद्ध,
सिद्धो ar रसाद्ावपि रूपान्यत्वोपाधिसहकारेण सामान्ययेकःं प्रव्यत्तं सिध्येत् । न
तच्छास्जं रत्नशास्जवदागमतया गुणत्वे मानम्, युक्तिप्रणयनवेयथ्योत् | परं
प्रत्याक्तोक्तत्वासिद्धे प्रामाण्यासिद्धो चागममाच्रं न प्रत्यत्तसहकारि |
तस्मादिति । कमग्याच्रत्तवयवस्थापकस्योक्तस्यातिप्रसज्ञकस्वात् सामान्य-
व्वकार्यानाध्रयत्वमाञ्रेण जतिसिद्धौ चः कर्मसाघारण्यपिव्यर्थः |
तस्मादिति। स्वोतपर्युत्तरकारमाविभावभूतनपेन्ञल्वमालमच्ानपेन्तत्वं
विचत्तितम् › तेन कर्मणो द्वउ्यपुवेदेशसंयोगनाशापेन्ित्वेऽपि नासिद्धिः | नन्वेकजातीय-
काय्यकृारत्वेनेकज्ातीयत्वं साध्यते कमंविलन्षणकाय्यकारित्वेन विजातीयत्वे वा
नायः, व्यभिचारात् द्रव्यकर्मणोस्तथात्वेऽप्यतथात्वात् सत्तया सिद्धसाधनाच्च | द्वितीये
चाप्योजेकत्वम्>, गकजातीयत्वासिद्धेः। अपि च परस्परविरुद्धसंयोशविभागरूप-
कायंकारित्वमसमवायिकारणत्वमत्राभिमतं, कारणत्वमाच्रं Al? नादयः , भक्मेत्वेमैव
तद्भावसम्भवात्। a हि द्रव्ये संयोगबिभगोभयासमवायिकारणत्वमस्ति।
नान्त्यः । anlal परमेश्वरज्ञानादो च विरुद्धकाय्यकारि्तिया गुणत्वाभावापत्तेः |
किंञ्च, विरूदकार््यान्यकाय्यजनकत्वं* रूपादो कर्मव्यावत्तजातिसाधकम्ः, विख्-
कय्यराजनकत्वंऽ ar? ara, यदि जनकत्वमाब्ेण; तद् द्रव्यकमेसाधारणी जातिः
~. स्यात्, असमदायिकारणत्वेन तुः कर्मसाधारणी स्यात् , अदष्ज्ञानसाधारणी च न
स्यात् । अन्त्ये, सामान्यादि-साधार्ण्यम् । a चं सामान्यक्स्वेन तद्विशेष्यम्०
अद्ेम्बरज्ञानादौ ` गुणत्वासिद्धि-प्रसङ्घत्। न च विख्द्धकारय्यासमवायिकारणत्व-
ऽप्रातरेको laatda:, द्रऽयसाधारण्यापत्तेः। अज्राहुः- रूपादौ संयोगबिभाग-
समवायिकारणत्कासमवायिकारणत्वश्युन्ये जातिमति यत्. कारणत्वं तन्न रूपत्वाय -
वच्कैयं, मिथोन्यभिचरात्, सत्तायफाश्वातिश्रलक्तत्वादित्यन्नुगतध्मादच्छेयं तदेव
1 Nyayabhtsana—Nyayasiitravrttikara. See TR. 2A च omitted.
38 emaqaq 4 & विरुद्ध का्याजनकत्वप्. 5B -व्यवस्ापकम्, 6A faagmalfa-
रिक्तकायेजनकत्वं. 7B -कारणतवेऽपि, 8 Bazomitted. 94 -प्रसञ्जकल्ात्,
| II. intro, |
किरणावली 403
द्रव्यकमणोर्विजातीयव्वं, तथा सामान्यवत्वकाय्यानाश्रयुत्वाद्यविरोषरेऽपि विरुद्धाविरद्ध-
काय्येत्वाभ्यां गुणकमणोरपि विजातीयत्वमित्यवदातम् |
सोऽय संयोगविभागयोरनपेक्ष कारणं HAMS सखद्चस्याथैः ॥ द्रव्याशथितत्वम्
gta | अन।भ्रिततत्वनित्यस्वे चन्यत्रावयविद्रव्येभ्य इति वदताऽथादाभ्ितत्वानित्यत्वे चान्यन्न
नित्यद्रव्येभ्य इत्युक्तम् |
गुणत्वम् । न चैवं तद्विखन्षणकारणतया द्रव्यकर्मसाधारणी जातिः सिभ्येत् ।
संयोगविभागसमवायिकारणत्वेन द्रव्यत्वस्य तदुभयासमवायिक्छारणत्वेन च कम्रेत्वस्य
सि्द.वविसेधात् |
यद्वा, रूपादयो रूपत्वादिमिन्नसत्ताव्याप्यजातिमन्तः, सामान्यदसखात् BA |
न च रूपाद्यच्रत्तिजातिमखमुएाधिः , स्यव्यापकताग्राहकमानाभावात् | अत पव
न क्मेत्वप्रुपाधिः | द्रव्ये सध्याव्यापकत्वाश्च। न चैवं द्रव्यमाले द्रभ्यगुणयोवां
द्रव्यत्वादि ' तद्धचप्धान्यसत्ताव्याप्यशसामान्यदखमपि . सामान्यवस्वादज-मीयेतेति
वाच्प्रप्। विपत्ते बधकमवत्। प्रृते च ्ताद्रशका्थंस्याकस्मिकतापत्तैरेव
विपक्ञबाधकत्वात् |
यद्वा, रूपत्वं सत्ताव्याप्यजातिव्याप्यं रूपमात्र्त्तिजातित्वात् शुङ्कत्ववत् |
न॒ च रूपत्वव्याप्यत्वघुपाधिः। पृथिवौत्वादौो साध्याव्यापकलत्वात् निमित्त
कारणताति^“रिक्तेन रूपेण संयोगविभागोभयन्कारणता तद्विरोधिनी सामान्यसमाना-
धिकरण या कारणता सा गुणत्व्प्रवस्थापिका। द्रष्ये हि तादशकारणताबिसोधिनी
कारणता कचित् द्रव्यस्य तन्निमित्तकारणत्वेन समावेशात् |
सामान्यस्य तु aerate कारणता न सामान्यसमानाधिक्रस्णा | न च निरित्त-
का(रणत्वातिरिक्तत्वेन रूपेण यत्तो प्रति कारणत्वं तेन द्रव्यकर्मसाधारणी जातिः
स्यात् । तो प्रति कारणान्तरसाधारणं यदसमवायिकारणत्वं तस्य जाव्यग्यवस्थापक-
त्वात् । अन्यथा तो प्रति समवायिकारणत्वातिस्किं यत् कारणत्ं तेन संयोग
मन्त्माव्य जातिसिद्धौ argea® स्यात् । विभागपू्चैकसंयोगासाधारणकारणत्वा-
भावश्च गुणत्वव्यञ्जकः। तेन॒ संयोगाद्रेग्वरल्ञानाग्दो उभयजनकत्वेऽपि न aa
गुणत्वाभावः। |
स्बोक्ते सृश्रकार^सम्मतिमाह- सोऽयमिति | द्रभ्याश्चितत्वस्य
दरभ्यादिपञ्चकेऽतिव्यासि निरकत्तमह- अनाशितत्वेति। “उक्तः साध्यध्रस्तावे
1A अदि omitted, 2 A -जातिमत्तमपि जातिमचवादनु-. 3 A -जातिकाय्खाकस्मिकलप्रसक्तरेव,
4 8 -तिरिक्राया. 58 संयोगविभागौ प्रति, 6A जातिसांकयं. 7 B -ज्ञानानासुभय-.
8B -रानुसति-.
10
15
20
30
10
15
20
25
30
[ II. intro,
404 किरणावद्ी
नित्यद्रव्यव्रत्तयोऽन्त्या विरोषा इति चोक्तम् । वक्ष्यते च मूततद्रव्य्र्तित्वमिति
च कर्मसु|| ल्ष्यते सामान्यमपि सामान्यरूपेण पदाथत्रयच्रत्ति।! समवायस्स्व-
qatar | गुणास्तु गुणरूपेण सवत्र द्रव्य एव queda | न न वत्तन्त एव समवायवत्।
न क्वचित् द्रव्ये वत्तन्ते विरोषवत् कर्मव्च | न न वत्तेन्तेऽपि द्रव्यवत् | नाद्रव्येऽपि
वत्तन्ते, सामान्यवदिति। तदेतदेषां द्रव्याश्चितत्वमित्यस्याथैः। |
तदेतद् द्रव्यलश्चणव्याबरच्या सिद्धति | न हि तस्मिन् सति गुणत्वामिसम्बन्धो
भवितुंमहति, जातिसङ्करप्रसञ्खात् |
प्रहास्तपादाचार्स्येणेति शेषः समवायवदिति व्यतिरेक! दथ्न्तः। तेन
यथा समवायो न वर्तते, तथा गुणा a वत्तेन्त इति नास्ति, यथा वा द्रव्याणि
कानिचिन्न Tara, तथा केचिदगणा न वत्तन्ते इति नास्ति, यथाच कमणि fader
केषुचिदेव दव्येषु वत्तन्ते न तथा गुणाः, यथा सामान्यमद्रष्येऽपि aaea न तथा
गुणाः, किन्तु पद्ाथेत्वावान्दरविभाजकोपाधिना सकलद्रव्यदृन्तय इत्यथेः। ननु
गुणषू्पेणेति यदि गुणत्वं सामान्यं विवक्तितं तदा स्वरूपासिद्धिः, गुणत्वस्य
द्रग्याचुत्तित्वात्। भथ गुणव्यक्तय पव वबिवक्तितास्तथापि स प्व दोषः,
गुणव्यक्तीनामैकौकद्रग्यद्रत्तित्वेन सकलद्रध्यश्च त्वाभावात् |
मेवम् 1 द्रव्यत्वावच्कन्न्याप्यताप्रतियोगिकभ्यापकतावच्ठेदकसखासान्तादु-
व्याप्यजातिमखस्यः विभुसखमवेतच्रन्तिसत्तासान्ञाद्वयाप्यजातिमखस्य वा faataacara |
निष्करियत्वागुणत्वयोः कर्मादमवतिनव्या्तिरिति पृवंसाधम्यदह्ययोपपादकतया
दे व्याचष्टे तदेतदिति | पूवेसाधम्यद्ययमित्यथः। द्रह्यलक्षणेति । रूपादिभ्यो
द्रव्यत्वस्य ग्यावृत्येत्यथः | न हीति | रूपादिषु द्रभ्यत्वे सतीत्यथैः। जा तिसङ्करेति |
यद्यपि द्रन्यत्व“व्याप्यगुणत्वे न जातिसाङ्कय्यं तथापि सव॑न्नः गुणेषु यद्यनित्यशुणा
स्युस्तद्यनिर्मोज्ञापत्तिरिति | यत्र गुणे गुणो नाङ्ोकाय्यस्तत्र केवरं गुणत्वं वर्त॑ते
घटादौ च had द्रव्यत्वमित्यन्यत्र तयोः सङ्करः स्यात् › गुणेषु गुणस्य नित्यत्वे च
ज(तित्वापच्या गुणत्ववब्याघात इत्यथः । वस्तुतो गुणे द्र्यत्वसखे तद् विनाभूत
संयोगादेरप्यावश्यकत्वान्न त्र गुणत्वं ada | `संयोगाद्यसमवायिकारणतासमवायि-
क।(रणताविरसोधिक्ारणतयाः गुणत्वकद्पनात् । यश्च धर्मो यत्र नास्ति ania तेन
धर्मेण ज्ञातिकव्पनेऽतिप्रसङ्खः। न बा गुणेषु द्रभ्यत्वच्रत्तो मानमस्ति । मानाभावेऽपि
जातिकस्पने सवे सवेजातीयं स्यादिततिऽ भावः |
1B व्यतिरेके. 2 8 द्रभ्याहत्तिलात्. 3A -व्याप्यावान्तरजातिमच्वस, 4B व्याप्यत्वं quad.
5s A सवव omitted, 6A नित्यत्वेन, 7 A सयोमादिस्मवाय्यस्मवायिकारणताविरोधिवया,
8B स्यादिव्यधैः.
II. enero. |
किरणावली 405
नाप्यभिन्याप्त्या द्रव्याश्चितत्वम् एकजात्युपग्रहाभावादिव्यभिप्रायवानाद--
निष्क्रिथत्वमगुणवस्वं चेति। चल्नात्मिकायाः क्रियाया निष्क्रान्ता
निष्क्रिया रूपादयस्तेषां भावस्तच्वम् | मूर्तिविर्हेणेतदवसेयम्। क्रियाया
स्तदनुविघायित्वात् । मू्यभावद्च रूपादीनां समानदेशत्वादध्यवसेयः, मूततैत्वसमान-
देशत्वयोः सहज विरोधात् । गुणा येषु वर्तन्ते ते गुणवन्तो न गुणवन्तोऽगुणवन्तस्तेषा
भावस्तत्वम् । समानजातीय्गुणाभावस्तावदनवस्थाग्रसङ्गात् | सूपादौ रसादि-
वेगान्तानां सद्भावे मूर्स्वप्रसङ्ग(त् । बुद्धयादीनां त॒ प्रतिसन्धातृगुणत्वग्यवस्थितेर.
प्रसक्तिरेव | शब्दस्य नभोनियमात् । गुणेषु गुणयोगे च समवायिकारणत्वप्रसक्तौ
द्रव्यस्वापत्तेगणत्वभ्याधात एव |
नाप्ययिब्याप्त्येति। जतिसङ्कराहगुणे गुणत्वानभ्युपगमे गुणत्वरूपेण
सर्वद्रव्यवृसित्वं यदद्रव्याश्चितत्वपुक्तं तदपि न स्यादित्यर्थः|
ag faltnaed स्वरूपासिद्ध घात्घ्थात्मिकायाः क्रियाया गुणेष्वपि सादित्यत
आह-चल्छमेति | पतद् निष्करिथत्वम्। क्ियाया इति | सृत्तत्वस्य क्रियासमवायि-
कारणतावच्छेदकत्वादित्यथेः। समानदेरात्वाशिति। पततपराधितश्तन्तुरूपं
यदि मूतं स्यात् पतत्तन्ताषेततूपटरस्य समानदेश न स्यादिति क्रमैणपादनम् |
निष्कियस्वश्च यद्यपि निष्कियविनषटद्रव्येऽतिव्याप्तं तथापि क्रियां प्रति समवायिकारणता-
वच्ह्वेदकरूपाभाववचखं च साधम्यमभिप्रेतम्। ag न विद्यन्ते गुणा यस्येति बहुबीहिणीव
विवल्निताथेरामे नज्तत् पुरुषान्मतुब् व्यथः, कमेधारयमत्वथींयाद्रहुबीहिरेवेष्टो खाघवा-
दिति न्यायात् , प्रत्युत पय्यदासनजा शुणेतरत्वं* ततः प्रतीयेत । तच्च faafad
नेत्यत आह - शुणा येष्विति। अनवस्थेति। यद्यप्यनवस्थाश्चमिंणोऽग्रिमाग्रिमस्या-
प्रसिद्धावाश्रयासिद्धिस्तथापि रूपादीनां रूपादिमसवे रूपादिमच्वमेव न स्यादित्य-
वयवस्थैवानवस्थार्थः। योग्यानुपलभ्धिबाध इत्यपि द्रव्यम् |
गुणेष्विति । यद्यपि रूपादीनां गुणवचखवादिनो द्रभ्यत्वसमवायिकारणत्वे
इणे पव, तथापि रूपादीनां द्रव्यत्वे तद्विनाभूतपरिमाणमपि मन्तभ्यम् | तद् यद्य-
वच्छन्नं तदा adea तश्च निरारूतमैव । अथानवच्लिन्नं तदा विभुत्वापत्तो
द्योन्दरियप्रयक्तत्वापत्तिः , अकाय्यत्वापत्तिश्चेति भावः । यद्वा, पूवीपरितोषेणाह--
सपावयवीति। नन्वलापाद्यापादकयोवेयधिकरण्यं रूपेष्वेव ada इति वापाद्क-
मसिद्धं घरादावपि रूपं ada, रूपे च रूपान्तरमस्त्विति कथं घटादेनीरूपत्वं रूपस्या-
वयवित्वे चापादकाभावः 2
1B -qureg-ara-. 24 -पटाखय-, 3 A च ayaa omitted. 4 A गुरीतरवन्ल' प्र-*
10
15
20
25
30
10
15
20
25
30
| IL. 21100.
496 किरणावली
रूपावयवी च स्पेप्वेव ada इति घटादेनीरूपत्वप्रसङ्ग इत्यादि ॥ |
एव निगणत्व निष्क्रियत्वे च॒ रूपादयो गच्छन्ति चदुर्वि्तिगणा मह् रछब्द
इत्यादयो व्यवहारास्तदेकाथैसमवायादिना arava गौणाः समथैनीयाः। चकारात्
समवाविक्रारणताविरहः | यदा हि गुणकर्मणी गुणेषु न स्तस्तदा द्रव्ये काकथा१ न हि
निगुण द्रव्यमाश्रयते । कारणगुणामावे तस्यापि निरयुणत्वप्रसङ्गात्। नच निर्गुणे
द्रव्ये किञ्चित् प्रमाणमस्तीति | |
सभ््रति गुणानामेवान्योन्यं वेधर्म्यमाह-द्षेति। एते मूं न
अच्राहुः--रूपं यदि कायं सद्रपकत् स्थात् अदयवि्स्यात्, यदि चावयवि
स्यात् aerate स्यात्; किञ्चि सूपस्य रूपवस्वे धटरूपयोरुभयोरप्
समवायिकारणत्वेना्चगमात् यदि रूपं समवायिकारणं तदा वरादेनीरूपत्छप्रसङः |
भादिपदग्राह्यं च रूपरसयो रूपरसवे सूततेत्वापत्तो Ase रसवचस्वे नीरूपत्वप्रसद्धः;
रूपवचखेऽपिः नीरसत्व्रसङ् इत्यपि
नन्विदमसिद्धं गुणानां चदनप्रतोतेः रूख्यादिगुणग्रतीतेश्चेत्यत ae-cafaa |
यद्यपि गोणो वृत्तिः sszaq इति शड्धध्रयोगरूपव्यवहारसमथंनेऽपि प्रतीतिनैव
समिता aa गोणत्वामावात्* | aura संख्यादिप्रतीतो arrears बाधकात्
परम्परास्तम्बन्धेनाप्युपपत्तेरन्यथासिद्धिः। यद्ध, परस्पयसस्बन्धेन दोषेण प्रतीतिरिय-
मासोपरूपा, न चेवं gst महत्तरऽमहन्तमादिधीनं स्यादाकाशगरूपस्याश्रयस्येकरूपत्षे
नाविरोषादिति वाच्यम् | अतपवानुपप्तेस्तस्यास्तारतम्यादिरूपावान्तरसामान्याधीन-
त्वात् महर्वैकाथसमवायस्यातन्त्रव्वात् | चशब्दसमुञ्चयान्तरस्य स्वशब्देनोपात्त-
त्वादरचुक्तसमुचय~माह चकारा दिति | cas रूपादीनां द्रभ्यत्वाभावसाधनायौक्तः
न॒ q arava कमाद्।वतिब्याक्षेः। समवायिकारणत्वाभावमैवोपपादयति--
यद्ा हो ति। तस्यापि काय्यंद्रभ्यस्यापीत्यथंः° । Ramsay कारणगुणाना-
मसमवायिकारणत्वादिति भावः| ।
ननु मूर्तशुणत्वं संख्यादावतिञयाप्तं मूतमाल्ञगुणत्वमपि मूर्तभा्च्ततिसंख्यादौ
गतमित्यत आष्ट-पते * °ूत्ति मिति | मूतिचत्तितावच्दकशुणत्वव्याप्य-
जातिमरन्त gai) ag सा जातियैदि गुणच्वसाक्ञाहुव्याप्या faafaar, तदा
वेगस्थितिस्थापकयोरव्या्तिः, तदव्रत्तिसंस्कारत्वजातेर मूच ्तिभावनाचृत्तित्वात् |
अथ गुणत्व्ग्राप्यमाचजातिमता, तदा *'निबिडत्वादिसंयोगभेदे परिमाणसेदे चाति-
aaa: | अतप्व अमृतंचरचयचुत्तिगुणत्व 'सान्ञाहुव्याप्यजातिमस्वमित्यप्रास्तम् ।
1A रसादटयी. 2A द्पवक्व च, 3 A इत्यादि. 4 A waomitted. ५ B गुणवच्छाभावात्,
6B agut-omitted, 7 B -काशमद्च्वसैक-. 8A -चथमयमादह. 9A sae; omitted.
104 qm 7718 fafaerfgd. 12A -साच्चाद् omitted,
II. intro. |
किरणावली 401
व्यमिचरन्तीत्य्थः वेगः dearer: | -उपलक्षणमेतत्! र्थिदिस्थापकोऽपि
दष्व्यः। बुद्धीत्यादि । एते मूरिविरोधिन इत्यर्थः । भावना संस्कारविरोषः |
संख्येति | द्रव्यमात्रस्य व्याप्यव्यापकमभूता इत्यर्थः ||
संयोगेति । एका संयोगव्यक्तिद्रयोद्रव्यव्यक्त्योर्वर्तते | तथा विभागद्धित्व-
्विप्रथक्त्वव्यक्तय wear: | आदिअ्रहणात् ल्ित्वनिप्रथक्त्वादयः, अनेकक्चब्दस्येकपयु-
दासवृत्तित्वात् त्रिचतुःप्चादिद्रव्यव्यवितष्वपि aaa इति। दौषास्त्विति। स्प
र्सगन्धस्पर्ञकत्वेकथक्त्वपरिमाणपरत्वापरत्वगु ख्व द्रवंत्वस्नेहसंस्कारबुद्धया दि शग्दान्ता एकै-
कस्यामेव व्यक्तौ वर्तन्त इत्यथैः ॥
मैवम्, संस्कारत्वान्यियुगुणत्वव्याप्यजातिश्युन्यगुणत्वस्य सावनान्यत्वे सति
कालगुणव्र्ति मतं गुणच्तिगुणत्वसान्ताद्ब्याप्यजातिमखस्य बा faataacard |
वेगस्य गुणे विभागाभावादाह-- वेग इति। उपलक्षणमिति । भावना-
तिर्क्तिसंस्कारत्वेन शक्यलक््यसाधारणरूपेण जदतस्वाथलन्षणयेत्यथः |
चामूतगुणत्वं संख्यादा्बतिव्याक्षम् , अमूतमालगुणत्वमम्तेमा्वुत्ति सं ख्यादावपि
गत॑मित्यंतं आह--पएते मर्तीति, मूतिविरोधितावच्छेदकगुणवुत्तिजातिमन्त
gua: | ag ‘aaa सा जाति्य॑दि गुणत्व्तान्ताद्व्याप्या मता, तंदां
भावनायामन्यापि'। तदुकृत्तिसंस्कार्त्वजातेमतगुणवेगादिवुष्तेः। भथ गुणत्व
ग्याप्यमाल्ं तदा परममहतवेऽतिनव्याभिः। भत पव स॒तेबरच्यवृत्तिगुणत्वः
ठप्राप्यजातिमसं तखमित्यपि हेयम् |
मेवम् | संस्कार्त्वान्यमूतगुणव्रत्तिगुणत्वग्याप्यजातिश्चन्यगुणत्वस्य °मूस्य-
समकाथिकारणविरोषगुणत्वस्य वा विव्तितत्वात् । ag सावनायाः प्रयल्नविश्चेषतया
प्रयट्नपदादेव तद्छाभ इत्यत आह--भकवनेति | विशेषः eafatqeaq | aaa
गुणत्वं मूतीपरतंच त्तिगुणत्वं aa मूतंमाववृत्ति अमूतमात्नवृस्िसंख्याव्यक्तावव्याक्तत् |
न च संख्याज्ञातीये तथात्वम्! संख्याज्ातीयं हि न संख्याव्यक्तिः। प्कस्याः
संख्ग्रव्यक्तमर्तापूतश्व्रत्तित्वाभावात्। नापि dead जातिः, तस्य दवेव्यावृत्तेः ।
न च मूतगुणत्ररयमूतेगुणव्रतिगुणत्वन्याव्यज्ातिमखम् , संस्कारेऽतिग्यापते-
रित्यत आह --द्रहयमाच्स्येति । द्रन्यत्वावच्कन्नव्याप्यताप्रतियोगिकम्ापकता-
वच्डदक गुणल्वऽपाप्यजातमखं संस्कारत्वान्यमूतंगुणच्त्तिविभुगुणनच्रत्तिगुणत्वव्याष्य-
जातिमखं वा विव्ञितिमित्य्थः। ofa. यद्यपि द्विशब्देन द्वित्वाधार उच्यते
तद्र त्वं रूपाद्दप्यस्ति , तथापि द्याश्चयान्योन्याभाकभ्यापकात्यन्ताभावाप्रतियोगि-
गुणत्वमेकल्वाभ्याप्यगुणत्वं वा विवक्तितम्) आदिग्रहणादिति । रकत्वान्य-
संख्या पकपृथक्त्वान्यपृथकत्वं ala द्यत इव्यथः । ए[के १ |कस्यासिति।
7 ^ ततापि जा-. 2 8 मूच्य ससानाधिकरण-+ 3 8 -हच्यभावात्,
10
15
20
20
30
10
20
| IL. intro,
408 ` किरणावली
eye | विदोषा एव Fae ` तस्य गुणाः स्वाश्रयग्यवच्छेदोचितावान्तर-
सामान्यविहोषवन्त इत्यर्थः | नेमित्तिकद्रवस्वं प्रथिवीतेजसोः सामान्यगुण इत्यत उक्तं-
सांसिद्धिकेति । तथादि--रूपं भास्वरत्वादिना, रसो मधुरत्वादिना, गन्धो गन्धत्वे-
नेव, स्रौ उष्णत्वादिना, स्नेहः AAT, यथोक्तं द्रवत्वं तादृरूप्येण, बुद्धयादयो बुद्धित्वा-
दिना स्वाश्रयमितरेभ्यो व्यवच्छिन्दन्ति। संख्येति i वैगेति। मावनातिरिक्त-
संस्कारोपलक्षणम् | तेन स्थितिस्थापकोऽपि wat; सामान्यं साधमम्धं तदृरूपा
गुणाः सामान्यरुणा न स्वाश्रयन्यवच्छेदाय प्रमवन्तीत्यर्थः॥
यद्यप्येकत्वाश्रय"व्यक्तिबरत्तित्वं द्वित्वादावपि अनेकावुत्तित्वं ° चाचत्तावपि गतम्, तथापि
स्वाश्रयान्योन्याभावन्याप्यधनेनिरूपितवयधिकरण्याधिकरणगुणश्त्वम् अन्योन्याभाव-
व्यापकात्यन्ताभावप्रतियोगिगुणत्वं बा" स्वाश्चयान्योन्याभावात्यन्ताभावष्याप्यशुणत्व-
मेकेकच्रनित्वमभिप्रेतम
ननु ` शास्नान्तरेऽपि° रूपादयो गुणाः प्रसिद्धा वेत्यत ate—fegyar
एवेति । = “विनयादिभ्यिष्ठगि"ति स्वाथिकः प्रत्यय इत्यथः। स्वाश्रयेति ।
यद्यप्येतत् संयोगभेदादाबप्यस्ति, तथापि प्रथिक्ीवुत्तिघुसिजलघुतिबरत्तीतरसंयोगा-
चृततिगुणत्वव्याप्यज्ातिमखम् | अन्न gaa तादृशी जातिनति न तल्लातिव्यासिः।
यद्वा, परममहसखावुन्तीति विशेषणं देयम् । भावनान्यत्वविशिटमनोचत्तिच्त्तिगुणत्व-
व्याप्यजातिमस्वानाश्रयत्वे सति गुसत्वपाकजद्रव्यत्वान्यगुणत्वं वा वशेषिकगुणत्वं,
न तु द्रभ्यत्वव्याप्यविभक्तोपाध्यवच्कननेतरभेदप्रयोजकगुणत्वन्याप्यजातिमच्छम् |
यदि हिः बषिभक्तोपाधिग्याप्यत्वश्मात्रं विवक्तितं तदा निविडसंयोगस्य
gfadtaraafacarztacarfa: | अथ ततसमनियतत्वं "० तदा षुखादावन्यासिः ,
तस्येश्वरान्मावुत्तित्वेनात्मत्वावच््लिन्नेतस्सेदध्रयोजकत्वाभावात्। नापि संस्कार
त्वान्यमनोशुणवुत्तिगुणत्वन्याप्यजातिश्युन्यगुरुत्वनेमित्तिकद्रवत्वान्यगुणत्वं , स्थिति-
. स्थापक्रेऽतिन्यापकत्वात् ; तस्य स्पशंवन्मात्रचत्तित्वात् |
BU
न स्वाश्रयेति । पूवनिसक्तविशेषगुणान्यगुणत्वः*मत्र विवक्तितप्,
यथोक्तस्प्रासम्भवित्वात्। पकेक्िनेवेति। यद्यप्येकेकत्वमैकत्वस्तख्याधिकरणत्धं
तच्च योरप्यस्ति, तथापि द्रच्यग्राहकयावदिन्द्रियात्राह्यबहिरिन्द्रियप्राह्यगुणत्वन्ाप्य-
जातिमल्व"व्मनाभिप्रेतम् |
1B व्यक्ति-0711{{60. 2A अनेकघ्रत्यन्यत्व, 3 B-qu-omitted. 4B -प्रतियोगिल.
६ ^ -gud वेकहत्तिलमभिमतम्, 6B पि omitted. > A प्रसिद्धा omitted.
8B fe€omitted. 9 A -व्याप्यमाच, 108 -faqa, 11 8B -माच 12 B -माबमभि-,
TI, «tro. |
किरणावली 409
gta | वाहयेन चश्चुरादिना एकैकेनेवेन्द्रियेण ग्रही योग्या इत्यर्थः|
संख्येति | काद्येति अनुवर्तते । संख्यादयो वेगान्ताश्वश्ठुःस्पशनग्रहणयोग्या इत्यर्थः ।
बुद्धीति । वुद्धवादयः प्रयत्नान्ता अन्तःकरणेनेव ग्रहीतुं योग्या इत्यर्थः | गुरुत्वधमा-
aaa ह्यतीन्द्रियाः। भावनेति वेगमालव्यवनच्छेदाय | तेन स्थितिस्थापकोऽपि
waa | इन्द्रियमतीत्य acer इत्यतीन्द्रियाः, न केनचिदिन्द्रियिण wera इत्यथः |
हिशब्दस्त्वथेः |
अपाकजैति | स्वाश्रयस्य aq समवायिकारणं तस्य ये सजातीया गुणाः तत्-
पूर्वकाः। तथाहि तन्त्वादिरूपादिभिः पयादिरूपाय आरभ्यन्ते । वेगेन स्थितिस्थाप-
कोऽप्युपलक्षणीयः | पार्थिवपरमाणुरूपादयो नैमित्तिकं च द्रवत्वं नैवमित्यव्यापकत्वमा-
रङ्कयाहइ-अपाकजेति। = गद्रवत्वमित्यत्राप्यपाकजलयनुषञ्ञनीयम् | कारणपदस्या-
नन्तरं माल्लपदमम्यध्यादहाय्येम् , अन्यथा संयोगविमागावपि क्वचिदेवमित्यतिव्यािः
Aral इयतीन्छरियाग्याप्िनिचच्यथम् | ननु शब्दादीनामपि मनःसदहरूतेन्दिय-
वेयत्वात् द्वीन्धरियत्राह्यत्वमिव्यत आह-बाद्येत्तीति चक्षःस्पशोनेति |
(क 9 Ra
qaQa_ संस्कार्त्वमादाय मावनायामप्यस्ति, तथापि संस्कारत्वान्यद्रव्यप्राहकया-
वदिन्द्रियप्राह्यगणत्वभ्याप्यजातिमचं विवत्तितम् । नन्बन्तःकरणग्राह्यत्वं प्रलयत्तमात्े-
sfaeata बहिरिश्दरियेष्वपि ततसष्टकारित्वादित्यत आह - अन्तःकरणेन वेति |
योग्धा सत्यनेन चरमज्ञानावावग्यासिनिर्स्ता, तत्रापि योग्यतावच्छेदकरूपस "चात् |
aq चाद्रष्टाचचपि योगज्ञध्मादिजञन्याध्यन्तस्यानुव्यवस्ायस्य a far इति
तत्रातिष्यासिः, ईश्वरवुद्धचायव्यासिः। न च बहिरिन्दियाजन्यनिविंकव्पककारणे न्दरिथ-
सन्निकर्षाश्रयगणत्वव्याप्यज्ञातिमचं तखम् । आल्मसंख्यापरि्माणयोरतिष्याततेः |
तयो््रं्ययोग्यतान्तम् तयोग्यताकत्वेन मनोजन्यनिविंकव्यक विषयत्वात् |
सेवम्। भष्टमावनामिन्नात्मविशेषणुणवृत्तिगुणत्वन्याप्यज्ञातिमखस्य बहिरिद्दरिय-
जन्यसाक्तातकाराजन्यविषययोगजध्मजन्यजन्यसविकस्पकाजन्यसान्ञातकारविषयगुण-
त्व्याप्यजातिमचखस्य वा षिवक्तितत्वात्। न केन चिदिति। य्यप्येतत्
पर्माणगुरष्वीग्वरवुद्धयादिषु चातिष्याक्षम् , तथापि संस्कारत्वान्यनिविकल्पक-
विषयशुणत्वव्याप्यजातिश्युल्यगुणत्वं वेगान्यत्वे सति वेगेतरप्रवयत्तगुणाचरत्ति-
गुणत्वसा्ञादुव्याप्यजातिमखवं वाभिप्रेतम् 1 ननु स्वकारणगुणपूदधकत्वमेव
नास्तीत्यत आह-स्वाश्रयस्येति। (द्रवत्वेत्यन्नेति। परिमाणादावयोग्यत्वा-
घ्नाजुषङ्घो द्रवत्वे तु योग्यतावशात् स इत्यथेः। करचिदिति। aa क्रारण-
1A -व्लात्, 2 Vardhamana reads द्रवत्वेत्यत for द्रवत्वमित्यव.
K—t16 |
10
15
20
2d
530
(IL. 11110.
410 किरणावली
स्यात् । रएष्वेवेतत् संभाव्यत इव्यन्ययोगव्यवच्छेदेनैतत् साधम्थं तेन क्वापि कमेजत्वेऽपि
वेगस्य न दोषः । बुद्धति | | RAs: रन्डान्ता अकारणगुणपूर्वकाः, एतेषा-
` मश्रयस्य नित्यतया कारणाभावादिति मावः| एते अकारणगुणपूर्वका waa: |
तथा च संयोगविभागवेगनैमित्तिकद्रवत्वेरकारणगुणपूर्वकेरपि areca: | न aa
5 जातीया अकारणगुणपूर्वका एव, क्वचित् कारणगुणपू्वैकाणामपि दशनादिति |
बुद्धीति | बुद्धयादयः पाकजान्ताः संयोगजाः | संयोगासमवायिकारणका इत्यथैः |
FRU भावनान्ता आत्ममनःसंयोगजाः, शब्दशब्देन शब्दविरोषरो ग्राह्यः, स च सेय्याया-
काशसंयोगजन्यः | तूङेत्युपलक्षणम् | द्रव्यान्तराण्यपि समानसंख्यापरिमाणेरवयवेरारन्धानि
सातिशयपरिमाणानि अ्रह्याणि | तत्परिमाणं प्रचयाख्यसंयोगजम् । उत्तरः संयोगस्तन्तु-
10 दउय्थादिसंयोगात् पय्वय्यादिसंयोगः। नैमित्तिकं द्रवत्वमथिसंयोगात् | परत्वापरत्वे
दिक्ारूपिण्डसंयोगात् | पाकजाः पाथिवपरमाणुरूपाद्योऽयिसंयोगादिति |
संयोगविभागवेगाः कर्मजा: | संयोगविशेषविभ।गविरोषवेगविरोषा इत्यथैः | तत्र
संयोगविभागावाद्यौ | वेगोऽवेगवदुद्रव्यारन्धे वर्तमान इति| राब्दोत्तर-
a
दयस्तंयोगविभागास्यां क्य तादित्य्थः। पष्वेवेति। यद्यपि सम्भावना योग्यता
15 तदवच्छेदकत्वं न गुणत्वसान्ताद्वयाप्यजातेः अपाकजे'ल्यस्य ग्यथ॑तापत्तेः, हित्वाद्ावति-
व्याप्तेश्च , तथापि गुणत्वसान्ञाद्वचाप्यव्याप्यजातेस्तसवम् | न च परिमाणशुर्त्व-
द्रवत्वस्नेहाग्यािस्तज्ापि परिमाणत्वादिव्याप्यज्ञातेः सात् | यद्वा पाकजभावना-
दिष्ठयुणान्यत्वे सति स्वा्रयसमवायिसजातीयगुणासमवायिकारणकषृत्तिगुणत्व-
साक्तादचाप्यजातिमल्वं त्वम् । पल इति! ag व्यक्तिविशेषस्यानञ्ुगततया
20 नित्यमा्च्र्िच्रृ्तिगुणत्वग्याप्यजातिमसं aad दाच्यम् । aa यदि गुणत्वसान्ञाद्-
व्याप्यजातिविवक्तिता तदा भावनायामव्या्धिः। अथ जाति' ममान्नं विवज्नितं तदा
परममह खेऽतिञ्याधिः |
मेवम् । विभुविशेषगुणत्वस्य fafa हाब्द् विदोष इति । cz
विभागाजन्यः शब्द इत्यथं :। gat प्रचयाख्यसंयोगवन्मा्नोपलन्नण-
सित्यथेः | नच परिमाणाग्यार्तिः। संख्यापरिमाणोभयान्यतस्मा्ज्ञन्यज्ञन्य-
परिमाणस्य faataacara |
उत्तर tial कर्माज्ञन्यः संयोग इत्यथः | संयोगज्ञत्वमज्न संयोगासमवाधि-
कारणकत्वं न तु तञ्जन्यत्वमा्बमिति न विभागेऽतिव्यास्िः | कमजा इति। कर्मा- `
समबायिकारणका इत्यथः | आद्याविति। संयोगदिभागासमवायिकारणकोौ यौ न
30 भवत इत्यथः | अवेगशवदिति | वेगाजन्यो वेगोऽत्र विवत्नितः। वेगबदुद्रन्पारऽध-
5 अ।तिमाघं,
----- *---------*---~~--~~-~------ --
Oe ------------ —
ho
Or
11.410; |
किरणावली 111
विभागौ विभागजाविति। शब्दशब्दः शब्दविरोषबे aud) great) बद्र _
पेक्षा; अपेक्षाबुद्धिजन्या इत्यथैः आदिग्रहण।त् चित्वत्रिप्रथक्त्वादयो ग्राह्याः|
तदितरे च यद्धिपरीता इव्यथत्। ह्यति रूपादयः स्नेदान्ताः समानजात्यारम्भका
इति | इहारम्भकत्वमस्मवायिकारणस्वं यदि विवक्षित afe अनुष्णपदोपादानमनुपपन्नम् |
न ह्यष्णस्पो विजातीयासमवायिकारणम् | अथ कारणत्वमात्रमारम्भकत्व सेहोपादान-
मनुपपन्न, स हि विनातीयस्यापि संग्रहस्य कारणमिति वक्ष्यते} तत् कथमेतत् !
इत्थमेतत् | कारणत्वमातरे विवक्षिते द्वयस्यापि वर्जनम् । असमवायिकारणतवे
विवक्षिते द्वयस्याप्यवजजनम् | समाना एका जातिर्येषां ते समानजातयः तदारम्भकाः रूप-
रसगन्धस्परीशब्दपरिमाणेकप्वेकप्रथक्तवसखरेहा असमवायिकारणतामाप्नुवन्तः समानजातीये.
ष्वेव एत calmer? विहायारमघर्मतरकारणे भवन्तः समाननातीयेष्वेवेद्य्र्थः |
वेगस्य वेगजन्यत्वदेवेत्यथः | छाद् Pyare इति । शब्दसंयोगाजन्यः शब्द् इत्यथः ।
बुद्धपेन्ञत्वं सुखादावतिव्याप्तं मत्वा व्याच्छे-अपेक्षावुद्धीति। भपेन्ताबुदधित्वं
जातिविशेषः । ययप्येतत् संस्कासयतिव्या्ं तथापि मनोगुणत्र्तिकमेजन्य-
जातीयाघरन्तिनित्यावृत्तिगुणत्वग्याप्यजातिमखं तखम्। द्यस्येति । उष्णस्पशेस्य
स्नेहस्य चेत्यर्थः! तथा च स्पर्शे ऽनुष्णत्वं बविरोषणवुपादेयमेव | स्नेहोपादानं तु न
कतत्यपेवेति भावः | द्यस्याप्यवजनपतुष्णस्पशं स्य स्नेहस्य चेत्यर्थः |
तथा AGNI त्यक्ता स्पशंमालमेवोपदेयम् | स्नेहेति | कत्तव्यमेषेति ara: |
दतदेव स्पष्टयति- कपर सेति यथ्यण्येतत् संयोगजात्यारम्भकसं योगादिष्यक्तिष्व -
प्यस्ति, तथापि स्वनिष्ठगुणत्वव्याप्यजातिश्युन्यसमवायिकारणवृत्तित्वे सति असमवायि-
कारणनिहठकचुतस्तिमातरद्रुसतिगुणत्वव्याप्यज्ञातिमखमन्रामिप्रेतप् । |
छत एवेति | “अनात्मधर्मे'ति विशेषणं रूपादीनामपि ज्ञानखुखादिविजातीय-
जनकत्वात् स्वरूपासिद्धिनिससाथम् । ज्ञानेतरस्वनिष्ठगुणत्वष्याप्यजातिविजातीया-
कारणंमालस्येकवुत्तिमाजवत्िगुणत्व्याप्यजातिमसखं तचमित्थर्थः। 'विज्ञातीयैवेत्य-
बथारणमुमयारस्भकन्युदासाय | यच्च॑पीश्वरेच्छायत्नयोरस्पदादीच्छायल्नजनकत्वा-
तत्राव्या्तिः, बुद्धिजनकत्वात् दित्वादावतिव्यािश्च , तथापि ज्ञानेतरयास्मदादिथरत्यन्ताः
त्मविशेषगुण्त्तिगुणत्वभ्याप्यज्ञातिमचवं तख्वमत्र॒विवक्नितप् ।
10
15
20
25
10
19
20
[ I]. 1111-0.
412 किरणावली
सुखेति | एते विजातीयमेवारभन्ते। सुखमिच्छां दुःख द्वेषं तौ प्रयतनं
प्रयत्नः क्रियामिति । ase: पूर्वीपरान् व्यवच्छिन्दन् अवधारण द्योतयति |
पुरस्य सुखदुःखाभ्यां पितुः सुखदुःखे समानजातीये अपि भवत इति चेन्न;
विषयमात्तत्वात् 1 विषयत्वेऽपि ज्ञानद्वारा तत् कारणमिति चेत् , न; भविष्यतोरपि पुत्रस्य
gana पितः सुखदुःखाद्य॒त्पत्तिद ेनात् | न चानागतमपि साम्प्रतिकस्य
कारणम् पूर्वभावनियमस्य ततूत्वादिति। साक्षात्कारणस्वं वा विवक्षितम् |
ee a ee ------- a.
खुखमिति। खखविषयमिति शेषः। दुःख सिति । दुःलविषयं द्वेषमित्यथः |
विषथमात्रत्वादिति। सुखदुःखयोः स्वरूपसतोः ज्ञानापेन्ञणावश्यकत्वे तेनेवान्यथा-
सिविरित्यर्थः। विषयत्वेऽपीति | स्वविषयकक्ञानं तयो्व्यापासे व्यापारेण च
व्यापारो नान्यथासिद्धोऽतिप्रसङ्दित्यथः। मविष्यततोरपोति । = अनागतयोः
खखदुःखयोक्ानं न व्यापार इति तयोक्ञानमैव तद्धेतुरित्यन्यथासिद्धिरेषेत्यर्थः। नयु
सुखाषिमाजं प्रति व्यभिचारेऽपि चन्दनादिविषयिकष्ठखादिकं प्रति सुखादीनां कारणत्वं
स्यात् , अन्यथाऽनागतचन्दनादिज्ञानाद पि सखोतपत्तेस्तेषामपि खुखहेतुत्वं न स्यात् |
मेवम् । बैषयिकष्ुखस्येन्दरियाथसन्निकषजन्यत्वात् दुबादिषुखादेश्च पित्राद्यतीन्द्रियत्वेन
तदजनकत्वात् | वस्तुतः खुखदुःखविषयत्वेन ज्ञानस्य खखाचुत्पादकत्वमिति
विषयतया तस्य कारणतावच्छ्दकत्वं न तु कारणत्वम् । नन्वेवं स्ुखदुःखयोरपि
इच्छादधेषजनकत्वं न स्यात् , तजृन्ञानयोरेव तस्वादित्यत आह-- साक्षादिति । स्व-
ज्ञानद्वारा पुलादिष्ुखादेः पित्रादिष्ुखादिजनकत्वेऽपि ana स्वविषयकश्रत्यत्त्नन-
समकारमिच्छादिज्ञनकत्वं विवलितं सुखाद्यनन्तरं asad विना तदुतुपत्तो विलस्बा-
भावेन तस्येच्छादयजनकत्वात्। अनेच्छाद्धेषयोखपादानपरिहारफलख्कत्वत्तयोष्याना-
गतसाब्लविषयकत्वादनागतयोश्चाजनकत्वात्। षखदुःखन्ञानमेवेच्छाद्वेषजनकमित्य-
तीन््रिथमाचावन्तिन्ञानान्यात्छविशेषगणमालच्चन्तिगुणत्वव्याप्यजातमस्वं तत्व पारि
IL. intro, |
किरणावली 413
संयोरोति । - अचर स्नेहोऽपि aren, संयोगाद्विजातीयं द्रव्यादि। विभागाच्छन्दः।
संख्यातः परिमाणम् | गुरुत्वात् पतनम् | द्रवत्वात् स्यन्दनम्। स्नेहात् संग्रहः |
उष्णस्पसीत्ः पाकजाः। ज्ञानादिच्छा। धमात् सुखम्| अधमाद् Say |
संस्कारात् त्रिधास्मरती इति विजातीयवगः। सजातीयाः प्रसिद्धाः। बुद्धिसुख-
दुःखेच्छद्वेषभावनारन्दाः स्वाश्रयसमवेतारम्भकाः] यद्यपि बुद्धिरविस्वादिकमन्य-
जाप्यारभत इति उभयचारम्मकेषु पठितुमुचिता, तथापि स्वाश्रयसमवेत-
विरोघगुणेष्विति दरष्व्यमिवयदोषः | रूपरसगन्धस्पश्षेपरि माणस्नेहप्रयज्ञाः परत्रारम्भका
इति| अवयवरूपादयः स्नेहान्ता अवयविनि सूपादिकमारभन्ते। प्रयत्नश्चात्मनि
वर्तमानः, शरीरे चेष्टाम् ।. यद्यपि स्नेहः संग्रहं सवाश्रयेऽप्यारभमाणः
qyaa विहितनिषिद्धप्रव््तिरूथः स्वाश्रये घम(धमदुतपादयन् संयोगादिषु
पटिवमुचितः, तथापि परिमाणान्ताः परत्रैव स्तेहान्ताः सजातीयं परतैव
re
भाषिकमेवेत्याहः। सं योगेतीति | नन्वेतस्य भ्यक्तिपर्तायामजनकभ्यक्तचावव्याक्ति-
जातिपरत्वे चानुष्णस्परशे इच्छद्वेषयोश्चातिव्याक्षिः। रईै्वरेच्छाप्रयत्नयोः
समानासमानज्ञातीयास्म्भकत्वात्।
मैवम् । ज्ञानभिक्ञेश्वरविषेषगुणाचष्णस्पर्शान्यत्वे सति स्व संमानजातीयज्ञानेतर-
स्वविज्ञातीयकार्णव्त्तिगुणत्वग्याप्यजातिमसखस्य विवक्ितत्वात्। स्वाश्रयेति |
यथा्च॒तस्योभयलारम्भकेऽतिव्याप्तेः स्वाश्रयसमवेतमालारम्भकत्वं साधस्यमलाभि-
मतम् | नन्वेतस्य व्यक्तिपरतायामजनक्रव्यक्तावव्याप्िः। जातिपरत्वे च वेगस्थिति-
स्थापकयोरतिव्यासिस्ताभ्यां स्वाश्रयक्थंजननात् । वुद्धिरब्दयोर्यातिश्च । ईश्वर
ज्ञानस्य अस्मदादिन्षानजनकत्वात् । शब्दस्प च व्यधिकरणक्ञानजनकत्वात्। मैवं;
म्यधिकरणज्ञानभिन्नषिशेषगुणजनकानित्यगुणावृत्तित्वे सति ज्ञानसिन्नविशेषशुण-
जनकन्रत्िगुणत्वव्याप्प्रज्ञातिमसखस्य यत्नेतस्प्रत्यक्तगुणत्वग्याप्यज्ातिमद्विुविशेष-
गुणत्वस्य at विवन्नितत्वात् | सृनेह इति । द्रव्यान्तर इव जलेऽपि स्नेहः संग्रहाख्यं
सयोगं जनयतीत्यथेः | परिमाणान्तां इति । परत्रैवे'ठयुभयन्रारस्भकभ्यवच्छेदाय ।
यद्यप्येतदज्ञनकव्यक्तावत्यापकं तथापि समानाधिकरणाज्ंनकमाववत्तिक्ानान्य-
जनकचृत्तिगुणत्वसान्नाद्वयाप्यजातिमस्वमन्न विवक्तितम्। स्मेहान्तां इति ।
1 ^ च्रौण््रात्। 24. इच्छाप्रयतद् ats.
10)
15
20)
| Il. intro.
414 किरणावली
प्रयलान्ता एकाभ्चितमन्यल्नैव | प्रयत्नशब्देनाच प्रयलविशेषो विहितनिषिद्धविषयो ara
इत्यदोषः | घोगेति। संयोगो द्रव्ये स्वाश्रये मेरीदण्डादिसंयोगो नभसि शब्दं
वंशदःख्योविंभागो विभाग स्वाश्रये शब्दमन्यल्न संख्या कारणगता काय्यं संख्यां परिमाण
च खाये दित्वादिकम् । एकप्रथक्तवं स्वाश्रये द्िप्रथक्तवादि अन्यतेकपूथक्तवमेव | एक-
ग्रहण द्विषएथक्त्वादीनाम् अक्रारणत्वप्रतिपादना्थेम् | गुरुत्वं स्वाश्रये पतनम् अन्यत
गुरुत्वमेव | द्रवत्वं स्वाश्रये स्यन्दनमन्यल द्रवत्वमेव | वेगः खाश्रये गमनम् अन्यत्र
वेगवदवयवारन्धे द्रव्ये वेगंमेव | वेगशब्देनात्र स्थितिस्थापकोऽपि ग्राह्यः | ध्मश्च स्वाश्रये
सुखम् अन्यत पवनादौ क्रियामिति , अधर्मः खाश्रये दुःखमन्यल पवनादौ "क्रियामिति ।
सामान्यतश्च स्नेहः प्रयलश्च॒विहितनिषिद्धगोचर उपादेयः। संयोगविरशेष्रेण संग्रहेण
1) सेहका्र॑ण कारणस्य स्नेहस्य धमाधमाम्यां च काय्याभ्यां विहितनिषिद्धगोचरस्य प्रयत्नस्य
कारणस्योपलक्चषणादिति । शुङ्त्वेति । गुरुत्वात् पतनम् । द्रवत्वात् स्यन्दनम् |
= ॥ aes ra Keciet eg a a Shh ale tale
समानाधिकरणसजातीयजनकाचत्तिसजातीयजनकवृ्तिशुणत्वग्याप्यज्ञातिमसखित्यथः।
प्रयत्नान्ता lal स्वसमानाश्रयैकचत्िजनकाघुततिज्ञानेतरेकाधितजनकबति-
गुणत्वन्याप्यजांतिमखभित्यथंः। विहितनिषिद्धगोचस्यल्नेऽतिष्यासिं निरस्यति
प्रथटनदाब्देनेति। अकारणत्वेति। स्वध्वंसन्ञानभिन्नं काय्यं प्रतीत्यथः।
[=
ry
संयोग विदोषेणेति | न चैवं सयोगाद्यन्वयो न स्यात् शक्योपलश््यसताधारणक-
रूपाभावेनाजहतस्वाथंङक्षणाया अभावादिति वास्यम् | स्नेहसंयोगमाच्रगुण-
विषयनुद्धिविषयत्वप्रयत्नाद्रटकाय्येकारणमावबुद्धिविषयगुणत्वयोद्धेयोः कमेण सात् |
नन्वेतद्जनकम्यक्तावप्यात्तयेश्वरज्ञानादावतिभ्यासेनं व्यक्तिपरं , नापि जातिपरं , दित्वे
द्विप्थकषत्वे भावनायां ज्ञानादौ चातिव्याततेः। wag. समानाधिकरणज्ञानेन
जनकानित्यवृत्तिस्वन्यधिकरणज्ञानान्यकायंजनकचुत्तीभ्वरविशेषगुणानचरुन्त-सं स्कारत्व-
परथकःत्वान्यशुणत्वन्य\प्यजातिमसस्य विवक्नितत्वात् |
शुरुत्वेतीति | संस्कारत्वान्यत्वे सति संयोगत्वान्यकरमांसाधारणकारणच्त्ति-
2
ae)
गुणव्वन्याप्यजाविप्रच्वमित्यथः। अतो नाजनकब्यक्तावव्यासिभावनादो चातिव्याप्तिः |
~----^ ° ~~~ ^”
On 1A sqqaifefaara.
5
II. intro. |
किरणावली 419
वेगाद् भ्रमणम् | प्रयलाश्े्टा। ध्मधमैभ्यां मूकरम्पादि। संयोगविशोषान्नोदनाभि-
घ(तखक्षणा THA | sary वेमेत्युपलक्षणम् | स्थितिस्थापकोऽपि ग्राह्यः|
रूपादिशब्दान्तानामसमवायित्वम् , असमवायिकारणत्वम् | तछक्षणमग्रे वक्ष्यते |
सावधारणे चेतत्। तेनोष्णस्पदीस्य पाकजोत्पक्ति प्रति निमित्तत्वमप्यस्तीति
तद्ब्यवच्छेदार्थमुक्तमनुष्णेति | यद्यपि च ल्पादीनां धर्माद्तपत्तौ निमित्तत्वमप्यस्ति 5
अरुणयेत्यादि शवेतं छगमिः्त्यादिदरोन्ति, तथापि बुद्धिनिमित्तत्ववत् द्रष्यादि-
साधारणत्वात् तस्य तदतिरिक्तं प्रति निमित्तव्वमिह व्यवच्छेद्यम् | यद्यपि च रसस्य
जीवन पुष्टिवरारोग्येषु निमित्तत्वमनुपदमेव वक्ष्यति, तथापि विरोषक्ञशाखरेकसम विगम्यस्वात् |
अडछनिमित्तस्ववत् Tier तदितरपरमाणगभ्यनिमित्तस्वमिह व्यवच्छेद्यम् । यद्यपि च
स्पदयवेगावपेक्ष्य क्रिया अभिघ्रतमुत्पादयतीति स्पर्शस्याभिधाते निमित्तत्वमस्ति तथा 10
स्नेहस्य संदे तथाप्येक्राश्रितकार्य पेक्षया एतद् द्र्टव्यमित्यदोषः । वुद्धवादीनां भावनः-
न्तानां निमित्तत्वम् | निमित्तकारणस्वमेव | यथा च प्रत्यासच्यविरोषेऽपि तैप्रामसम-
" ~------- ~~ ~-~~.~--*------~--~ **---=-~---~ --~--------- ~= ---- -* =-= em ere
अबच्किन्नपरिमाणं न क्रियाकारणं किन्तु कारणतावच्छेदकमिति न तत्रातिनव्यािः।
नोदनाभिघातेति। शाडद्वासमवायिकारणाचु्तिसंयोगत्वव्याप्यजातिमस्ं
नोदनत्वं , शबभ्दास्तमवायिकर्णचत्तिसंयोगत्वग्याप्यज्ञातिमस्वमभिघातत्वम् | तल्लु- 15
(~ < | ° AS ,
anfaial काष्परेक(रणभावनिरूपकधर्मिनिरूपितक(रणतश्चरयत्वं कारणकाथं-
समवायक्रार्येक(थंसमवायास्यतरपत्यासस्याभात्मविशेषगुणान्यकारणत्वं वाभसमवायि-
कारणत्व मित्यथेः |
समवायिकारणप्रत्याक्चच्यविशेषेऽपि नाद्राद्ावात्मविशेषगुणेऽसमवायि-
क(रणत्वठ्यवहारः शिश्ानारिति न विररेषणासिद्धिः। अस्णयेति। अरण्यं
20
ना्व्रावच्डदकत्वेनोपलत्तणं विशेषणतायां बाधके सत्येबोपलन्नणत्वमिति
व्युतपत्तरिव्यथः । पका भितेति। ज्ञानादष्टजीवनादिभिन्रैकचृत्तिकाय्ये प्रति
निमिक्तकारणतावच्छेदकरूपश्युन्यत्वे सलयसमवायिकारणतावच्तैदकरूपवत् स्थिति-
स्थापकन्यगुणत्वमित्यथः | निमित्तकारणत्वसेवेति | असमवायिकार्णाच्त्ि
निमिच्तकारणघ्र्तिगुणत्वव्याप्यज्ञातिम्वमाकारोतरविभुविशेषगुणत्वं AAT | 9
ूर्वोक्तासमवायिकारणलन्षणे विरेषणासिद्धि निराकत्त॒माह--धथां चेति । विज
ननन --
12 नोषदमाभिघातादिति,
| II, intro.
416 | किरणावली
वायिकारणत्व तथा वक्ष्यते | ` संयोगादीनां वेगान्तानामुभयथा कारणत्वम् , असम-
वायितया निमित्ततयाच। तथाहि मेरीदण्डादिसंयोगः ase निमित्तम् ,
मेय्याकाश्षसंयोगेऽसमवायिकारणम्। वंरादल्विभागो निमित्तम्, वंशदखाकाश-
विभागोऽसखमवायिकारणं शब्दस्य | उष्णस्पश्ः पाकजे निमित्तम्, उप्णस्पशै-
ऽसमवायी | गुरुत्वममिषघातजादिक्रियायां निमित्त, पतनगुरुत्वयोरसमवायि | द्रवत्वं
ct
सं्रहादौ निमित्तं द्रवत्वस्यन्दनयोरसमवायि | वेगो वेगगमनयोरस्मवायी , अमिघाते
निमित्तमिति | परत्वादीनामकारणत्वम् , न निमित्तत्वं नाप्यसमवायित्वमित्यथेः|
आदिग्रहणेन ज्लित्वतिपरथक्त्वादीनां ग्रहणम् | संयोगादीनां प्रदेशब्रत्तित्वम् |
अल TAT युगपदुपलम्भानुपरूम्भप्रमाणकमेतत् | धम्माधेम्मेमावनानां तु
10 व्यापककाय्यविदोषरुणत्वेनानुमेयम् |
~ -------------*~------+--~ ---------------- ot ~ - ~ -------------------- ~~ न~ ~~~" ~~~ ~ ----~ -- ~~~ ~ ` “~~ - vont -~ ~~~ ~ ~ र ~~~ ~ --- ~ ---+-~-----"
=-= =-=
` पिरोषगुणत्वात् शब्दवन्मृत्तसंयोगासमवायिकारणकन्रुत्तिगुणत्वब्याप्यजातिमचखावश्यं-
भावादात्मविशेषगुणानामात्ममनःसंयोगासमवायिकारणकत्वव्यवस्थितावसमवायि-
कारणान्तरकल्पना्यां मानाभावात् प्रागुक्तयुकश्येत्यथः। उभमययेति । पूर्वोक्त-
बुदयद्र्टादिभिन्नकाय्यनिमित्तकार्णचच्यसमवबायिकार्णव्र्तिस्पशेत्वसंस्कारत्यान्यगुण-
15 त्वध्याप्यजातिमच्वं तच्वमित्यथंः। अकारणत्व सिति | स्वप्वंसक्ञानान्या-
जनकमाललवरत्तिगुणत्वन्थाप्यजातिमखमिलयथंः। प्रदेराघत्तित्वसिति। स्वात्यन्ता-
भावसामानाधिकरण्यमित्य्थैः । मावाभावान्तस्वैश्वम्य प्रमाणयन्नाह--ञघरेति।
महति धृत्तादो शाखायां कपिसंयोगोपलम्भान्धूरे च तदनुपरम्माद् भावामावा-
न्तस्योरद्रष्टमपि सामानाधिकरणण्यमनन्यथासिद्धघ्रत्यत्तवलाद्ाद्वियत इत्यथः | तहि aa
न प्रत्यक्ञं aa कथं तत्सिद्धिरित्यत आह- धमति |
| ag कारयेति विशेषणं ` व्याप्यनवरत्तीश्वरक्ञानादो व्यभिचारवारणा्थं न युक्तं
सामान्यत पवात्मविेषणगुणानां प्रदेशचरत्तित्वस्य मूखेऽधिधानात्तस्याप्यव्याप्य-
वृत्तित्वात् । युक्तं चैतत् । ज्ञानत्वं न व्याप्यच्रत्तिच्रत्ति अव्याप्यनरत्तिचततिसंस्कार-
न्यगुणत्वव्याप्यजातित्वात् संयोगत्वव्दिति : मानात्। न च सूतंगुणज्ातित्व-
मुपाधिः, शब्दत्वे साध्याव्यापकत्वात् | नापि का्यमाचन्रत्तित्वमुपाधिः | आकाशत्वादो
1.9 `
Ct
IB व्याप्यहत्तावौश्रर-,
II, intro. |
किरणावली 411
अन्यथ। अतमवायिकरारणप्रादेरिकत्वानुरोधेन सुलादीनामपि प्रदेरानियमानुपपत्ति-
प्रसङ्गात् | न च भावाभावावेकरत्र विरुद्धौ प्रकारभेदेनाविरोधात् । अवयवान्तर-
दिगन्तरावच्छेदेन हि तावविरुद्धो तथेव ददौनात् | न चेवं ग्यवच्छेदकाश्चयावेव
भावाभावौ अविरोधार्थमुपाधिमेदो, न तूषपाधिमेद एव तदाश्रयः। न हि काय्यैमेदेन
क्तयशक्ती कार्य्यसेदमेवाश्रयेते इति देशभेदेन वा राक्त्यशक्ती देशमेदमेवाश्रयेते
इति। रोषाणामाश्नयन्यापित्वम् | पूर्वोक्तेभ्यः संयोगादिभ्यो येऽन्ये ते दोषाः,
तेषां रूपरसगन्धस्पीसंख्यापरिमाणप्रथत्तवगुरत्वद्रवत्वस्नेहवेगस्थि तिस्थापकपरत्वापरत्वाना-
fat: | अपाकजानां स्नेहान्तानां यावद्द्रव्यमावित्वं यावदाश्रयमेतेषां
स्थितिरविनाशः , अश्रयविनाशशादेव परमेते विनश्यन्ति, न स्वन्यथेव्यथैः । पाकजानि
रूप्ररसगन्धस्पर्शवदूद्रवत्वानि aaa विनश्यन्तीव्यत उक्तमपाकजति | रस्थितिस्थापको-
ऽप्यन्न ग्राह्यः |
रोषागापिति | पाकजानां पाथवपरमाणररूपादीनां पाकजस्य च प्रथिवी-
or
साभ्याव्यापकत्वात् , न च विपत्ते बाधकभावः | feacaradtat ्याप्यवुत्तित्वेऽस्म-
द्ादिज्ञानान।मन्यप्यव्रुसित्वे व्यप्याब्यप्यवसिज्ातीयताविसेधात् |
अन्नाहुः-ैश्वरक्ञानादीनां व्याप्यन्ते मूखग्रन्थस्याञ्याप्यव्रत्तिचृत्ति-
संस्कारत्वान्यगुणत्वभ्याप्यजातिमस्वे तातपर्य्यान्न विरोधः, अनुमाने च पक्तधमं-
गुणवृत्तित्वावचिङधुन्नसाध्यव्यापकं काय्यमाल्वृत्तित्वमुपाधिः। न चोक्तविपक्त
बाधक्राद्धेतोः साभ्यव्याप्यतया तह्न्यापकत्वेनायुपाधित्वं मूतेगुणानामेव aur
विसेधात् । तवैव प्रमाणप्रससयत् |
` विपत्ते बाघधकमाह-अन्यय्ेति। अविरोधायेति । रतत्तातपथ्यं संयोगे
विवेच यिष्यामः | कालनिष्ठनित्यगुणन्र्तिगुणत्वव्याप्यजातिश्युन्यविभुगुणवु्तिसंस्कार-
त्वान्यगुणत्वञ्याप्यजातिमसखं पारिभाषिकमेव प्रादेशिकत्वमिव्यप्याहः |
जश्रयेति | स्वात्यन्ताभाबासमानाधिकरणगुणत्वं प्रदेशव्रसतिगुणान्यगुणत्वं
वेव्यर्थः। आश्रय [वि]नाशादेवेति। यद्यपि विनश्यदवस्थः संयोगेऽतिव्यासिः,
नित्यरूपादावम्यािश्च, तथापि. स्वाध्रयसमानकालीनध्वंसाप्रतियोगिमा्चरतिगुणत्घ-
व्याप्यजातिमख्प् | वाकज्ानाभित। वेगोऽप्यल्लोपसंख्येयः । . तस्यापि
K—17
10
15
20
[>
Cre
[ IT. 21110.
418 ` किरणावली
` तेजसोः द्रवत्वस्य बुद्धिजानाञ्च परस्वापरत्वद्विवद्विप्रथक्तवादीनां शब्दवद्धयादीनां च व्यापक-
जन्यविशेषगणानां संयोगविभागयोश्चायावदूद्रव्यमावित्वं स्यपि ea Bara say |
तदेतदुदेशमाचभ्राचा््येणोक्तमेवमन्यदपि | eaqagedta| तद् यथा
रूपायेकेकव्यागेनारूपत्वारसत्वादीनि | सां सिद्धिकद्रवत्वरूपरसगन्धस्पर्सस्नेदानां मूर्त.
विरोषगुणत्वम् | रूपरसगन्धर्नेहगुरत्व द्रवत्वस्थितिस्थापकानां स्पदाव्याप्यत्वम् |
स्नेदशेव्यसांसिद्धिकद्रवत्वानां जकरूमात्रदृत्तित्वम् ओौषण्यभास्वरत्वयोस्तेजोमालचरत्तित्वम् |
रसगुरत्वयोर्जलावनिराणत्वम् | गन्धमाघुय्यंतररसश्ुक्केतररूपाणां प्रथिवी माल्लव्र्तित्वम् |
बुद्ध्यादीनां भावनान्तानामात्मविरोषरुणत्वम् | सरूपद्रवत्वयोः प्रथिग्यप्तेजोमालश्त्तित्वम् |
नैमित्तिक द्रवत्वस्य क्षितितेजोमात्र्र्तित्वम् | नेमित्तिकद्रवत्वपार्थिवपरमाणुरूपादीनां
पाकजत्वम् | संख्यापरिमाणप्रचयानामेव परिमाणकारणत्वम्। सयोगविभाग-
| दाब्दानामेव शब्दकारणत्वम् | स्पद्यगुरत्वप्रयत्नवेगानामेवाभिषातदेवुत्वम् |
एकत्वेकप्रथक्तवसंयोगविभागानामेवानेकाश्रितगुणारम्भकत्वम् | परत्वापरत्व-
[वा eR! Sere न~ reenact 4 grees A einer es eR ary pr fF vere EM ew me et ps oe
समानाधिकरणध्वंसप्रतियोगित्वात्। aqaggeraifaed च पूषेनिखक्तरूप-
रहितगुणत्वम् | मूतंति । मूत्तिव्याप्यतावच्ठेदकविरेषगुणच्रत्तिजातिमखमिव्यथंः |
स्पटाव्याप्यत्वसिति। स्पर्थ॑समानाधिकरणमाचचरत्तिशुणत्वसान्तादयाप्यजाति-
Rained: | जटव्र्तित्वं जलन्रत्तिमिनच्त्तिगुणत्वव्याप्यजातिमख्वम्ः | पवम-
asia निवीच्यम्। जल्ाबनोति। जरवनिवुत्तिचत्तितदन्यवुच्यचरत्तिगुणत्व-
द्ाप्यज्ञातिमखमित्यर्थः। ofzararaial परथिवीडत्तिविशेषगुणमत्लत्तिगुणत्व-
उग्राप्यजातिमखमित्यर्थः। इत्थमेग्रे्पे। पाकछज्त्व पिति। तेजः तंयोगा-
समवायिकारणीकवर्तिगुणत्वग्याप्यजातिमच्छमित्यथैः। अतो न तेजोऽ्वयवसंयोग-
जन्यतेजोऽवयविसंयोगेऽतिव्याप्िः। नापि विनश्यद्वस्थपथवीरूपादावल्यािः |
परिमाणेति। परिमाणासमवायिकारणचर्तिसंयोगत्वान्यगुणत्वम्याप्यज्ाति-
मखमिव्यर्थः। शाभ्द्कारणत्वं' शब्दासमकायिकारणत्वमिव्यर्थः। अजनसिचातेति।
अभिघातनिमिनत्तकारणच्रत्तिगुणत्वभ्याप्यज्ञातिमखमित्यथैः | अनेका भ्ितेति |
अनेकाधितगुणासमवायिकारणन्त्तिगुणत्वव्याप्यजातिमखमित्यथः ।
` 4 इव्यथः added.
[ ॥ © ९1८ ti O. |
किरणावरीं 419
योरेव दिद्धारुपिण्डैयोगजत्वम् | परत्वापरत्वचरमज्ञान द्वित्व द्विषथक्त्वादीनामेव निमित्त
विनाराविनाद्यत्वम्। एतदन्येषामेव गुणान्तरविनादयत्वम् | काय्यगुणानामेवाश्चय-
ATT AAR ACTA | अपार्थिवपरमाग्ररूपरसस्पशंसांसिद्धिकद्र वत्वस्नेहगुरत्वस्थिति-
ee URSATHA KIARA RIVA S SAAT AI निवयत्वाकाय्थेत्वे । इतरेषां
Ree TRIAS एत्य [दि |
किष e
feqrata i दिक्कारुसंयोगासमवायिकारणकचत्तिगरुणत्वमित्यथः | अतो न
विक्रारुसंयोगजसंयोगेऽतिञ्यािः। परत्वापरत्वेति। नु चरमज्ञानं भोगरूप-
मन्त्योपान्त्यशब्दवत् स्वविषयघ्लुखदुःखाभ्यासैव नाध्यम्। नच विनिगमकाभावः,
काय्य विभुविशचेषगुणत्वेन WTA समानाधिकरणगुणनाभ्यत्वानुमानात् | अनाः -
ज्ञायतेऽनेनेति व्युतपरया ज्ञानं चरमः संस्कार एवात्र faataa:, यद्वा अन्त्यशाब्दस्य
नोपान्त्यशब्डनाभ्यत्वं त्षणिकत्वापकत्तेः , क्िन्तूषान्त्यशब्दभ्दंसस्येवान्त्यशा्दभ्वंसकत्वम् |
अनुमानं चरभसं स्कार अनेकान्तिकमप्रयोज्कं च । किञ्च,,ये विरेषगुणानाभ्या
विभुविरोषगुणस्ते स्वनन्तसोत्पत्तिकाविरोधिगुणनाभ्या षवेति नियमः । अन्यथा
प्रक्तनसंस्करारेण ज्ञानायुत्पच्यध्रिमन्ञषण एव तेषां नाशाद्प्रत्यन्तत्वापत्तिः। निमित्त
नारानाभ्यत्वं चात्र मूतबुत्तिमाजचत्तिगुणत्वव्याप्यजातिशन्यत्वे सति संयोगान्य-
निमित्तनाशनाभ्यत्वं विवल्ितमतो न चरमपायिवपरमाणरूपादैः परमाण्वाकाश-
संयोगस्य च निसित्तनाशनाश्यत्वादतिव्यासिः |
गणान्तरेति। पूवनिरुक्तान्यगुणल्वमित्यथैः | काय्येशणाना मिति
अत्र॒ विशेष्यसमसिभ्याहारादेवकारस्यान्ययोगव्यवच्छेदो वषिवत्तितः +; नायोगभ्य-
ASHE | तेनाकाय्यगुणानां नाश्रयनाशनः््यत्वमित्यर्थान्न विसोधिगुणानाश्यकाय्यं-
गुणाघ्यािः। अपाथिवेति। अन्न पार्थिवपरमाणब्त्तिस्थितिस्थापक्रादेरपि
नित्यत्वात् स्नेहपय्यन्तमैवापाथिवत्वं परमाणोविवल्नितम् उत्तरत्र परमाण मालमैव
विवन्नितमित्याहः । नित्यत्वमत्र ध्वंसाभ्रतियोगिगुणत्वम् कार्यत्वं च प्रागमावा-
प्रतियोगिगुणत्वम् पतदन्यगुणत्वं चानित्यत्वादि | आदिपदसंप्राह्यं च परत्वापरत्व-
गुखत्वद्रवत्ववेगस्थितिस्थापकानां मूत्तमात्रसामान्यगुणत्वं धमाघममभावनानाम-
तीन्द्रियात्मबिश्ेषगुणत्वमित्यादि | `
Cr
10
20
LO
Ct
10
21)
रूपादिसङ्छानामिति चेत् , a) अननुसंहितोपाघर्पहितप्रस्ययायोगात् |
| 11. 1—rape.
420 किरणावली
सम्प्रति प्रत्येकं -रूपादीनां वैषम्यं संक्षेपाथमेकग्रन्थनाह--शूपादीनाभि-
त्यादि। सर्वषां चतुर्विरातेरपीत्यथैः। रूपं रसो गन्ध इत्यादिका सङ्ज्ञाः, ताः किं
पारिभाषिक्य ओपाधिक्यो ar? नेत्याह~-अपरसामान्यसम्बन्धात् | रूपत्वरसत्व- | |
गन्धत्वादिसमवायात् निमित्तादित्यथः। तदसिद्धं चक्षुर्मालग्राह्यत्वादुचपापिनिवन्धनन्यु््ी
ननूदेशक्रमप्रा्ततया रूपस्यैव निरूपणे कर्तव्ये रसादिनिरूपणमयुक्तभि व्यत
भाह--संक्षेपा्थमिति। sad प्रन्थलाघवम् |
पारिभाषिक इति । काचित् dar जातिरूपग्रव्तिनिमित्तवती । प्रतत्ति-
निमित्तं च वाच्यं सद्वाच्यवरत्ित्वे सति बाच्योपस्थापकं गोत्वादि । काचिदुपलन्षण- ` |
वती, तच्च बाच्योपस्थापकमाचं, न तु शाक्त्यन्तभूं तमिति विशेषः | यथा शब्दाश्रयत्वो- )
पलिते "आकाशमिति dar) काचिदौपाधिकी, यथोपलक्तषणीभूतपचिक्रियान्तभाविण
पाकानुङ्लङतियोग्यतामात्रेण पाचका दिसंज्ञा iar तु प्रवृ ्तिनिमित्तोपलन्षणयोगाभावे
सङ्तविषयस्य भ्पक्तिविशेषस्य प्रत्य्तेणोपस्थितिस्तन्र या श्ङ्प्राहिकथा चेजादिसंज्ञा
सा पारिभाषिकी) ag रूपादिसंज्ञा कतमैव्य्थः। शपत्वेति। तथा च
गवादिपद्वत्नेमित्तिकीयं संलेव्य्थः। तद् सिद्धभिति। जातिरूपमिति शेषः|
प्रृते रूपाकायदचगतमते खोकिकानामभावादित्यर्थः। न च निषेध्याप्रसिर्धिः।
रूपत्वस्योभयसिद्धत्वात्तदीयजातित्वोपाधित्वयोरेव fara: gas
शुञखत्वतद्व्राप्येतरगुणत्वव्याप्यज्ातिमन्न भवतीव्यथं इत्यन्ये । चश्चुमौननेति |
दरी श्रियप्राह्यसंख्यादिभ्यावत्तेनाय मात्रपदम् |
यद्यपि रूपेऽपि तन्नास्ति मनसापि तदग्रहात्, चद्धुमात्रबहि रिन्द्रियग्रा्यत्वं च
रूपाभावेऽपि गतम् , भावत्वेन विशेषणेऽपि ्रसरेण संयोगादाव तिष्या, agzia-
विशेषगुणत्वं च स्नेहादावपि गतम् , तथापि चज्ञु्मा्रवहिरिन्द्रियग्राद्यविरोषगुणत्व-
भुपाधिः। wa रसनादिमात्रवबहिरिन्द्रियप्राह्यविक्षेषगणत्वादिकं रसत्वादोत्यथः।
न चातीन्रियरूपे तद्वयवहारानापत्तिग्रंहणानन्तरं रूपश्त्ययापकत्तिश्च, चज्ञुप्रहणयोभ्यता-
याश्च तद्वच्छेदकरूपाग्रतीतावक्ञानादिति वाच्यम् , नीलपीतादयकैकमेवेति मते तस्याती-
न्दियत्वाभावात्। न च तस्य जातित्वापत्तिः। गोत्वादिना परापरभावा्पपत्तेः |
नीखतसदिप्रतीतेश्च ` तदन्यरूपासंमेदविषयत्वात्। अननुसंहितेति। सूपादिधीः
IB आक्ाश्ति
11 „: ~~. |
किरणावकी 4८1
न च सूपत्वादिसामान्यविरोषविरिष्टरूपाद्युपटर्षिमन्तरेण परस्परव्याइृत्तषु
चक्षुरादिषु मानमस्ति विरिष्टोपठ्न्धेरेव प्रमाणत्वे परस्पराश्रयत्वम् | चक्षुरा्यवगमे
विरिषोपल्न्धिर्विंशिष्टोपरब्ध्या च चक्ुयद्युपलन्धिरिति | न चाविदिष्टोपन्धिमा्लोपनीतम-
विरिष्टमिन्द्रियमातमुपाधिीविरिष्व्यपदेरो रसादिष््रपि सूपादिव्यवहारप्रसङ्गादिति |
तस्मात् रूपत्वादिसामान्यविरोषक्रोडीकृततत्तदथैग्रहणनियमेन चक्षुरादीन्यप्युन्नेयानि |
तथाचोच्यते ^रसादिषु मध्ये रूपस्थेव व्यञ्ञकत्वादिःति | अन्यथा रसनादिम्राह्येषु मध्ये
चक्षुर्माचिप्राह्यस्यैव व्यञ्ञकत्वादित्य्थेः स्यात्| तथाचासिद्धमसिद्धेन साधयतो महा-
नेयायिकत्वमित्यखमनु कम्धनीयेष्वतिनिबरन्धेन | एतेन रसत्वादयो व्याख्याताः |
ot ee ee Th ca a ce Ra es a ay =
साक्ञात्कारिणी agatamaed च न aead, इन्द्रियतञ्ञन्यज्ञानगोचरत्वयोस्ती-
न्द्रियत्वादिव्युपाघेरक्ञाने सा न स्यादिद्य्थः। ag मानान्तरोपस्थापितं agataca-
मध्यत्ते भासते न वा रूपादिधीः प्रलयत्तसिद्धेत्युभयसिद्धं रूपादिव्यवहारस्तूक्तोपाधिनि-
बन्धन इत्यत आह--न चेति | चज्चुरदिस्वरूपे तसजसत्वादौ च मिथोव्याचुत्तरूपाद्युप-
रुभ्धि बिना सानान्तसभावात्त तदुप्राद्यत्वाश्च तद्भंदेऽन्योन्याश्रय इत्यर्थः । ` नय
नीरुपीतादिधीकरणत्या aghast नायं दोषः, न चैवं नीलाचेकौकधीकरणतया
भिश्चभिन्नकरणसिद्धौ पञ्चबहिरिन्दियनियमाद्चपपत्तिः | नीटपीतादिधीकसर्णेषु गन्धाद्-
व्यञ्जकत्वे सति नीलादिव्यञ्जकत्वेन तंजसत्वं प्रसाध्य तत पवेन्द्रियविभागात् नीलादिकं
qn लाघबादैककरणसाधनाद्ा तेजतेन्द्रियमातरप्राह्यविश्रेषगुणत्वेन च नीखादौ
BURT: स्यात् Hag) तादृशीं परम्परामंविदुषोऽपि रूपप्रत्ययात् |
ATVI घटादिरूपामिन्नतवे प्रत्यन्नल्वप्रसङ्काच्च | wa उद्धवाचुद्धवविरोधात् |
पाकेन CHA a श्यामं नष्टमित्युभवाच्च | न चायं भ्रमो बाधकाभावात् | न चोत्पाद्-
ate: समवायविषया, रक्तसमवायो as इत्यनुभवापत्तेः समवायनित्यत्वस्य
वक्ष्यमाणत्वाच्च | नीखादितुस्यतया गन्धादिव्यक्तीनामपि नित्यत्वापत्तेश्च | किञ्च
नीखादिष्यक्तीनामनन्गमैन सान्तातूकारकारणत्वाभावे अनुगतध्मसिद्धो तञ्नातित्वे
वाघकाभावात्। शुङ्खाकाराचुगतधघीकारणतया अनुगत gaara श्॒कत्वजाति-
गु णत्वभ्याप्यज्ञातिष्याप्या शुद्कमालवृत्तिजातित्वात् तदबान्तरतारतम्यबदित्यप्याहः |
वस्तुतो यद्यपि रूपाकू(राजुगतधीर्नास्ति खो किक(नां तथापि नीलो वर्णैः पीतो ant इति
वर्णाकाययुगतधीरस्त्येव | बणेत्वपरेव च रूपत्वम् । गन्धरसादो चादुगतमतिरस्व्येव
साबखोकिकीति vada प्व तत्सिद्धिः |
IB gaanifafagi omitted,
10
25
1
oneal
ct
0
()
"--~------*~----------- - -*+--- ---*-
| Il. 1—rapa.
422 किरणावली
तच्चेति गुणेषु मध्ये। गुणत्वे सति चक्षुषैव `यत् आद्य तद्रूपमिति लक्षणा्थैः।
“गुणत्वे सती'ति रूपत्वा दिव्यवन्छेदाय | एनेन प्रमाणमप्युक्तम् | आश्रयम[ह--
पथिष्युद्कज्वलनघ्रत्तीति | ज्वलनशब्देनैह तेजोमा विवक्षितम् | fava
` वत्त॑ते नान्यतेत्यर्थः | विषयस्थस्याथंक्रियामाद — द्रन्याद्यपलस्मक्म् | द्रव्यशब्देनात्
बाह्यद्रव्यमभिमतम् | तद्रुपसम्बन्धात् ग्यते न त्वन्यथा । आदिशब्देन गुणकम्मः
सामान्यानि। तत्र गुणाः संख्यापरिमाणप्रथक्तवसंयोगविभागपरत्वापरस्वद्रवत्वस्नेह-
वेगाः | कम्भाणि च रूपिद्रव्यसमवायात् | सामान्यानि तु कानिचित् सूपैका्थसमवायात् ,
कानिचित् स्ूयैकाथेसमवेतसमवायात् , कानिचिद्रूपसमवायादिति सर्वत्र सूपस्य
कारणत्वम् | यद्यपि चेतन्महच्वस्याप्यस्ति, तथापि विदोषगुणस्वे सतीति द्रष्टव्यमित्यदोषः |
करणोपकारितामाद--नथनसहकारोति | ब्ाह्यछोकाप्यायितं हि चक्षुः
SATE क्षमम् | स चोद्धूतरूपः चक्षुषः सहकारी न त्वन्यथेति रूपं नयगसहकारी-
~ ~---- - ------------ ------~----~--~-- ~~~ --
भाष्धस्थ'तच'पदं व्याचष्टे शुणेषिवति | निर्धारणेन यल्लभ्यते तदाह- गुणत्वेति |
चक्चषेवेति। न चातीन्दरियरूपाव्यासिः, चज्ञरमाल्राह्यगुणत्वव्याप्यजातिमखस्य
«ॐ
faafeaeara | a dai रूपस्वप्यवसने पूर्वेण सह पौनरुक्त्यम् ,
श्कत्वादिजातिविषयत्वादेतस्य | रूपत्वपरत्वेऽपि तस्य प्रकारान्तरेणाभिधानान्न
पोनस्त्यमित्यन्ये | |
एतेमेति | पतेन इतर्मेदानुमानेन | आश्रयासिद्धिरित्यथंः। आश्रयति |
प्रमाणद्वारा SINGH Asta लन्तणं बक्ुमित्यथेः। संख्यादाबतिनव्याप्ि
निरस्यति-एष्वेवेति | न च स्पशेद्रवत्वयोरतिव्याप्तिः। पृथिव्यादित्तिकविरोष-
गुणवृ्तिवायुचरच्यच्र्तिगुणत्वभ्याप्यजातिमसस्य विवक्ितत्वात् । अर्थक्रिया मिति।
चाज्ञुषध्रत्यक्तकारणविरशेषशुणत्वमथेक्रियाद्वारकं छक्षणमभिधातुमिव्यर्थः |
नु वायो रूपाभावप्रत्यन्ञे तमःप्रत्यत्ते च रूपस्य व्यभिचारान्न कारणत्वम्
अनुद्धतरूपाध्या सिः, उद्धूतरूपवच्वस्य प्रत्यन्तकारणतावच्छेद्कत्वात्। मैवम् ।
चाज्ञुषनिविकदपककारणविशेषगुणच्रत्तिगुणत्वव्याप्यज्ञातिवसवस्य विवक्तितत्वात् |
स area |
1 teen
Il. 1—7tpa. ]
किरणावली | 423
त्युच्यते ; न तु स्वीयमेव रूपमस्य सहकारि सयणानामिन्द्रियभावादिति न्यायेन तस्येन्द्रिय-
शरीरत्वात् | विधामाद--शुह्काद्यनेकपकारकम् | शङ्कव्वादयोऽनेके प्रकारा
अवान्तरविरोषा यस्य तत् तथोक्तम् | यद्यपि नित्यत्वादिकं गुणान्तरसाधारणं, तथापि
पार्थिवपरमाणुषु पाकजत्ववेधम्मैयचिन्तायासुपयोक्ष्यत इत्यभिप्रायवान् कारणविरोधिना-
amare नित्यं तावत् | निद्धारयति--सलिखादिपरमाणषु नित्यमिति |
आदिशब्देन तेजःपरमाण्ुपरिग्रहः । अनित्यता हि काय्य॑तया व्याप्ता, सा च रूपादीनां
काय्यद्रव्येषु विचिलतया व्याप्ता, सा च सछिलादिपरमाणुरूषात् व्यावत्तंमाना स्वन्याप्त्या
काय्यतामुपादाय विनाशितामपि निवर्तयतीति पाथिवपरमाणुष्वभिनिसंथोग-
विशेधि | aidan विरोधी यस्य तत् तथा | उपलक्षणं चैतत् उत्पाद कोऽप्यस्याभि-
संयोग एव | सवंकाय्यषु HITTING Hy | अवयविषु यत् रूपं तद्वयवरूप-
ननृद्धूतरूपवचखस्य प्रत्यक्ञकरारणतावच्डदकत्वादण्डत्ववत्तस्य कारणत्वं न स्यात्|
मेवम् , उद्धतरूपोवकर्षात् प्रलयक्ञोत्कर्षण तस्य कारणत्वत् | echt नेवम् |
प्रकारमेदेनोभयस्याप्यविरोधाच । चाञ्चषद्रभ्यज्ञाने विषयजन्यतया बिषयभानेनैव
AA रूपस्य कारणत्वात् | द्रव्ये चाच्चगतानतिप्रसक्तत्वेन कारणतावच्तुदकत्वात् |
नतु स्वी भिति | अत्र चन्ञुः साक्तात्कारकारणरूपवत् सान्तातूकारकारणतेजस्त्वात्
आलोकवत् इत्यलोदुभूतरूपवखमुपाधिः । न वास्य गुणमन्तभव्येन्दरियत्वं द्रन्यगमे-
त्वात्तह्टुक्ञणष्येति यदिद्रियं तत् प्रत्यक्तदेतप्राह्यजातीयगुगवदित्येव सगुणना-
मिन्द्रियभाव इत्यस्याथं इति सम्परद्(यविद्ः । प्रकारपदयार्थान्वयाचुरोधाच््ुक्कत्वादि
जातिपरतया व्याच -दुद्कुत्वादथ इति |
विचि्तयेति। दव्यत्वसाक्ताहयाप्यज्ातिसमानाधिकरणगुणमात्रवुच्य-
नेकजातिभ्य(पकजातिमदुगुणत्वं विचित्रता पाकज्त्वव्यापिकेत्यथः।
न च ASIA: काय्यरूपवान भूतत्वादिति वाच्यं, पक्ञवमपरमाणत्वावच्लिन्न-
साध्यभ्यापकस्य पृथिवीत्वस्योपाधित्वात् । काय्य॑गुणानां निमिच्तासमवायिकारण-
गुणापूवेकतथा कारणपदं समवायिकारणपरतया व्याचटर-अवयविद्विति। न
पाथिवपरमाणरूपयोर्मेदाद्रपस्य कार्यत्वे विनाशित्वे च परमाणोरपि तथात्वापत्तिः।
न च गुणगुणिनोरमेदे मानाभावः | न हि नीरः पटः दण्डी पुरुष इति प्रत्यययोविषय-
वैलन्ञण्यमचुभृयत इति दण्डिपुरुषयोरिव नीरपदयोरप्यमेद् पव, न च विशरेषण-
18 तु added
ee,
1८)
15
20)
25
1a
| Il, l—rtpa.
424 किरणावली
ूर्वकमिय्थः। आश्रयविनाहादेव farsa । न ठ ॒पिठरपाकवा-
दिनामिवाग्निसंयोगादपीव्येवकाराथैः |
एतेन गुणगुणिनोरमेदवादो निरस्तः। फलतो विरुदधम्माध्यासस्य दरित-
त्वात् | तथाहि सूपत्वनिसित्ता रूपसयनज्ेति दिते प्रथिवीत्वनिमित्ते च प्रथिवीन्यवदहारे
दतयोस्तादास्म्ये पय्यायता स्यात्| न च रूपशब्दात् शुङ्करब्दाद्ा कथित् घटादिकं
प्रत्येति धटशब्दाद्वा जुङ्कादिकम् | न चामेदे सामान्यविरोषभावोऽप्युपपद्यते। नच
सामान्यविरोष्रभवेऽप्यमेदादेव सामान्यं विदोपरश्चेति सम्भवति विरोधात् | waa हि
qs सामान्यं व्याब्रत्तो विदोषः। नच तदेवानुदृतत व्याबत्त नचेति सम्भवति | किंच
रूपं चक्षुमाचग्राह्यं तदेव चेत् द्रव्यं Brae व्यमप्यन्धेन नोपलभ्येत घयादिद्रव्यवद्रा
शङ्क [दिरूपमप्यन्ेनोपरुभ्येत यदि च प्रथिव्येव रूपं न तोये तेजसि ar ada |
nt a Rt A A RE A RT A RN ~ ` ˆ NENA SATE RRR, ~~~ ~~~ --~-~------ ~
सम्बन्ध णव तद्धिषथौ नाभेद इति वाच्यं, दण्डी पुरुष इतिवन्नीटी पट इति प्रतीत्या-
GS | न च मतुपो लोपाद्मेदोपचासाद्वा तदुपपादनम् | तयोः णञ्दधमेत्वादन्न त्वभेद्-
बुद्धेमीनत्वादित्यभिप्रेत्याह--एतेने त ' अिसंयोगात् रूपस्य नाशेऽपि द्रभ्यानारी-
त्यथः | तदेव स्पष्टयति- तथा हीति। न च शूपराब्द्ादिति | ययेतत्-
पटाभिन्नाः सर्वाः Deana: स्थुः तदैनं परटमानयेत्येतच्छरब्दजन्यान्यनकर्माणि स्यु-
` रेततूपटवदित्यथेः। अभेदे सामान्यविशेषाभावं परिहरति-न arate इति |
सामान्यविरेषमवेऽमेदं निरस्यति-न च सामान्येति द्रव्यमपति। aa
पटः शुरूपाभिन्नः स्यादन्धस्य त्वगिन्ियव्राद्यो a स्यादित्यथैः। syeerfe-
eafafal अन्धस्य त्वगिन्द्ियगृद्यमणशुङ्कपररूपं ययेततपराभिन्नं स्यादेतत्-
` 1 SS: € | (र ~ ०
सान्ञातकार्दविषयः स्यादित्यथेः। तस्माद् गुणगुणिनोः प्रतिनियतेन्द्रियवेद्यतव
तयोर्भेद मानम्। न च रूपस्य पटात्मकतयान्धेन ब्रहेऽपि रूपत्वं न तेन Dae,
arcade चक्षषः प्रयोजकत्वादिति वच्यम् । घमंध्मिणोरसेदपन्ते रूपत्वस्यापि
रूपासिन्नत्वात् । त्वचा रूपत्वस्यापि प्रहापत्तेश्च , जतेन्यक्ति्राहकेन्द्रियन्राह्यत्वा-
दिति ara: |
Il. 1—rapa |
Putas 425
afk ar रूपमेव प्रथिवी पयःपावकावपि प्रथिव्येव स्यातां सामान्यविरोषभावे वा तादात्म्यं
fetal न चैवे gata सामान्यविरोपष्रो रूपमस्तु, कतं गुणेनेति वाच्यम्,
तस्य प्रकाराभावात् । न हि गोत्वं प्रकारवत्। सूपं तु शुङ्कयनेकप्रकारकम्। नच
metas शाबेषादिमेदवत् arate शुक्छादिमेदो भविष्यतीति युक्त, तत्रापि
ड्युक्छतरद्युक्छतमादिप्रकारवच्वात् | न च तारतम्यं सामान्यस्य सम्भवति। न हि
सम्भवति Matt गोतम इति | फ च {परर पाकोऽप्यस्तु परमाणुपाको वा BHR
तावद्धर्मिणि सत्येव निवत्तेते प्रवर्तते चेति ae) न चेतत् सामान्यस्य
सम्भवति, तस्य निव्येकरूपत्वात् | अन्यथा तत््वविरोध।(त् |
एतेन रूपवदेव द्रव्यमुतूपद्यते रूपवदेव विनश्यतीति नास्त्यनयोः पून्व॑परभाव
इति नापि द्रव्यविनाशरूपविनाशयोरिति निरस्तम्| एकल ददानेनान्यत्त तदनुमानात् |
तथाहि अवयविरूपं स्रमवायविक्रारणवत् का्य्थत्वात् घटवत् | अन्यथा कारणमालानपेश्च-
[यदि चेति। यदि रूपं पथित्यभिन्न स्यात् awasiafa न स्यात् । |
थदि चेति। खडि पयःपादको रूपायिन्नो स्यातां पृथिवी स्यातामिति तदीया-
भ्युपगमे न तकाः । ननु रूपस्य विशेषः परथिदी स्यादिति नोक्तदोष इत्यत आह-
सामान्यविद्रीषेति । नस्वत्यन्ताभेदे सकवमिदं दूषणम् अत्र तु मेदोमेद् इति द्रव्यस्य
रूपामेदेऽपि रूपं द्रव्याद् भिन्नम् । न चात्र बानाभावः | अन्योन्याभावत्वम् अव्याप्य
वृसित््तिनित्याभावनृ्यभावत्वसान्ञातब्ष्य॑प्यधर्मत्वात् भत्यन्ताभावत्ववदित्यनु-
मानात् । न चाप्रयोज्कत्वं नीलः प इति सामानाधिकरण्यबुद्धेरनन्यथासिद्धेः |
अत्यन्तमेदामेद्ाभ्यां तदनुपपत्तेः । `
अत्राहुः ` मेदामेदयोः परस्पराभावरूपतया दिरुद्धयरेकल्न समावेशाभावः |
न च संयोगव्रतिवन्दिः। तस्यैव हि तच्ाभावोग्वच्छेदकमेदरेन aaa ज्ञायते वा, यथा
संयोगायमावः। तदिहापि नीरस्यापि परान्योन्याभावः परत्वेनेति नीडात् परस्य
WIS | AAG नीरखान्योन्यामावाभावरूपः परे न परत्वावच्छेदेमैव ! पका -
वच्छेदेन भावाभावयोरबृततेग्प्रतीतेश्च । नाप्यवबच्ठैदकान्तरेण | तदज्ञानेऽपि नीलः
पर इति" sara । नीलः पर इति प्रतीविश्च नीरसम्बन्धविषया, शञ्डप्रयोगश्चा-
भेदोपचारात् मतुबलोपाद्धेति संक्षेपः । प्रकारेति ¡ अदान्तरनेकभेदाभावादित्य्थैः |
तच्नरापौीति। उत्कषेस्य गुणक्रिधामात्रनियतत्वादित्यथंः । शुङ्कल्वावान्तरजातिर्न
घरत्वग्यप्या , स्फरिकादौ व्यभिचारात् | नापि तस्य व्यापिका, मीरघटे बयभिचार(-
aha UH तयोः संकरः स्यादिति । न चैतदिति । न च रूपादीनां नित्यत्वे
ततस्रवायस्योतूपत्तिविनाशो eam) अथिषंयोगात् रूपं नष्टमित्यजुमवो
न तु रूपसमवबायो विनष्ट इति । तैरपि नित्यसमवायस्य नित्यत्वोपगमाच्च |
7 ^ दत्यनुभवात्, |
K—18
10
20
29
30
z CY
10
20
| II, 2—7asa.
426 | किरणावटी
तया कादाचितकत्वानुपपत्तेः काय्यं च तत् कार्स्यगुणत्वात् पाथिवरूपत्वाद्वा सामान्यवत्त्वे
सत्यवयविधम्मेत्वाद्वा सामान्यवत्वे सत्यस्मदादिबाह्यकरणप्रत्यक्षत्वाद्वा अस्मदादि
्रत्यक्षविशोषगुणव्वद्धेति संयोगवत् पाथिवपरमाणुरूपवत् कम्भेवत् घटवत् बुद्धिवद्वेति |
अन्यथाऽवयविनाशेऽप्यविनाल्ात् तदुपलरम्मापत्तिः । आश्रयस्य व्यज्ञकस्याभावादनुपलम्भे
सत्याश्रये परमाणौ तन्निवृत्तेरनुपपत्तिरिति तस्मादवयविनो रूपस्य चोपादानोपादेयमावात्
पूर्वीपरमावनियम एवेति स्थितम् | विनाशस्यापि सदेठुकत्वस्थितौ याबद्द्रव्यभावस्य
का््थरूपादीनासुपलम्भात् द्रव्याभावे चानुपलकम्भनियमात् द्रभ्यविनाशकाय्यैत्वमवसीयते |
यौगपयामिमानस्तु कारुननिकरपचक्षुरुन्मेषरूपोपकन्धिवदिति सर्वमवदातम् |
(रसत्वाभिसम्बन्धाद्रसः इति स्थिते सत्याद-श्सौो रसनम्राष्य इवि।
रसनेनैव गह्यते यौ रुणः स रस इति प्रमाणलक्षणे | आश्रयमाद — पूथिव्युद्क-
states | यद्यपि गुरत्वमप्येवं तथापि प्रत्यक्षत्वे सतीत्यदोषः | अ्थङियामाह-- `
जावनपुषिवलारोग्यनि भिन्नम् | जीवनं मनसः रारौरेऽवस्थानं, पुष्टिः शरीरा
वयवोपचयः, बल्मायासक्षमता, ANF सखुस्थता; दोषधावुमलासीनां समतेति यावत् |
कखः —————— LS ~~
काय्येशुणत्थादिति। कास्य गुणत्वादित्यर्थः | मस्मदादी'तीश्वरक्षानादिना
रप्रभिचारारणाय। fags आौट्मैकत्वेऽनैकान्तिकत्वभ्यावस्तनाय । ag
रूपादीनामक्रारणमपि व्यञ्जकं द्रव्यमतो न Scare तदुपरम्भापत्तिरित्यत आष्ट-
आश्रयस्येति। सखष्याश्रय इति । अवयविरूपं नित्यं यदि परमाणरूपाद्धिननं
तवरा कारणत्वेन परमाणरूपं न सिध्येदिति तथो रूपमभिन्नं वाच्यं, तथा च
परमाणो रूपनिचत्तिरग्निसंयोगान्न स्यादित्यर्थः । सूपस्य निद्यत्वे ततसमवाय पव
नश्यतीति प्रागेव निरस्तम्| किश्चावयविरूपस्य नित्यतायामनित्यबुत्िनित्यत्वेन
जातिवदाश्रयं दिनाऽन्यच्ाप्युपलभ्येतेति भावः। ए
पूर्वोक्ताया जतिरनतिक्रमेणैव छन्नणान्तरमिति दर्शयन्नाह _ रसत्छेति ।
रसनेनेवेति | गुणप रसत्वतद्वयाप्यजातिग्यावर्हनार्थम्। ययपीदमतीन्दरिथरसा-
व्यापकं, . तथापि रसनग्राह्यगुणत्वत्याप्परजातिमसखं रसनेतरवहि रिन्दरियत्राह्यगुणत्व-
AAA AA वा SANT । रवक्रारेण यदि रसो द्रव्याभिन्नः स्यात्, रसनेन्द्िय-
natant न स्यादिति ag: सूवचितः। अत प्वाह--प्रमाणछृक्षणे इति |
जाश्रयमाहेति | पूवेवत्तात्प्यमूद्यम् | अद्र्टविशेषज्ञन्यात्ममनःसंयोगो जीवनम् |
~
IL, 83—resa. |
किरणावली 4214
उपलक्षण चैतत् , मरणङ्करत्व दौर्बस्यरोगकांरणान्कपि द्रष्टव्यानि | तेषां निमित्तम् | यन्यपि
गन्धादयोऽष्येवंभूत।स्तथा संयोगमेदाश्च, तथापि रसं प्रधानीकृत्य नतु स्वातन्न्येणेति
विवक्षितम् । बाह्यस्याधेक्रियामाह--र्खनसहकारां | वाद्येनोदकरसेन स्तिमितस्य
द्रभ्यस्य रसो रसनेन गृह्यते, न ठ छष्कध्य । Tae aye | मधुरादिभिः
स्द्धेदेश्च मधुरतरमधुरतमादिमि्भिन्नो नानेत्यथैः। अस्यापीति। नित्येति |
भावप्रधानो fea: | यथा रूपं सकिख्परमाणुषु नित्यं तथा रसोऽपि। यथारूपं
पाथिवपस्माणुष्बचिसंयोगविरोपि aaa च तथा रसोऽपि। यथारूपं कार्य्य
द्रव्येषु कारणरुणपूर्वकमाश्रयविनाश्चाद्धिनदयति, तथा रसोऽपीत्य्थः | तथेव चेतत् सर्व-
मुपपादनीयमित्यथैः | एतेन कारणविरोधिनावुक्तौ वेदितव्यौ |
मरणं चद्ष्टविशेष्रजन्यात्ममनःसंयोगष्वंसः। दोर्वद्यं बखाभावः, न तं कृशत्वम् |
काद्येनैति। ययप्येताबता जलस्य कारणत्वसिद्धावपि तद्रसश्य कारणत्वं न
सिध्यति! तथा जट प्रतिनियतेन्द्रियज्न्यसान्नात्कार्कारणप्रतिनियतेन्दरियग्राद्यजातीय-
गुणवत् प्रतिनियतेन्द्रियग्राह्यगुणग्राहकविशेषगुणवन्मूत्तत्वात् आलोकवदित्यनुमानात्
तत्सिद्धिः |
विमागमाैति। न च fascia षडुसा हरीतकौति प्यकहारात् faacat-
ऽप्यधिकः, तन्न प्रमाणसद्धावात्। तथाहि विज्ञातीयनानारूपवदबयवारज्धो घरी
न नीरूपौप्रत्यत्तव्वप्रसङ्कात् , न चोहूभूतरूपवत्समवेतत्वमेव द्रभ्यचान्ुषत्वे तन्वम् `:
यत्र हि चि्ररूपावयवार्धोऽवयथवी तत्न पतस्याप्यभावात् | न च तत्रापि रूपवत्-
रम्पयाधितत्वसस्तीति वाच्यं, परम्पराया ‘AAT TAT |
रूपव स प्वेतत्वापेन्तया रूपस्य छवुत्वाचच | नापि तवाप्यव्याप्यच्तिनाना-
echt वर्त्ते । तेषां व्याप्यवृत्तिज्ञातीयताविसोधात्त् । पकं क्बुररूपमित्यनु-
भवाच्च | faaca त॒ frarara: | अवयतिनो गुणविसेघेन नीरसत्वे बाधकाभावात् 1.
CHART द्रदपाश्राहकत्वात् | सत्वव्यवहारस्य तु त |
प्र 1 = , |
कल्वेनाप्युपपत्तेः। नापि क्ञाररसोऽधिकः खवणज्ञातीयत्वर्+च क he ५
भावप्रचान इति अस्येत्यनेनान्वयायचरोधादिव्यथः |
विनाशप्रदशेनेन तत्कारणसस्वस्याधभ्यकत्वादित्यथैः ।
14 परम्पराया भनबगमात्,
1
Sseds Bu Se ~; a1 Ey ae wees | we Eeeioek Sp a ea ee ॥ ध ~ ४ ६ nego me ME eSea8 a) ee ~ ea a
10
15
10
19
20
| IL. 38-4—ygandha-sparsa.
428 किरणावद्टी
गन्धत्वामिसम्बन्धाद्न्ध इति स्थिते सत्याह ATTA | रणेषु
च ba व bat ग = घ £ + ~ णे OO
मध्ये यो amy गृह्यते स गन्ध इत्यर्थः| एतेन छक्षणप्रमाणे cea | पथिवीघरत्तिः।
Berta वत्तते नान्यतेवयाश्रय उक्तः । प्राणसहकारीच्य्थक्रिया । gare.
सदछरतेन घ्रणेन गसगमदादिगन्धग्रहणादेतदुनयम्। सुर भिरसुरभिहचेव्यवान्तर
सेदः। saat सुरमिविपरीतं सामान्यविरोषमाह, न तु तदभावमाच्नमघम्मेवत् |
अस्यापौोति । अस्प Maa नास्तीत्यतस्तद्विहाष्योत्च्यादयः इत्युक्तम्| उत्पत्ति
रादियघाम् उतपत्तितद्धेठविनाशवद्धेतूनां ते तथोक्ताः। तेनोत्पत्तिद्रैयी, पस्माणौ काय्यै च|
कारणमपि द्वयम् , अच्चिसंयोगोऽवयवगुणश्चेति। विनारोऽपि द्विविधः, परमाणौ काय्यै च |
तत्कारणसपि दिविधम् , atta द्रव्यविनाराश्चेति बहुवचनोपपत्तिः | पूेवदिति |
रसवदिव्यर्थः | |
“सपरोत्वामिसम्बन्धात् era’ इति Raa सत्याद--स्पराष्टवगिद््रियग्राद्यः |
वगिन्द्रियेणेव गृह्यते al गुणः स सपद cad: | TATA — क्ित्थुद्कञ्वलनपवन-
ata: | यपि स्थितिर्थापकोऽप्येवं, तथापि विदोषगुणत्वे सतील्यदोपरः |
त्वक् सहकारो | व्यजनादिवातस्पशसहकृतेन त्वगिन्द्रियेण उदकस्पदस्योपरकम्भादेत-
दवसेयम् |
गन्धत्वेति । गन्धाकाराचुगतमल्या ततसिद्धिरिति भावः। शुणेदिवति ।
गन्धत्वतद्वचाप्यजातिव्याव्तना्थः। पएतेनेति। प्रत्यन्तं प्रमाणं, घ्राणघ्राह्म-
गुणत्वज्याप्यज्ञातिमच्वं रक्षणमित्य्थः। परथिष्यासेवेति । परथिवीवृत्तिमाल-
वुत्तिगुणत्वसाक्षाद्वचाप्यजातिमच्वमित्यथंः | इन्द्रियगुणानामुक्तयुकतरिन्दियासह- ।
कारित्वादन्यथा व्याचश--च्ुतादौोति | यद्यप्येतावता घृतस्य सहकारित्वं
सिध्यति न तु तद्गन्धस्य, तथापि gd प्रतिनियतेन्द्ियप्राह्यगुणम्राहकप्रतिनियतेन्द्िय- `
प्ाह्यजातीयगुणवत् = प्रतिनियतेन्द्ियग्राह्यगुणन्राहकविशेषगुणवन्मु त्वादालोकव्
इत्यतुमानात् सिद्धिः साभान्यविशछोषभिति। प्रव्यत्तसिदधमिति शेषः
न त्विति । ` अघुरादिवत् पय्यु कासनजा सुरभिविरोधी गन्धोऽस्वरभिशभ्दवाच्यो
5 न तु तद्भाव इत्यथः अधभमेवदिति। यथा धर्ब॑त्वविरोधिजातिमान्
अधर्मो न तु तदृभावमा्रमित्यथः। उलचन्यादय इति बहुवचनोपरोधेनाचशे--
उत्पत्तिरिति |
IA सौरभषिपरीतं,
[1. 4d—spursu. |
किरणावली 429
तदेतद्रूपादिचवु्टयं विघयसंस्कारकतया नयनादिसदकारि । रूपानुविधाधो |
रूपसनुविधातुं रीलसस्येति लूपाोनुविधावी | यत्र सूपं तावदयं eae मवति। सूप
व्यापक इति यावत्। अथवा रूपमनुविघाथि यस्य स तथोक्तः! रूपं स्पक्ञंमनुविधत्त
स्पदापरतन्तं Ea Rar a मवतीयर्थः। wart रूपव्यापकत्वं स्पशेस्य छम्यते इति
फलतो न कश्चिद् fasta: | यद्यपि संख्यापरिमाणादयोऽपि रूपव्यापकास्तथापि विरोष-
गुणत्वे सतीत्यदोषः | अवान्तरविमागमाद--क्रिल्लैति | कारणविरोधिनावतिदेद्नेन
दरयति-उश्यापोति अतापि निह्येति मावध्रधानो निर्दराः ¦` geafen |
रसवबदित्य्थः | गन्धे निव्यत्वाभावात् | य॒था रक्तः सलिल्परमाणुषु नित्यस्तथा
स्पशोंऽप्यपार्थवपरमाणुषु | यथा रसः पार्थिवपरमाणुष्विसंयोगयिरोधी तदुतूपादश्च
अवयविष्ववयवगुणपूवंकः आश्रयविनाश्चदेव विनश्यति; तथा egestas: |
अथेदानीं पाकजेषु परीक्षारोपं वर्चयिष्यन्राहद--परथिवेति। एथिव्याः
काय्यमूताया इमे कारणभूता परमाणवः Par: | ` अथवा प्रथिन्याः प्रथिवीत्वस्याश्रय-
भूताः इमे इति पार्थिवाः, तेषां ये रूपादयो Sameera, तेषां पाकजत्वेन यदुत्पत्ति-
विषयसंस्कारकलयेति । ` प्लोकरूपदेः aia मावा पादिचतध्य्य
विषयीभूय कारणत्वमित्यर्थः । यद्वा fe रूपादेरिन्दरियसंस्कारकतया aaa
कारणत्वं fa वा किषयसंस्कारकतयेच्यपेक्ञायामिदमुक्तप् , अन्यथालरोकसंयुक्तेन
चन्ुषान्धकारस्थपरादिध्रहणप्रसङ्कः । शरूपानुविधायीः त्यस्य यैव रूपं तत्र स्पशं
इत्यर्थे वायो नीरूपे स्वर्णो ब स्यादित्यन्यथा व्याचष्टे दपभिति।
रूपथ्यापन्छल्व भिति । Wala रूपव्यापक्त्यं रूपसव्रानाधिक्ररणात्यन्ताभावाप्रति-
योगित्वं रूपस्यापि, क्यादि ‘eqat सतीति faafaaq: यद्यपोति)
प्रथमव्याख्यानेऽपिः दूषणम् |
अब्रह्ृतत्वशद्धामपनयन्नार--अथेति | प्रसङ्खक्तणा सङ्कुतिः। परमाणोः
पृथिव्यज्ञन्यत्वेऽपि पा्थिचत्वबुपफादधति - पूथिन्या इति | ate त्यत्र सम्बन्ध-
मात्रस्य विवेत्तितत्वादित्यथः पुथिवोत्वस्येति ¦ आतिविशिष्ट-राक्तपदस्य
` विशेषणे तातपय्यीदित्यर्थः। पाक्छजत्देवेति। aifaceda भेदगभेषष्टचर्थाचप-
पत्तेरित्यथंः। यद्यपि दिनाशनिरूपणं न areata प्रतिज्ञातः तथापि प्रकारशाब्देन
तस्यावबोधः। पूर्वेषां बिनाशादुत्तेरषाम् उत्तपत्तिरित्यस्यैवोत्पत्तिप्रकारत्वात् |
IB 2%. 2A अर्पि omitted.
10
| IL. t—spurse. | :
430 किरणावली
विधानं प्रकारः, स कथ्यते। ततर ' विप्रतिपत्तौ संशयः। केचिद्ाहः--काय्यकारणसमुदाय
पच्यमाने तस्मिननवस्थित एव रूपादयो विनद्यन्ति जायन्ते चेति । केचित्तु परमाणव
एव स्वतन्त्राः पच्यन्ते HIT पूवं aaa अपूर्वं saad | aa कारणरुणपूवैक्रमेण
रूपादयो जायन्त इति | प्रयोजनन्तु spade: साधम्यवेधम्याभ्यां स्पुट तत्वविवेकः |
5 सचसम्परगात्मविवेके उपयोक्ष्यत इति | तत्र परमाणव एव स्वतन्त्ञाः पच्यन्त इति पक्षमुपा-
दाय व्युत्पादयति-- घटे रियादि। आदिग्रहणेन सर्ष्वयाथैवोपादानम्। अवमेति।
प्रकृतथाकापेक्षया, न तु पाथिवमपक्वंन।मास्ति। alka सम्बद्धस्य संयुक्तस्य तदारम्भकेषु
घटाद्यारम्भकेषु परम्परया अणुषु परमाणुषु कमाण्युतप्न्ते | अरस्भकेष्विति । काय- a
विनाल्ादिपक्रियासिद्धवय्थम् | कुतः? अ्नयमिघातान्नोदनाद्रा | अच्चिनैव नोदनामिघातौ
10 संयोगविज्ञेषौ कम्माधिकारे वक्ष्येते तेभ्य कर्मभ्यो विभागा विमायेभ्यः संयोगिनः
द्रव्यारस्भकसंयोगव्रिना्शाः तेभ्यः काय्यद्रव्यं विनश्यति द्रयणुकलक्षणम् | जात्यभिप्राये-
णेकवचनम् । अत्र नोदनाद्ुतपत्तौ slags: प्रमाणम् | कर्मसु विमागास्तेषु
. yada, तत्र काय्य॑द्रव्यविनाश इत्यस्तु | एषां काय्येकारणभावावधारणात्
कारणे विना च Rega: काय्थद्रन्ये विनदयतीत्यल करं प्रमाणम् १ नदि
15 सति द्रव्ये रूपादीनां विनाशोत्पत्ती नोपपयेते परमाणुष्व्रिव काय्यंद्रव्येऽपि तयोरविरोधा-
CN
Lfagtaqa feta | पाथिवावयविरूपादो तेजःसंयोगासमवायिकारणकत्वं न वेति
संशयः । स्वतन्त्राः कार्य्यष्वंसवन्त ead: | काय्यं स्विति । द्णकाद्विसन्षण-
fat वप्रयोज्ञनं -तल्विति। अवयविविप्रोषगुणानां यावदाध्रयभावित्वस्थितो
बुद्धश्चादीनां शरीरे सत्येव नाशात्तदन्यधमत्वसिद्धिद्धायत्मतखज्ञानं प्रयोजनमित्यथैः |
20 नन्वामेति ययवयविनौ AMIN AZ वेयथ्यं MATT तस्यामत्वात्। अथ परमाणो- `
स्तदा विरोधः, सवस्य तस्य पकत्वादित्यत आह-प्रक्रतेति । अआपाकनित्ति्ाधि-
साभध्यपाकापेक्तया इत्यथः । न तु पाथिवसिति। प्रथिवी मूलकारणं परमाणु
शिव्यथंः। कार्येति । = कारणनाशस्य केाय्यंनाशदेतुत्वादित्यर्थः । द्थणुकेति |
तस्यैव areata परमाणज्न्यत्वादित्यथेः। area) दचणकानां agar
25 वहुवचनस्योचितत्वे अपीति शेषः। sag विभाग इत्यत्र विभागाजञन्यो विभागो
1 Vardhamana reads विप्रतिपत्तेः for विप्रतिपत्तौ.
IT, 4—sparga. |
किरणावली 431
दित्यत te —ateafar | न हि चन्द्रचक्षुषोस्तेजस्तथा पाचकं यथा सौरमित्युक्त-
मोष्ण्यायेक्लादिति | प्रथिव्याः इयाम रूपमनादीति केचिद् विचारितागमश्रद्धार्वो
कपन्ति, तान् प्रयुक्त — पुनरिति | तेन जन्मनोऽभ्यासं वदन् इयामादीनामुत्पत्तिमच्वं
न अन्यथ । = ¢ कज 5 € +
ददायति। अन्यथा विनाशानुपपत्तेः ‘ares’ इदि रूपरसगन्धस्पशः संक्षेपेणोक्ताः।
यद्यप्येकस्योत्पाद विनाश्ेुकत्वमेकजातीयत्वेऽपि कार्य्यस्य व्यक्तिभेदेन मध्यशब्दवत्
कालभेदेन चेपान्त्यशनब्दवदुपप्यते ; तथापि पाकजेषु नायं विधिः कार्य्यविनाशवि रिष
विवक्तितः। न हि चन्द्रचक्षषोरिति। नख तथेत्यनेन पाककारणताविशेष-
निषेधो नयुक्तः, तोस्बुद्धतस्पशेतया सामान्यत एव पाककारणत्वाभावात् › उद्धूत-
स्पशंस्यैव तेजसः पाकक्रारणत्वात् | AAT: पाकसामान्ये टाघवादुष्णस्पर्शः सामान्य-
करणम् , भन्यादिनिष्ठोद्भृतोपष्णस्परशः पाकविशेषे | किञ्च यदिशेषयोः कार्यकारणभावो
बधक विना तततामान्यपोरपि तथात्वम् । अतश्चन्द्रचज्चुषोरपि पाकसामान्ये
कारणत्वमिति "तद्विशेषे निषेधो युक्तः |
अन्ये त॒ क्येक्ारणभावस्यान्बयव्यतिरेकसमवधिगम्यत्वात् अनुदुभूत-
स्पर्शान्बये च रूपपरावृसयवुर्शनात् SHA पबोष्णस्पशंः पाककारणम् । प्रन्थश्चैवं
योञ्ननीयः। चन्द्रचक्लषोस्तथा तेजो नास्ति यथा सोरम् | कुतः पाचकम् । यथा
aica | fest देतावित्यथैः। यद्वा, चन्द्रादेस्तेजोऽपाचकं यत इत्यर्थो नेय
इत्यथैः ।
अ विचारितेति । आगमः श्यालरूपप्रवाहोऽनादिरित्येततपसे न त्वेकस्याः
भ्यामव्यक्तेस्तखपर इत्याहः! अन्यथेति । अनदेमावस्य नित्यत्वादित्यथेः।
पेणेति ।
अबान्तररूपत्वरसत्वा्य विषनक्षया सामान्यस्यैव षिवक्तितत्वादिल्यथेः । नन्वेक
वा्निसंयोगोऽपू्वरूपादेरुत्पादकोऽन्यस्य तस्य नाशकोऽस्तु । न चैकस्थोतपादकत्व-
नाराकत्वे fast । पकदोतपायनाश्यव्यक्तिभेदेन तयोरविसेधात्। यथैक पव
शदः पूवं शब्द्' नाशयत्युसरं चोतूपाद्यति | कालमेदाद्वा तयोस्वियोधः। यथो-
greasy angie शब्द जनयिष्यति , अन्यदा तमैव नाशयतीव्याह-यद्यपीति |
अर्थं विधिरिति। वपरक्तिभेदेनेकस्योतूपादकत्वनाशकत्वे areata चेत्यथैः |
कार्ये विनाहोति | न चात मानाभावः | अवयकवरूपादिसमानकालस्याप्यत्वाक्व. :
14 तदिरेषनिरेषो।
15
20
=)
Or
| II. 4—sparéa,
432 | कका
कालमपेक्ष्य रूपादिविनाशात् सूपादिविनादयविरिषटञ्च कालमपेक्ष्य BUTT दशनात् |
सतिच Bee कार्य्यावष्टम्मद्रव्यस्येव प्रतिबन्धकत्वात् | सति च रूपादौ. रूपाचन्तयनु-
त्पत्तेः | न च तावन्तं कालमेकोऽचचिसयोगोऽनुव्तितुमीष्टे। तेजसोऽविरम्बेन गमनशील.
त्वात् | तेजोऽन्तरेणामिहन्यमानत्वान्ुयमानत्वाच | अपिचोतूपादकस्येव विनाशकत्वेऽथि-
rr a ~~
rn
यविरूपादैः सति काय्यंद्रध्ये पस्पाणरूपादिनाशे अवयवरूपाययभ।वेऽपि अवयविरूपादि-
सद्धावाकद्भङ्पत्तेः ! गकपरमराणपाङ च काय्यंद्रव्यानवन्ध cay अश्चिसंयोगस्य a
नाशचकत्वाक्षधारणात् , AMAT तथाद्मानात् , सवेप्रदेशाकच्छ्ैदेनाथिसंयोगस्यैव
रूपादयतपादकतश् तादशदस्यैव नादशकत्वयाच्च। न चेदसि ए्कपरमाणपकि
तथा दर्शनात्, परमाण्बन्तरसंयुक्तेच परमाणौ ताह्रशाद्धिसंयोमाभाक्ात् ,
मतीनां समानदेशताविरोधत् | तथा च परमाण्डन्तरसंयोगस्य द्व्णकासमवायि-
कारणस्य नाशे खत द्यम कष्डंसखसमये योऽभ्निसंयोगस्ततो रूफादेनाश इति स्थितम् |
संचि चैति । eaten नानारूपानदुभकादित्यथः। नच at-
10
वन्तसिति। यदा द्ववणकासमदायिकारणसंयोगनाशकदिभागजनकं क्च तदेतत्
करजनकािपरमाणुसंयोगज्ञनककर्मणो विनाशः, तदुत्तरत्तणे gatal क,
ततो aur, ततो द्वयणुकनाशकेनािसंयोगेन परसाणरूपनाशोे वाच्यः,
दचणुकनाशकश्चाश्चिसंयौगो न तावतकालणनुक्त्त इति a तस्माद्रपादिनाश
इत्यथः । ननु तशय संयोगस्य तवत्कारानदस्थानेऽपि द्वण कनाश्समकालोत्-
catia पक पदापररूपपूवंरूपादयुचपाददिनाशो जनयत्विल्यत आह -- `
अपि चेति adnan रूपाच्वपाद्य विनाशयति, ag यदेव रूपादिकम-
जीजनद थिसंस्योगस्तदेव विनाशयेदिति घडादिनींरूपः स्यादित्यथेः। ननूतपादितं
रूपादि पिनाध्याश्चिसंयोगो रूपान्तरं जनयिष्यति, न च तस्यापि ततो नाशप्रसङ्ः
तदुत्तरमश्चसंयोगस्यैवोच्केडाद् | अन्राहुः- करणः स्वजन्योतस्तरदेशसंयोग-
नाश्यत्वात् यदृद्धि्तयोगेन स्वजनककमंणो नारस्तदेव श्यातादिनाशोऽथ
रुपाद्यन्तसेत्पत्तिस्तदस्नौ कर्मान्वरोत्पत्तिश्चेत्येकः कालः । ततो यदेवं रूपाद्यन्तरोत्-
पाद्काथिसंयोगेन रूपायन्तरस्य नागास्तद्दैव कमन्तरेण रूपाद्यारम्भशसंयोगविसोधि-
विभगोतपत्तिः। तथा च पुनस्तत्र रूषाच्न्तरोतपत्तिकाठे विभागेन रूपाया-
रस्भकसंयोगनाश दति कुतो रूपायन्तरोदूपत्तिरिति धरादेनींरूपत्वप्रपतङ्कः,
19
20
Il. 4——sparsa,]
किरणावली । 433
सन्तानव्याड्ृत्तौ रूपादिसन्तानव्याबरत्तौ घटादेनींरूपत्वप्रसङ्धः, विनाशक स्येवोत्पाद कत्वेऽमि-
सयोगस्येकत्वादविरोष्रेण पाकरतारतम्यस्यानुपपत्तिः, पुनस्तेनैव सूपादिविनाशात्
पुनरुतूपाद कस्य विनाशक्त्वे पू्वैदोषानतिबृत्तिः | तस्मात् परमाणुषु रूपादीनां विनाशोत्-
पादौ नैकायिसयोगकरारणकौ सरूपाद्युत्पत्तिविनाशत्वात् द्यामाद्रुतूपत्तिविनाश्चवदिति |
co a "~~~" ----~~--
कायं त्मानक(टस्यैवाधितंयोगस्यासमवायिकारणत्वनियमत्। `अ्थेक पवाभि-
संयोगो रूपादि विनाश्य तदुतपादयति तत्राह--विनादाकस्येवेति |
qr
कारणतारतम्यं विना कार्य॑तद्नुत्पत्तेरित्यिथः। यद्यपि पवेपूर्वा्चिसंयोगेन
तत्तद्रपादिनाशद्वास चिरकालाधचिसंयोगेन भाविरूपान्तरस्य जनने पाकतारतम्य-
qaqa प्व, तथापि श्वामादिनाशकस्यैव अश्चिलंयोगस्य रूपान्तरोतपादकत्वे सिन्दूरादो
चिरकारा्चिसंयोगाह्ो हित्यादितारतम्यमनुभूयमानं न स्यादित्य तातपय्यम् । 10
नन्वन्याध्रिसंयोगः ध्यामभिन्नं रूपं चिनाभ्य रूपान्तरं जनयतीति न पाकतारतम्या-
उपपत्तिरित्यत भआह--पुनस्तेनं वेति । पूवेदो षेति | घटादेनीरूपत्वप्रसङ्कः इत्यथैः ।
तस्मात् परमाणुष्विति | नन्वेतद्प्रकृतं न त्वेकस्यैव रूपस्योतपत्तिविनाशावेक-
नैवाचिसंयोगेन waa इत्युपक्रान्तं fe तहि पूर्वोत्तररूपभ्यक्तयोरेक पवािसंयोगो
नाशक उतपाद्कश्चेति | न च तद्भाव पवार साध्यः, geraeq साध्यविकललत्वात् । 15
श्यामाद्युतूपत्तिविनाशगोरप्येकाचिसंयोगाजन्यत्वासिद्धेः |
AME | परमाणो रूपमेततपूवनाशका्चिसंयोगभिन्नाधिसंयोगजन्यं
पा्थिवरपरमाणरूपत्वात् पततुर्परमणृत्तरकारमा विरूपवत् । ध्वं तत्ततपुवरूपाण्यपि
पत्तीकृत्यादुभमेयम् |
यद्वा, परमाणुरूपनाशो न रूपजनकारिसंयोगजन्यः, रूपनाशत्वात्, भवयविरूप-
नाशवत्। न चावयविटृत्तित्वमुपाधिः। उक्तविपक्ञवाधकादधेतोः साध्यश्याप्यतया
तद्व्यापकत्वेनोपाधेः साध्याव्यापकत्वात् | चवं परमाणरूपोत्पतति पन्तीरृत्य रूप-
नाशकाथिसंयोगाजन्यत्वमसुमेयम् | नच यदि रूपादैखुतपादको नाशकश्चािसंयोगो
मिथो सिन्नस्तदाः कदाचिदुपान्त्याधिसंयोगोतपादिते रूपे अन्त्या्चिसंयोगेन नाशिते
नीरूपोऽपि घट उत्पद्येत । न चोपान्त्याधिस्तंयोगो sata पवेत्यन्त्यः 25
` स again पवेत्यत् नियामकमस्ति नाशकस्यैवोत्पादकत्वे तु नाथं दोषः |
20
re
14 अथवोतुपाद्यविनाशक्त्व हि श्यामतादिनाशो न खात् , aay एव द्पाद्यन्तरोतृपाात् added
(+-- 9 | | |
(II. 4-3/241 ४.
434 । किरणावली
तदिदयुक्तमन्यस्मादिति। एतेन पाकेन पूर्वरूपादिपरादृत्तिरेवावयविनाक्े प्रमाणम्।
अवयविरूपादिविनाशस्यश्रयविनाशदेवुकत्वावधारणात् कारणञ्च विना काय्यानुत्पत्तः।
नन सत्यप्यवयविन्यञ्चिस्योगाद्पि सूपादिविनाशः स्यादित्युक्तं न कृतिपयावयवपाके
कार्य्यं कारणरूपानुकारानुपपत्तः | न हि इयामा अवयवाः अवयवी च रक्त इति सम्भवति |
5 tos त्वापरमाणु तेजःसम्बन्ये तेजसश्च स्पश्चवत्तया वेगवत्तया च नोदनाभिष्रातयो-
रन्यतरः संयोगोऽवय विदलेष्रहेतुक्रियाजनक इति कथ न काय्य॑द्रव्यविनाश्यः१ किंच
रूपादयन्तरोतूपत्तिरप्यवयन्यन्तयेत्पादे प्रमाणम् | ARIUS: कारणगुणपूर्वकत्वनियमात् | 4
अथिसयोगान्षटे रूपादौ तल्लावयविनि कारणगुणप्रक्रमेण सूपादिमविष्यतीति अदोप्र इति
चेत्, न । यल्राथिसंयोगो रूपादीनां नोत्ाद कस्त विनादाकोऽपि न स्यात् ; जलादिवदिति
{0 नियमात् । असिसंयोगस्थैव तदुत्पादक्त्वे कारणगुणपूवकत्वव्याघातात् । व्याहन्यता-
मितिचेत्,न। आमदशायां इयामादीनामनुत्पादप्रसङ्खात्। तस्मात् परमाणुषु
पाकादेव रूपादीनां विनाशोत्पत्तौ अवयविनि च कारणगुणेभ्य एवोतूपादः आश्रयविनाशादेव
मेवप्र् । अन्थवहितोत्तरत्तणम् विरूपप्रागभावसहितस्यव पूवेरूपनाशकत्वात् |
काय्यद्रव्यं PEMA प्रागुक्तप्रमाणमाह-- एतेनेति । घटरनाशानन्तरं AEA
15 तथावधारणादित्यथः |
ननु यथा द्रव्यनाशो क्रचित् समवायिकार्णनाशः कचिदसमवायिकारणनाशाश्च
प्रि पि Ba: स्यादित्याह- नन्विति ।
अयिसंयोगादवयविनि कतिपयाबयवपाक्ो बा स्यात् ARTA are नाद्य
इत्याह-कतिपथेति | अवयवावयविनोरेकजातीयरूपक्खनियमादित्यर्थः । अनत
20 त्वन्यत्र TAMA णव aan इत्याह--निःदोषेति। तद्रपादेरिति।
अबयविरूपादेरित्यथैः । अवयविपाक्रपत्तेऽपि नियममुपपादयन्नाह-अध्रिसंयोगा-
दिति। यत्रेति । अनन्यथासिद्धान्वयव्यतिरेकाभ्यां तथाबधारणादित्यर्थः |
आमददायाभिति । तदानीमश्चिसंयोगाभावा दित्यर्थः | पाकादेवेति | करण्यु-
तृपर्या्चिसंयोगादेवेव्य्थः। आश्रय [वि?]नाद्ादेवेति। अवयविपाक्मते कदाचि
25 व्निसंयोगाद्वयविरूपादिनाशात् तननिवुदर्थमरेवेत्युक्तम्। ययप्यद्धिलंयोगादप्वय-
16 -दूपादिनार
11. 4—-syarsa. |
किरणावली 431
अवमाश्यः। ददशो हि तेजसो टाघवातिरयेन वेगातिशयः स्पद्यातिश्यश्च
यत् तज्जन्यं कम्मे HIRT प्रूब्यूहात् प्रच्यावयति] तद्वयर्वांश्च व्यृहान्तरं
प्रापयति | अन्यथा सान्तरत्वेऽन्तराठेन sate पावके क्वथ्यमानाः क्षीरनीरादयो
नोध्वै ध्पप्रयेरन्। मृदुसंयोगात् तथेति चेत्, नः; तण्डुलादीनामपि तथा
दगेनात् | अतिदद्(नामप्युपलमणिवजादीनाम्चिदग्धानां स्छुटनात् । सातिशयोऽचि- 5
संयोगस्तथेति चेत् , कोऽतिरया्थैः१ ageara इतिचेत् ,न। प्रथमस्याकिञ्चित्-
करत्वेऽभ्यास्ानुपयोगात् | न द्यद्विनाशिनां क्मभाविनां स्वरूपतः समुच्चयः
सम्भवति | तस्माद्यथा शरीरादौ प्रत्यहमनुररक्षणीयः कालान्तरे स्फुटीभूतो
विशेषः प्रतीयते, तथा घटादिपाकेऽपीति युक्तुत्पदयामः | पतेन waar स्वावस्था
दसनमुपरि निहितमूर्तन्तरधारणमावरणसंस्थ(नसंख्यापरिमाणरेखा दिचिह्ाद्यविपय्येयः 10
पूर्वद्रव्याविनहे प्रमाणमिति निरस्तम् | सूचिव्यतिमेदेन विदलिततिचतुरल्रेणुघयादिः
ATI: | तथापि न नदप्रन्त्येव घटादय दति भाोभांसकदुर्दरूटाः तेऽनुकम्पनीयाः |
तथा हि परमाण्वपगमे gayaaaq नश्यतीति; अन्यथा काय्यनिवयताप्रसङ्गात्।
ama तु चसरेणवोऽवदयं विनक्ष्यन्ति | तन्नाशे तत्काय्यैमित्यनेनेव कमेणान्त्यावयवि-
प््न्तः प्रथः, अन्यथा निराश्रयकाय्यांवस्थानप्रसङ्खत् कतिपयावयवनाहेऽप्य- 15
वस्थितावयवाश्रयं काय्यं स्यात्] न स्यात्| तावदवयवव्याप्नियोग्यपरिमाणवतो
-------- ~~ ~~~ त eh act
नन्वि तंयोगमालान्न काययनाश इत्यत आह- हृद्रो [रा] दति । qe: संस्थानम्
अन्ययेति। यद्यग्निसंयोगो न पूवभ्युहप्रचयावक इत्यथः । तथेति । व्युहान्तरा-
पत्तिदशेनादित्यथः। आश्ुविनारिनामिति। क्रभमाविनामिति शेषः|
घटा दिषाकेऽपीति । घटादिपाके क्वचिन्खरदुत्व' नश्यति, कटिनत्व' चोपजायते, 20
afag विपसोतमित्यय्ुमवसिद्धम् | al च न स्परेभेदो, चज्ञष।पि ततुप्रतीतेः, किन्त्व-
वेयवसंयोगमेद्(वेव | ततश्च पृर्बावयवसंयोगनाशेऽवयवविनाश अवश्यक इत्यर्थः |
एतेनेति। वस्तुतः प्रत्यभिज्ञानं गकारादाविव तञ्जातीयदिषयत्वेनाप्युपपन्नं
पूर्वावयविनाशक्थोक्तयुक्त्या प्रामाणिकत्वेन तथा कल्पनात् । तावद्वयथेति |
तावदवयवव्याक्षियोग्यपरिमाणवत् कार्यद्रव्यं किञ्चिद्वयवनाशे सति भविनभ्यद्वस्थं 25
aigatiaaag न ada | अन्यथा पूबेवदेव ताबदेशब्यापकं परिमाणमुपरभ्येतेत्यथैः |
10
2()
IT, f—spargu,
438 किरणावली
न्यूनेष्वसंमितेः संत्रतपटवत् परिमाणसङ्कोचो भविष्यतीति चेत्, न मवेत् । awa
तयोभदोऽमेदस्य द्रव्यधम्मेत्वात् न fara: | परिमाणस्य यावद्द्रव्यभावित्वात् स्वाश्रय
विनाशेकृविनाद्यत्वाचेति | स्वाश्रयावयवविदरङेषविनाशाभ्यां विनादयमपि भविष्यतीति
चेत् ; न। अवयवविरलेप्रविनाशाभ्यामवयवी न विनश्यति, तत् परिमाणं तु विनश्यतीति
हती प्रव्यारा | अवयविनः प्रत्यभिज्ञानादिति चेत्, क्षुद्रावयवविर्ठेषे परिमाणं किं
न प्रत्यभिज्ञायते इत्यकमतिपीडया |
अथ द्वचणुकनाशमारम्य कतिभिः क्षणेः पुनरन्यद्वयणुकसमत्पन्य रूपादि सद्धवतीति
(~~ भ,
रिष्य्रजिज्ञास्तायां शिष्यबुद्धिवेशद्याय प्रक्रिया |e तद् यथा नोद्नादिक्रमेण इवणुकनाशषः
Sage eo RC A RR UR eS Nr ~ = ~> ~~~ se = he ere = so ----------- ere
संकोचः fa परिमाणष्य articaga विनाशः ? aa नाद्य इत्याह स gyal a
संकोचः। तयोदरश्न्तः। संश्रु7पट्मि(णद्(रि क परनागयोन AN नानात्वप् ,
कुतो ऽमेदस्य द्रव्यधमेत्वादित्यकारप्रश्छेषात् | द्रव्यस्य fe तत्रामेडो धर्मोऽभिङ्गं दर्प
` मिति यावत्। न aha ga परिमाणद्वयं वतत इत्यथः । अन्त्यमाशङ्क्य निर-
करोत-न faatar इति । परिमिाणवति परिमाणान्तराचुत्परतेः। पुवंपरिमाण-
स्याश्रयं विना विनाशाचुपपत्तेरिति वथम् । सम्प्रदायविदस्तु सखम्भेदपरिमाण-
संकोचात्मकमो न तयोद्रशन्तदाश्रन्तिकपरिमाणयो्यदस्य संकोचस्य संयोगविरोषतया
द्रव्यध्बेत्वात् परिमाणस्य च संयोगात्मक्षकायर्यानाश्रयत्वात्। यद्वा, संदरतपरेन
तयोनघ्रयोरवयवयोदो विरोषः रयोगदलत्षण इत्यथे इत्यन्ये |
आ[स्वा]श्रयेति | परिमाणस्य य आश्रयोऽवयवो तदवयवस्य क्रचित् नाशात्
कनि द्धिष्टेषात् तत्परिमाणं नश्यति gta समवाय्यसमवायनाशाभ्यामित्यथः।
अवयवेति। तथाचासमवायिक्रारणस्य नादात् द्रश्यनाश प्व स्यादिट्याघ्रयनाश
प्व परिमाणनाशकः। आश्रयाश्चरयनाशाचेन्ञया खचुत्वादित्यथः। नौदनादि-
क्रसेणेति । अग्निकमेणारघद्रव्यपरमाणावग्निसंस्नोगो नोद्नाख्यः, ततः परभाणों
कर्म, ततो हश्चणकारम्भकपरमाण्वन्तरेण विभागः, ततो द्वव्प्रारभ्मक्संयोगनाशः,
ततो द्धवणकनाश इत्यथ
अत्र दशक्षणायां प्रक्रियायां यदेव दचणकनाशस्तदेव द्रव्यारम्भकसंयोगनाश-
Cc १२. @ ॥ Ss
कविभागेन पूर्वाकाशदेशविमागः, यदेव श्यामादिनिचत्तिस्तदेवाकाशविभारोनाकाश-
संयागनाशः, यदैव रक्तोतपत्तिस्तदेबयत्तरसंयोग इति व्यवस्था |
` ~
11. 4—spa7sa. |
किरणावली 439
नष्टे द्वयणुके परमाणाव्िसंयोगात् दयामादीनां निवृत्तिः, निद्त्तेषु स्यामादिषु पुनरन्य
स्मादथिपंयोगात् रक्तादीनासुत्पत्तिः, उत्पन्नेषु रक्तादिषु उत्तरसयोगात् पूवेक्रियानिष्त्तिः;
ततोऽदृष्टवदात्माणुसंयोगात् परमाणौ शद्रवणुकारम्भणाय क्रिया, क्रियया पूवैदेरात्
विभागः, विभागेन च पूर्वदेशसंयोगनाशः, तन्नादो परसाण्वन्तरेण सयोगोत्पत्तिः,
संयुक्ताम्यां परमाणुभ्यां द्ववणुकारम्भः, आरन्धे द्वयणुके °कारणङूपादिभ्यः काय्यंगुणानां
रूपादीनायुत्पत्तिरिति यथाक्रमं नवक्षणा | सेथं॑ प्रक्रिया यदा क्रियातो विभागो
द्व्यारम्मकसंयोगप्रतिद्न्द्रयपतिद्न्द्यी चेति TAA ; यदा विभागात् ूर्वसयोगनाश-
स्ततो द्रभ्यविनारशविभागजविभागौ चेति caer दशमे क्षणे । तथा हि दयणकनाश-
विभ।(गजविमागोत्पत्ती पूर्वसंयोगनाशदयामादिनिनवरत्ती उत्तरसंयोगरक्तादुयत्पत्ती
विभागजविमागक्रिययोर्निव्त्तिः द्रव्यारम्मणाय परमाणौ क्रिया क्रियया विभागः, तेन
ूर्वसंयोगनित्रत्तिः परमाण्वन्तरसयोगो द्रव्योत्पत्तिगुणोत्पत्तिरिति। यदातु द्रव्य
Aare विभागजविमागश्यामादिनिघ्रत्ती ततः पूर्वसंयोगनिव्र्तिरक्ताद्युतपत्ती |
तत॒ उत्तरसंयोगोतपत्तिस्ततो ` बविभागजविभागकम्मणो निदत्तिः, ततो द्रव्यारम्भणाय
परमाणौ क्रियेति पक्षस्तदेकादरे att) तथा हि द्ववणुकविनाशः विभागजविभाग-
दयामादिनिच्रत्ती ूर्वसंयोगनिश्र्तिरक्ताचुत्पतती उत्तरसंयोगः विभागजविभागकम्मेणो-
निवृत्तिः, द्रव्यारम्भणाय परमाणौ क्रिया क्रियया विभागः संयोगविनाशः परमाण्वन्तर-
सयोगो द्रव्योत्पत्तिः गुणोत्पत्तिरिति कथ द्रव्यविनादो सति तदिरिष्टं कारमपेक्ष्य
विभागेनोत्तसकार विभागजविमागजननात् विभ!(गजविभागे सति पूर्वसंयोगनिच्त्तावुत्तर-
संयोगजननात् तस्मिन् सति च पूरवैक्रियानिव्ृ्तिः; afaadt च क्रियान्तयरम्भावकाशा-
दिति। कथतर्हिं gaara कारणसंयोगनारमपेक्ष्येवस विभागेनोत्तरविभागारम्भणा
दिति पश्चात् किमन्र तत्वमिति विभागे विवेचयिष्यामः |
सेयमेक्स्मिन्नेव परमाणौ पूर्वदहयणुकविनाश्ोत्तरदव्रणुकोत्पादकक्रियाद्य-
aa क्षणगणना | यदा त्वेकत्र हयणुक्रविनारिकान्यत दचणुकान्तरोत्पादिका क्रिया
rer hl a ET
पकादशान्षणायां त॒ श्यासादिनिचत्तिसिमकाटमाकाशविभागः, रक्तोतपत्तसिमय
पवाक्ाशसंयोगनाशस्तत उत्तरदेशसंयोग इव्येकन्षणवुद्धिः |
rA द्रव्यारम्नणय 2A कारणगुरभ्यः, 3A कारणसंयीगनिहत्तिमपेद््यैव |
10
L5
20
| II. 4—sparsa,
440 | . किरणावली
तदा द्वयणुकविनागमारभ्य पञ्चमे षष्ठे सप्तमेऽष्टमे नवमे वा क्षणे गुणोत्पत्तिः कथम् १
यद् द्रव्यारम्भकः संयोगो विनश्यति तदैव परमाण्वन्तरे कम्म तत एकत क्रमेण द्रव्य-
विनाशश्यामादिविनाशरक्ताद्यतपादाः, अन्यत्र विभागपूर्वसयोगनाोत्तरसंयोगाः
क्षणान्तरे द्रव्योत्पत्तिः पञ्चमे क्षणे गुणोत्पर्तिश्ेति | एवं द्रव्यनाद्यसमकाटं परमाण्वन्तरे
5 क्रियाचिन्तनात् षष्ठे इ्यामादिनाशसमकालं त्रियाचिन्तायां सत्तमे रक्ताद्युतूपत्तिसमकाट
कम्मप्रक्रमेऽष्टमे क्षणे रक्ताद्युतूपत्तरग्रिमक्षणे परमाण्वन्तरे "कम्मैचिन्तायां नवमे क्षण
इति | द्विलिचतुःक्षणा च प्रक्रिया न सम्भवच्येवर | उतपन्न रक्तादौ सगुणेनैव द्रव्येण
द्रव्यान्तसारम्भणादिव्ययं सक्षेपः | |
एवमेव पक्वापक्वाम्यामारम्भश्रिन्तनीयः। तदेवमवयविनो यावदूद्रव्य-
10 भाविन एव विरोषयुणाः पाक्जाः परमाणुष्वेवेति व्यवस्थिते सुखादयो न शरीरगुणाः
AMIN, न परमाणुगुणा;ः प्रयक्षत्वादित्यात्माधिकायेक्तं समाहितं
वेदितव्यमिति |
दिति [चतुः क्षणेति । cas परमाणावग्निसंयोगोतूपत्तिसमकाटं परमा-
ण्वन्तरे HAI तदा? हशचणुकनाशमपेद्धय द्िन्नणा |
15 त्ा Gea क्रमेण कर्मविभागद्रन्यारम्भकसंयोगनाशद्धचणकनाशाः, ATT
विभागपूवंसंयोगनाशोत्तर्संयोगद्रभ्योतूपत्तिगुणोतपत्तयः।
यद् CARA? परमाणो विभागसमक।कमन्यत्र परमाणो HA, तद् चतुःत्तषणेत्येत
पक्ता न सम्भवन्तीत्यथंः |
उत्पन्न इति । अन्यथा तदारधद्रव्यस्य निगु णत्वापत्तिः। कारणगुणस्य
गुणारम्भकत्वादित्यथेः। एवमिति । पक्परमाणुभ्यामेबोक्तक्रपणारम्भवदित्यथः |
न staan इति । न शरीरविशेषगुणा इत्यर्थः | अतो न द्वित्वादिना व्यभिचारः |
जयावदद्रन्यभावित्वादिति | समानाधिक्ररणष्वंसप्रतियौगित्वादित्यर्थः |
प्रत्य्नत्वा दितीति। यद्यपि परमाणुविरेषगुणानामपाकजत्वेऽपि प्रत्यत्तत्वादिति
हेतसुपपयत पव तथापि सुखादयो न पाथिवपरमाणशगुणा अपाकजविशेष-
on गुणत्वाच्छञ््वदित्यभिग्रेतम् । प्रलयक्तत्वादिति तु यदा परमाणुगुणत्वं निरस्यते तदा
भरत्यक्त्वादित्यपि दहेतूकतेऽ्यमिति स्फोरणायेति संप्रदायविदः |
20
7 4 रक्तादुतृपत्यनन्तरं क्रियाचिन्तायां. 2 arama. 3A कार्मोत्पत्त. 44 परमाणौ
कर्मसखमकालं परमाखन्तरे कम तदा दएकनाशमपेच्य विचा, एवमेकत added! 5 B तथापि सुखादयी
त्र परमायाबिगेषगुणा इति साध्यते तदाऽपाकजलादिति। यदातु.
11, 5—sambhya. |
किरणावली 441
अथोदेशक्रमप्राप्तं संख्यां निरूपयति ।! एक्ाद्ति। व्यवहियतेऽनेनेति `
हानोपादानादि क्रियते इति व्यवहारो विज्ञानम् | एकंदे ब्वीणीव्याद्याकारं तस्य विषय-
तया हेतुः संख्येति प्रमाणमुक्तम्। न द्येकादिविज्ञानं निर्विषयं व्याघातात् । नाप्यलीक-
विषय मव्र्षनात् | | नापि षटस्वरूपमाच्रनिबन्धनं धरमन्तरेण घटान्तरेऽपि भावात् |
नापि घटस्वनिबन्धनं ses भावात् | न चारजतेऽपि रजतप्र्ययो aaa निमित्तान्तर-
मपेक्षत इतिवत् घटे मूर्वा पटादावपि मविष्यति। न च निमित्तान्तरमपेक्षिष्यत इति
साम्प्रतम् अभ्रान्तत्वात् सोऽयं घटादावेकप्रव्ययो घटघटरसत्वातिरिक्तविषयः ततूपरत्यनिमित्त.
मन्तरेण पटादावपि जायमानत्वात् वस्त्रचम्मकम्बेषुं नीटप्रत्ययवत् | न हि तद्भयति-
रेकेण भवति तद्विष्रयश्चेति व्याघातात् |
ear ln
ee ERLE पा य-म Na ््न््--------------------------
नन्वेकादिष्यवहर्देतुत्वमव्यवहियमाणसंख्यायामसिद्ध तद्योग्यतायाश्च
तद्वच्केदकरूपाज्ञानेऽक्ञानात्, ज्ञाने वा तदेव छन्षणमस्तु- संख्यास्वरूपप्राहक-
मानामावात् आश्रपासिद्धिश्चेत्यत आह--उयव हित इति । पकरादिज्ञानासाधारण-
कारणवरिषयो गुणः संख्येति ead scat च प्रमाणमित्यथः। न च
प्रव्येकसत्तदायाभ्यामव्यासिः। अनेन संख्प्रात्वजातेहएलन्षणात् एकाद
संख्यातमित्यबाधिताञगतप्यवहासयच्च तत्सिद्धिः | न चेति । साम्प्रतमित्यप्रेतनेना-
न्वीयते। एकप्रत्यथ इति । अनेन घरादिभिन्नसंख्यात्राहकं प्रत्यत्मेवो-
पन्यस्तं न ATMA] अत वात्र संख्या्राहकगप्रत्यक्ञाय॒प्राहकस्तकों दर्शित इति
वक्ति । तेनैकप्रत्ययो यदि घटादिप्रत्ययो विषक्नितस्तदातिरिक्तविषयत्वसाधने
बाध्रोऽथ धघयाद्िभिन्नविषवस्तदाश्रपासिद्धिरित्युमानदूषणमपास्तम् । नन्वेकत्वं
सत्तावज्ञातिर्स्तु पकमेकमित्युगतमतेजां तिविषयकत्वात्, गुणविषयकत्वे तु परम्परा-
सम्बन्धैकवृततिजा तिस्तनिचित्तः वाच्यं, तद्वरं जातिविषयव सा भवतु। aa
सत्ता सहान्युना तिरि क्तविषपत्वं तत्र बाधकम् , एकत्वं जातिः सत्ता गुण इति च्परी-
ठ बस्यापि संभवात् । न च द्वित्वासमवायिकारणतया प्कत्वगु्णसद्धिः, पएकपृथक्त्वे
। नान्यथसिद्धेः। न चैवं द्वित्वद्धिपृयक्तृयोः समप्रचचभेद्ः । अवधिज्ञानस्याधिकस्य
द्विपृथक्तवक।रणत्वान् 1 = अत्राहुः--एकत्वान्यगुणाविषयः शाब्द कप्रत्ययो गुण-
K—20 |
meri aN,
10
15
20
10
20
tD
cr
[ 11.
442
5—samkhya.
किरणावली
न हि तत्परव्ययनिपित्तमन्तरेण भवव्यभ्रान्तश्चति सम्भवति आकरिमिकत्वप्रसन्खात् | एतेन
स्वरूपामेद एकत्वं स्वरूपमेदस्तु नानात्वं द्वित्वमिति "भ्रूणः! प्रयाख्यातः। स्वरूपा
भेदो हि
मवति |
मनेक
पकप्रत्ययत्वात् चाक्ञुषेकव्रत्यय॒वत् । तस्य रूपादिगुणविषयकत्वात् ,
शाञ्छस्य च तस्य तदविषयकत्वात् | agi त्वम् षकनचत्तिव्ृत्तिगुणत्वव्याप्यज्ञातिमत्
अपेन्नाबुद्धिजन्यत्वात् GRAIL | न चाप्रयोजकत्वम् | एकत्वस्य जातित्वे यमेतत्
विषयकः ,
घटस्य घट एवोच्यते । घयादिप्रव्ययस्य स्वरूपप्रत्ययस्य च॒ घटाेकनिवन्धन-
त्वात् एका दिप्रत्ययस्य च घयपरादिसाधारणत्वात् | तथा च तन्निबन्धन एकादि-
प्रत्ययस्तः विहाय पटं नोपसंक्रामेत्, एवं equa एव यदि द्वित्वं तदा व्यादिष्वपि feea-
प्रतययः स्यात् , घटादावेव वा MEINE इति पटादौ द्वित्वप्रत्ययो न स्यादिति । अथवा
व्यवद्धियतेऽनेनेति व्यवहार इत्यमिधानमुच्यते, तेनैकादिशब्दप्रघ््तिनिमित्त संख्यव्युक्त
तथाच संख्याग्राहूकप्रत्यक्षानुग्राहकस्तकों afaa: | तथाहि यदि संख्या
पदार्थों घषटादिस्वरूपादचिको न स्यात् , तदा घटसानयेव्युक्ते सत्तादाविवासन्दिग्धः किमेक-
वेति न afada| एकमानयेच्युक्ते घट पटेवा इति परावृच्य नप्रच्छेत् |
समुचयासमुचयावेकत्वाने[क [त्वे इति
चेत् , न | एकस्वस्येवासमुचयत्वात् द्वित्वादि.
सदितिवत् दवयमैतदेक मिति प्रत्ययापर्ः।
ननु संख्या न गुणः, वस्त॒मात्र पवैकादिव्यवहारात्। गोणमुख्यभावस्य च
दुनिरूपत्वात् , दित्वदेस्त्वपेन्तावुद्धिब्यङ्खयत्वमतः पदा्थान्तरमेव ।
अनराहुः-- द्वित्वाचयपेन्ञावुद्धिजन्यं काय्येत्वे सति निथमैनेकप्रतिपत्तवे्यत्वात्
स॒खवत् | कायथ्रत्वेन विरोषणान्न ज्ञानधागभाबादिना व्यभिचारः | न चाप्रयोजकत्वम् |
अपेन्नावुद्धिषिरोषाणां दित्वा दिव्यज्जकत्वे द्वित्वदिप्रथङत्वादेः प्रतिनियतभ्यज्जकभ्यङ्कच-
त्वाञुपपत्तेः |
पकावच्छेदेन समानदेशयोः समानेग्द्रियप्राद्ययोः प्रतिनियतव्यञ्जकाभाव-
नियमात् | अव्रयव्यवप्वसंयोगयोग्याप्याव्याप्यच्रत्तित्वेन उतपलत्वस्य च नीलरूपापेत्त-
याऽधिक्रदेशचरत्तित्वेनेका वच्छेदेन FVII | बहुत्वव्यञ्चकव्यडश्चत्वं चावयव्येकत्व-
योरिति न मिथो उप्रमिचारिव्यञ्चकव्यङ्खयत्वम् | अत पव नौला बराकैव्यल् दूरत्वेन
परिमाणाप्रे Ree पपरिमाणयोरुदंनिखातवंशसंख्धापरिमाणयोश्च न व्यभिचारः |
या दिष्वपौति । स्वरूपभेदस्य तत्रापि सखादित्यथंः |
J
ay स्वरूपमेदविर्तेषो द्वित्वव्यवहारहेतुस्तत्राह - qztzraaia |
नन्याुयभूषख नाम क-न्याथसुवहत्िकारः |
2A पएकादिव्यवबद्ारस्त,
IL. 5—samkhya. |
किरणावखी AA3
संख्याया एवं संमुचयत्वात्् भिन्नानाममिन्नबुद्ध्युपग्रहमचरस्य विषयतः स्त्ररूपतश्च
Aaa त्यादिग्यवहारविलोपग्रसङ्कात् |
स्यादेतत् । त्वयापि संख्याविशेषरोत्पत्तयेऽपेश्वाबुद्धे विरोषरोऽवदयाभ्युपगन्तव्यः |
अन्यथ।( acaay ana चित्वमेवोत्पयत इति नियमो नस्यात् | नस्याच्च रूपादिषु
चतुर्विंशतिरेव गुणा इति कर्मसु पञ्चैवेत्यादि नियम इति चेत् , सत्यम् । क्वचित्ताच्विकीः 5
क्व्रचिद्धक्तीं संख्यामसेवोपादायेति वक्ष्यामः| सन्तु ate द्विखादयः सामान्यविशेषाः
घटत्वादिवत् , कतं गुणान्तरकल्यनया । गुणपक्षेऽपि सामान्यद्वारेव प्र्यवाकुगमः
समर्थनीयः, तद्वरं ara तदेवास्वु। 7a अविरोधात् परापरमावाभावाच।
अन्थूनानतिरिक्तव्यक्तिचरतेश्च सामान्यद्रयस्यानमभ्युषगमात् मेदे प्रमाणाभावात् विरुद्धधम्मे-
घरायतिरिकिस्य विशेषस्याभावात्। भावे वा स धव द्वित्वादिसंख्येत्यथः। 10
faararfafa! भिन्नानां द्वित्व्ित्वादीनामभिन्नवुहष्युपत्रहस्य सपुखयबुद्धि-
माबरस्याविशेषात् त्रिचतुरादिविचित्रव्यवहारो न स्यादित्यथेः। ` अन्धधेति।
" नानेकत्वविषयत्वस्येलयथेः। न स्थादिति। संख्याया गुणत्वात् गुणाद्ाववृत्त-
Ret: | सामान्यहरैवेति। द्वेतौ द्वावेतावित्यनुगतः प्रत्ययः प्रव्येकविश्रान्तै-
द्वित्वादिभिः wa anes इति द्वित्वगुणच्रत्तिस।मान्येन परस्परासम्बन्धात् कर्तव्यः । 15
द्वित्वादीनां सामान्यरूपत्वे त॒ तैः ara सम्बन्धादेव अवतीति लाघवमित्यर्थः |
अविरोधादिति | यदि ` द्वित्वादिकं जातिः स्यात्तदा द्वयमिदं द्रव्यमित्यञेव
gataz जयमित्यत्र(पि विसेधो न स्थादित्यथः। यद्वा , द्वित्वादेर्जातिरूपत्वे इदं
द्रभ्यमितिवदिदं दे इति प्रतीतिषिषयत्वं स्यात् । जातेः प्रत्येकं विश्रान्तेः तथा
चेतद्बगद्धित्यं नैतत् समान्यम् पतदघयतिरिक्तद्रहयाविषयप्रतीत्यविषयत्वात् 20
संयोगवत् |
यद्येतद्घरदवित्वमेतदूघरसामान्यं स्यादेतदुघरमाचेन्द्रियसन्निकषवेद्यं स्यादिति
विपत्ते बाधक्ृमित्यथः। नविरोधादि'ति पाडः सुगम cal परापरेति । दित्वादिकं
af ससाद्रव्यत्वभिन्न' सामान्यं स्यात् द्रभ्यत्वसमनाधिकरणात्यन्तायावप्रतियोभि
स्यादिति । यावहूदध्यरत्ति न स्यादित्यर्थः | अन्धुनेति | feed यदि यावत्
कन गि
1A नानेकलविषयस्याविशेषादिव्य्ः। Vardhamana prefers ‘faQuta.’
Cr
10
40
25
| I. 5—samkhyd.
444 किरणावली
ध्यासो हि तदिति प्रत्ययव्रैलक्षण्यं प्रमाणमिति Sq, न । धम्मविरोधमन्तरेण तस्येवानु-
पपत्तेः । अन्यथा बुद्धिव्यपदेशपौनरत्तयोच्छेदप्रसङ्खादिति। अथवा एकादीलयनेन
गणितसुपलक्षयते | गुणत्वे सतीति चाधिकाराद्छभ्यते। तेन गणितव्यवहारदेतगुणः
संख्येति लक्षणमुक्तं भवति । खक्षणा्थश्च पूर्ववदिति। अन्यथेकव्यवहारहेतुरिति
लक्षणे द्वि्वाय्यव्यासिः, द्वित्वव्यवहारे हेतुरित्युक्तं च ्ित्वाद्यव्यातिः; एकादिसमस्तव्यवहार-
देतरिति विवक्षितेऽसिद्धिः स्यादिति एवं प्रमाणतर्कलक्षणेव्यैवस्थ।पितायाः; संख्यायाः
गुणान्तरेभ्योः विशेषं निरूपयति- सखा पुनरिति | स्पादयो हि गुणा एकद्रव्य। एव ।
संयोगादयस्त्वनेकद्रव्या एव | संख्या पुनरेकद्रव्या चानेकद्रव्या च | एकं दव्यमाश्रय-
तया सम्बन्धि यस्याःसा एकद्रव्य, अनेकं भिन्न द्रव्यमाश्रयतया सम्बन्धि यस्याः
सानेकद्रव्या | तनैकद्रव्याया नित्यत्वा्यतिदेशेन ददीयति-- ततश्चेति | तत्र तयोर्मध्ये |
सदत्ति सामान्यं स्यात् सत्तामिन्नं न स्यादिति । सत्तया सहान्युनानतिरिक्तव्यक्तिकं
स्यात् । AER च सामान्यं घटत्वकलशत्ववन्नेष्यत इत्य्थः। प्रत्ययेति । ताद्रश-
सामान्यद्वयानभ्युवगप मानमावो मूलम् | प्रकृते च सत्प्रत्यपविखन्ञषणा द्ावित्यादि-
धीरेव मनमित्यथः। धसमंविरोधसिति। सत्ताद्वित्वयोधेरत्वक्रलशत्व-
Cf tf ons a a पे
वदन्युनानतिरिक्तभ्यक्तिचरत्तितया वषिरोधाभावे भेदाभावात् प्रत्ययवेखन्तण्यमेव न
स्यादित्यर्थः अन्यथेति घरकलशब्वद्धयोरमिन्नविषयत्वं घरकलशशञ्दयोश्च
पर्यायता न स्यादित्यर्थः | पतावता aan प्रव्यक्ततेव द्विल्वादेः सामान्यादिषलन्नण्ये
गुणत्वे च मानमुक्तम्। गणिते ति । यद्य पि गणितत्वं न संख्यात्वं जातिस्तदसिद्धः,
` प्क(दित्वं चनदुगतं गणितराब्दवाच्यत्तं चातिप्रसक्तम् , तथाप्यनुगतप्रतीतेरननुगते-
नैकत्वादिनोपपादयितुमशक्वत्वादञ्चगतं संख्यात्वम् । aa बाधक्ाभावाज्जातिः।
न चैवं “गुणत्वे सतीति व्यर्थम् । लयोविशतिगुणाविषयकगुणविषयकशान्दाचुगतेक-
त्वादिथ्रतव्ययादेव संख्यात्वसिद्धः। न च जातिरूपत्वे रूपत्वाद्यवान्तरसामान्यसम्बन्धा-
द्रपादिसंज्ञा भवतीत्यनेन प्रागुक्तेन पोनरुक्तयम् | aa संज्ञाप्रृत्तिनिमित्तमात्रकथनात् |
अन त्वितरमेद्कत्वकयथनात् | लक्षणाबीजमचुपपत्तिमाह- अन्यथेति । प्रव्येकसपुदा-
विकल्पघ्रासादित्यथेः। प्रथक्तवस्यैक नेकद्रऽयवृत्तित्वात्तस्य sawed a सम्भ-
वतीत्यत आह--संधोगादय इति | पुथक्तवान्येकवुतिवरच्यनेकच्रत्तिगुणत्वभ्याप्य-
11. 5-- ५" १1॥11/ द. |
किरणावली 445
सलिलमादिर्यस्य स सङ्िलादिः, स चासौ परमाणुश्चत्ति सल्िलादिपरमाण्ुः, तस्य रूपं
तदेवा दिर्येषां दयणुकादिरूपाणां तानि तथा, awa नित्यत्वम् अनित्यत्वं निष्पत्तिश्चेक-
्रव्यायाः। एतदुक्तं भवति, यथा सङ्िलक्परमाणौ रूपं नित्यं तथा तस्येकत्वमपि |
यथा CATR रूपं कारणरुणप्रक्रमेणोत्पद्यते तथेकत्वमपि | यथा द्रयणुकादावाश्रयस्य
विनाशात्तदूपं विनश्यति तथकत्वमपीति । अनेकद्रव्यामाह -- अनेकेति |
द्वित्वमादिभस्याः सा द्वित्वादिका | पराद्धमन्तो यस्याः सा पराद्धौन्ता। पराद्धात् परतः
संख्पाग्यवहारो नास्तीव्यागमदशन।{दवगन्तव्यम् | तस्याः सक्षेपेणोत्पत्तिविनाशप्रकार-
माह--तश्याः खट्विति । ae शब्दोऽवधारणे; निष्पत्तिरेव न त्वमिव्यक्तिमात्तम् |
एकत्वे चेकत्वानि च एकत्वानि des: | अनेनासमवायि कारणमुक्तम् | अनेक-
द्रव्ये'त्यनेन प्रागेव समवायिकारणस्य aaa | न एकमनेकं तदेव विषयो
sana लक्ञषणमित्यथेः। सकिकपरमाणुरूपादीां नित्यत्वन्तदतिदेशेना-
नित्यत्वानित्यत्वनिष्पत्ती विष्टे इत्यन्यथा म्याचे सलिलमादिरिति |
दित्वभादिरित,। नन्वा दिशञ्दः पराथस्यवाची प्राथस्यञ्च द्वच्णुक।दिवन्नोत्पत्ति-
निरूप्यम् 1 न हि भित्वापेन्ञया द्वित्वस्य प्रथमपुत्पत्तिनियमः । नापि भूवादीतिवत्-
पाठनिरूप्यं तेन रूपेण क्चिद्प्यपाडात् | पवमन्तत्वमपि नोतपत्तिपाखाभ्यां निरूप्यम् |
अत्राहुः | आदिशब्दोऽत्र प्रकारवाची । प्रकारश्चकत्वान्यसंख्यात्वम् |
अन्तत्वं च पराधेस्य स्वव्यापकसंख्याश्युन्यत्वम् |
सम्प्रदायविदस्तु आद्विशज्दोऽत्र प्राथम्यवाची, प्राथम्यश्च द्वित्वस्य समाना-
धिकरणनेकन्रृत्तिसंख्याव्याप्यत्वम् , अन्तत्वं च पराद्धस्य समानाधिकरणयावत्-
संख्याव्यापकत्वमिघ्याहुः |
निष्त्तिरेवेव्यवधारणं येऽपेन्ञाुद्धिभ्यङ्त्वं दवित्वादेराहः | तन्मतनिरासाय--
एकत्वे चेति! णकत्वपद्ात् सामान्यतः = सकटेकत्वोपस्थितो योग्यतया
द्वित्वं प्रत्येकत्वे Beardie प्रत्येकत्वानि योऽयानि ।
iB faareta.
15
AQ
440 किरणावली
यस्या बुद्धेः सानेकविषया बुद्धिः, तत् सहितेभ्य इति निमित्तकारणसुक्तम् | कथमेतत् !
अथ एकल्ववदृद्धित्वादिकमपि angie एव॒ जातमपेक्षाबुद्धया व्यज्यत इति किं
नस्यात् १ नस्यात् । दवणुक्रादौ हि कारणगुणयक्रमेण द्वित्वादिकमुत्प्यमानमेकत्व-
मिवेकद्रव्यं प्रसज्येत तित्वादिकं ta नोत्पद्यते कारणाभावात् | द्रव्यान्तरापेक्चषया
5 पराद्धपय्यन्त कारणस्य एकत्वादीनि सन्तीति काय्यै पराद्धपय्यन्तमुत्पद्यमानम-
विस्द्धमिति चेत् + A] द्रव्यान्तराणामकारणत्वात् | तथा च कारणरुणपूर्वैकत्वा-
नुपपत्तिः, कारणाकारणसंख्याम्पः काय्याकाय्यसख्याः स्युः संयोगवदिति aq,
न। तद्वदेव ale ata न कारणमाश्रयः स्यात् | तथा च कारणपरमाणयुभ्यां द्वयणुकस्य
लित्वादिव्यवहारो नोपपद्यत | किञ्च तैरेकत्वैरेकत्वं तैरेव द्विव्वादिकमिति महदेषम्य,
10 क्रारणाविरेषे का्यवेचिच्यानुपपत्तः। कारय्यमपेश्षयेकत्वं साश्चयमपेश्च्य च द्ित्वादिक-
मिति चेत् , न; काय्योपेक्षयापि द्वित्वाद्यभ्युपगमात् निव्यद्रव्येषु च द्वित्वादिकं न नित्य
निव्यमेक मनेकव्यक्तिव्रत्ति सामान्यमिति सामा-यलक्षणापत्तौ गुणत्वव्याघातात् ; नानित्यं
aaa सति सततोत्पत्तिप्रतङ्गोऽपेक्षणी पान्तसभ।(वात् अविनाशप्रसङ्खश्च | कारण-
८2, —— > 9 Cree TPA SS ० =
अतेकःविषयेति ! नानेकत्वगोचरेत्यथः। कथ-भिति। प्तदपेन्ञाबुद्धे-
15 रद्वित्वादिनिमित्तकारणत्वं कुत इत्यथेः। तदैव स्पुटयति--अथेति। कारण-
द्वित्वादिभ्ः काय्य॑द्ित्वादिकमुतूषयते , यथैकत्वमित्यर्थः |
एकद्रन्यमिति। कमावद्रव्यसमवेतम् | पकत्वे तथा दर्शनादित्यर्थः।
चित्वादिकः 'चेति | दविमात्रावयवारधे कारणत्नित्वादेरभावादित्यर्थः |
azeala । यथा कारणाकारणवृत्तिसंयोगेनारभ्धः संयोगः कार्याकार्य -
00 afar तु कारणृ्तिस्तथ। चित्वादिकपपीति द्वचणकतत्कारणपरमाणवल्लय इति
व्यवहारो न स्यादित्यथः। कारणमात्रवृचयेक्रत्वस्य द्ित्वाद्यारम्भकत्वे दूषणान्तरमाह -
किञ्चेति। प्कत्वे विशरेषान्तराभावादित्यथेः । ag यावति द्वित्वप्रागभावस्तावति
द्वित्वं यावति जित्वप्रागभावस्तावति तित्वमिति प्रागभावसेदात् काय्येमेदः स्थात् |
न च प्रगभावेतरलतकखकारणाभेदे प्रागमावमेदोऽप्यावभ्यकः। अपेक्ताबुदधुयत्-
pi पाद्यत्वेऽपि द्वित्वादेरस्य दोषस्य तुद्यत्वात् । न चैकत्र कदाचित् fee’ कदाचित्
त्रित्वमिति न स्यात्, किन्त्वेकदेव द्वित्वत्नित्वाद्युत्पत्तिः स्यात् , इशपादनात् |
तद्पेन्ञाु द्धिक्रमेण तत्तदभिव्यक्तेः कमात् । wa नित्यद्रव्येषु fea:
1 Vardhamana reads च for तु.
Il. 5—samkhya. |
किरणावखी 447
aaa गुणोतूपादयोरसम्भवात् | द्वित्वदिप्रथक्त्वादेश्च समानदेशत्वे समाने-
Frama च सति व्यज्ञकनियमानुपपत्तिरिति | तस्मादपेक्षाबुद्धिरेव द्धित्वादेरुत्पादिका
नियामिका च, तद्विनाशश्च तद्विनारक इति संक्षेपः |
तदेवं द्वित्ववुद्धिमाले न्यायप्रापतां हिष्यजिज्ञासामनूय विशदयति--कथभिति !
यदा यरि्मिन् काटे बोद्धश्चेतनस्य बुद्धिरुत्पद्यत इत्यग्रे भविष्यति | Sagas? इत्युपलक्षणः,
त्वचा वा fesa वेत्यपि द्रष्टव्यम्| (समानास्मानजातीययोरिस्यनियमं ददयति-
afang wate । सम्बन्धे सतीयथः | तत्संयुक्तमिन्द्ियसंयुक्तं यद् द्रव्यं तत्समघेतौ
यावेकत्वगुणौ तयोः समवेतं यद्वैकत्वसामान्यं तत्र ज्ञानोत्पत्तौ सल्ामेकत्वसामान्यात् तत्-
सम्बन्धाच समवायलक्षणात् AAAS पूवोत्पन्नादेकत्वरुणयोविष्रयभूतयोरत एवानेक-
विषयिण्येका बुद्धिरुत्पद्यते उत्पन्ना भवति | यदोतूपन्ना भवति तदा तामपेश्येकत्वाभ्यां
Se "परीय
सततोतुपत्तिप्रसङ्कोऽपास्त इति दूषणान्तरमाह द्वित्व द्विषथक्तवादेदचेति |
द्वित्वादेः प्रव्येकेकत्ववुद्धि्यङ््यत्वं द्िपृथक्त्वादेश्च प्रत्येकेकपृथक्तवघुद्धिग्यद्श्चत्व-
मिति नियतव्यञ्जकव्यङ्चत्व' न स्यादित्यथैः। यथा ata न व्यभिचारस्तथोप-
पादितमघस्तात् | नन्वपेक्तावुद्धिजन्यत्वेऽपि द्वित्वादीनां द्वित्वद्धिप्थकत्वयोः
प्रतिनियतग्यञ्चक्रत्वायुपपत्तिस्तुख्या | अथावधिज्ञानमधिक मपय द्वित्वग्यज्जकंकवुदि.-
उ्यद्यत्वं द्विप्रथक्त्वादेरिति न परस्पराव्यञ्जकन्यङ्खचत्वमित्युच्यते, तहि
दित्वादीनासपेक्ताबुद्धिव्यङ्चत्वेऽपि तुद्यम् |
अत्राहुःद्ित्व | द्विषृथकत्वादिकं यदि कारणगुणजन्यं स्यादेकत्ववदपेन्ञा-
बुद्धिव्यङ््य' न स्थादित्यापादने तातपय्यम् |
त द्विनाहारचेति | ईश्वरपेन्ताबुद्धेनित्यत्वेऽपि तज्ञन्यद्धित्वादीनां विनाशो.
ऽप्यपेन्ञाबुद्धिनाशादेव, यदुपाधिसमवधानात्तदुवुदधेरपेक्ञाबुद्धित्वं AAMT तन्नाशात् |
भत्र च द्वित्वाद्यपेन्ञावु दचोनिंयतपो्वापयग्रादेव ज्ञानेच्छयोरिवि काय्य॑कारणभावग्रहः।
दवित्वज्ञानसमकालतरैव दित्वगुणनाश्ेन तदुघ्राहकस्य प्रत्यक्तस्याभावात् । बुद्धिमान
इति । विशिष्ुद्धिमान्र इत्यथेः। शिष्यति । विषय प्रदर्शना शिप्यजिज्ञासान-
1A अग्रयनाशभिरोपि-, 2A agaq. 3A कचरी. 4 A faite.
10
15
20
25
| IL 5—-samkhya
448 किरणावली
स्वाश्रययोदित्व मारभ्यते द्विव्वारम्भणाय व्यापियते, द्विव्वारम्भानुगुणापेक्षाब्ुद्धिः सहकारिणी
लभ्यते इति| ध्वदा तदेत्येककाल्तानिदशोपपत्तिः, अपेक्षाबुद्धबुत्पादद्वित्वोतूपद्यमान-
तयोरेककालत्वादिति | AA चद्रव्यज्ञानात् पूर्वं YUMA गुणज्ञानाच पूर्वं सामान्यज्ञान-
मिति विरोषणत्वादवसेयम् , व्यवच्छेदकस्य तथाभावात् स्वज्ञानेन च व्यवच्छेदकत्वात् ,
5 अननुसंहितविरोषणस्य विरिष्टप्रत्ययानुपपत्तेः। तथाच कार्य्यमेव कारणे प्रमाणमिति
द्विस्वस्यापेश्चाबुद् धिसत्वासत्वाधीनं सत्वासच्वमिति दि द्रव्ये इति द्रव्यज्ञानस्य संकटप्रविष्ठतया
तदन्तमाव्य विनादो ` व्युत्पादयति--तत पुनरिति | तत उत्पन्ने Rea सति
तस्मिन्नैव aad यत् द्विः्वसामान्यं तत्र ज्ञानमुतूपते। प्युनरि'तिप्ररवाक्तसम्बन्धानु-
कर्षणा, (तस्मादित्यानन्त्या्थं दित्वसामान्यज्ञानादपेक्षावुद्घेविनदयत्ता विनाशकारण-
10 Stier! यपि सामान्यज्ञानमेवापेक्षाबुदूषेर्विनाशकारणं तदुतूपर्तिरेव च सान्निध्ये,
तथापि तव्य दहेवुत्वमाविष्कत्तं पञ्चमीनिर्दरः। द्वित्वसाम।न्यतजज्ञानात् तत्
सम्बन्धा द्वित्वगुणबुदुेरुत्पद्यमानता उत्पत्तिकारणसान्निध्य पूववत् पञ्चम्युपपत्तिः
यदेवापेक्षाबुद्धधिनाशक तदेव गुणबुद्धेरतूपादकमिति विनस्यत्तोत्पद्यमानतयोरेकः काठक
व्युपपद्यते। तत इदानीं तदनन्तरं aaa ais अपेश्वाब्ुद्धाविनाशाद् दित्वगुणस्य विनदयत्ता
15 वादः कृत इत्यथः । ` द्वित्वारम्माये ति । पएकत्वाभ्यां सहकारिसिम्पन्नाभ्यां भूयत
इत्यथः | खद्कारित्वं त॒ तामपेश््येत्यभिधानादपेन्ताबुद्धेरेव aaa इत्याह-
दित्वारम्मेति । ननु तदैत्यस्यपेन्नणाक्रयान्वयात्ततक्ालटीनतदपेन्ाज्ञानानन्तरं
कारान्तरे द्वित्वमारभ्यत इत्यन्वय उपपद्यत प्व | मेवम् । प्रधानख्ियान्वयस्याभ्यर्हि-
तत्वात्तदेत्यारम्भक्रि्ान्वयमचुरुष्य व्याख्यानात् । द्र्यज्ञानादिति दे द्रभ्ये
og इति ज्ञानात् पूवमित्यथेः। ननु विशिष्टक्ञानं विशेषणज्ञानजन्यं दित्वसामान्य-
निर्विकस्पकं च द्वित्वगुणविषयमिति तत पव बिशेषणज्ञानात् द्वे sy इति
द्वित्वविशिष््रःयज्ञानं स्थान्। तदानीं द्वित्वगुणस्य विशेषणस्य विद्यमानत्वात् |
अत्राहुः -यद्धितौषणविशिष्टस्य यस्य यत्र विशिज्ञाने विशेषणत्वं तद्विशेषण-
विशिष्टस्यैव तस्य विशेषणस्य ज्ञानं तत्र विशिज्ञाने कारणं, तथाच--द्ित्वत्वविरशिषएटस्य
द्वित्वशुणस्प विगरेषणत्वभिति निर्विकस्पक्रानन्तरं दे द्रव्ये इति विशिष्टक्ञानात् पूर्व द्वित्व-
त्वविशिष्टगुणधीर्वाच्या, अतो aa द्धित्वगुणज्ञानं aza निविकल्पक्रादपेन्ताघुद्धिनाशस्ततो
दित्वविरिष्दरव्यज्ञानसमकारं ह्ित्वनाश आवश्यक इति भावः । ननु तेनाचुविधीय-
मानत्वं तद्न्वयन्यतिरेकाञुविधायकत्वं तचयापेन्तावुद्धिव्यङ््यद्धिव्वादिनाऽसिद्ध-
1 Vardhamina 1€248च दम्भाय,
11. 5—samhkiya. |
किरणावली 449
्वित्वगुणबुद्धितः सामान्यबरुद्धेरपि विनदयत्ता अपेक्षावुद्धिविनाशगुणबुद्धयो्दिंत्वसुण द्वित्व-
सामान्यबुद्धिविनाशक्रतया aaa तयोर्विनश्यत्ता यौगपद्यमिव्यर्थैः । द्वित्वगुणतज-
hen
लानतत्सम्बन्वेभ्यो F द्रव्ये इति द्रव्यज्ञानस्योतूपययमानता गुणज्ञानमेव दहि चरमं द्रव्य
ज्ानस्योत्पादक विरोषणतत्सम्ब्रन्धयोः पूर्वसिद्धत्वात् अपेक्षणीयान्तराभावाच्े, तच्च
तदैवेति aaa: काकः | तदनन्तरं & द्रव्ये इति ज्ञानस्योत्पादः पूर्वैनिर्दिष्टेभ्यो द्ित्वगुण-
तज़न्ञानतत्सम्बन्धेभ्यो द्वित्वस्य ar: | पूर्वनिरदिंष्टादपेक्षाबुद्पेर्विनादयात् पूर्वनिरदि्ठ-
दविव्व्ुद्धितः सामान्यबुद्धिविनाशः द्रव्यवुद्ध्युत्पत्तिरेव सस्कारस्योत्पःदिका गुणबुदधे-
विना िकेति तयोख्तपद्यमानता विनदयत्तेप्येकः काकः । तदनन्तरं द्रव्यक्ञानाद् गुणबुद्पे-
विनाशः संस्कारस्योतपाद इत्यपि द्रष्टव्यम् | क्षणान्तरे संस्काराद् द्रव्यञ्ुद्धेरपि विनाश इति
विशेषः | एतेन त्तित्वादयुतूपत्तिभ्याख्याता | एतेन प्रकारेण उत्पत्तिरित्युपलक्षणं, विनाश्योऽपि
व्याख्यातः । तमेव प्रकारमाह - फकृत्वेभ्य इति.। तदयं प्रक्रियासंक्ेपः | इन्द्रिय
सन्निकषैस्तस् देकत्वसामान्यवुद्भि लतो ऽपेश्चाबुद्धि सतो fed तस्मात् द्वितवसामान्यन्ञानं
तस्मत् द्वित्वगुणज्ञानं ततो द्रव्यज्ञानं ततः संस्कार TATE: | विनाराक्रमस्तु अपेक्षा-
बुद्धित एकत्वतामानपज्ञानस्य द्वित्वोतूपत्तिसमकाठ विनाराः, अपेश्चावुद्वेद्धित्वसामान्यज्ञानात्
द्वित्वगुणवरुद््धि्मकाठ दित्वसामान्यज्ञानस्य द्वित्वगुणज्ञानात् द्वित्वस्यापेश्चावुद्धिविनाशयात्
द्रभ्यवद्धिषमक्रार गुणवुद्धेद्रव्यवुद्धितः संस्कारोत्पत्तिसमकालं द्रव्यवुद्षेसदनन्तरं संस्कारा-
दिति। प्रमाणन्तु संस्कारे दित्वविदिष्टद्रव्यस्मरणे द्रव्यक्ञानेऽनुव्यवसायः। WTA द्रम्यवुद्धिः
सामान्यज्ञाने गुणबुद्धिः द्वित्वसामान्यज्ञानगुणद्रव्यनुद्धयो द्वित्वे अपेक्षाबद्धौ च तत्-
कार्थं द्वित्वं सामान्यज्ञानेऽपेक्षानरुद्धिः इन्द्रियसन्निक्परं सामान्यन्ञानमिति | अपेक्षावुद्धिस्तु
दित्वस्योत्पादिका व्यञ्खकत्वानुपपत्तौ तेनानुविधीयमानत्वात् शब्द प्रति सयोगविमाग-
वदिवयनुशन्पेवम् | द्वित्वं afer प्रतिनियत पुरुषवे्त्वात् सुखवदिति तु जागराज्ञान-
+~ ee 1
मित्यतउक्त--उयञ्चकत्वानुपपत्ता विति। कन्दलीकारमतमास्कन्वति- द्वित्वं
बुद्धिजमिति | ननु जागरायज्ञानं यदि विशिषक्ञानं faafad तदा तस्य
नित्रिकल्यक्जन्यतप्रा व्यभिचारः | प्रयत्नोऽपि कतिरूपधिकीर्षाद्वारा बुद्धिजम्य पव
जागराद्यनिदिं nets जीवनयोनियल्ने च हेतुरेव नास्ति तयोरतीन्दियत्वात्। aa
सुखप्रागभावादिनिा व्यभिचारः । गुणत्वेनं भावत्वेन वा हेत॒विरोषणात्। न चेश्वर-
बुद्धिजत्वेन सिद्धसाघनप् । जन्यबुद्धिजत्वस्य साध्यत्वात् । नाप्यतीन्द्ियद्ित्वे
भागासिद्धिः। प्रत्यत्तसिद्वस्यैव qq) तदुत्तरमतीन्द्ियद्धित्वे . देत्वन्तरेण
{९ --21
10
20
25
| IT. 5—samhkhiya-
450 किरणावली
प्रयत्नाभ्यामनैकान्तिकं परं प्रत्यसिद्धं चेव्यनादेयम् | वद्धवुद्धयन्तरविनादयत्वं संस्कार
विनाद्यत्वे च किं प्रमाणम् आश्रधविन।सानुपपत्त(वाश्युतरविनारिष्वम् आद्युतरविनारित्वे च
- परिरोषः । तथाहि बुद्धिस्तावदा्युतसरविनारिनीति विदयुत्सम्पातादिषु प्रत्यक्षसिद्ध प्रत्यथ-
नियतत्वेन च कम्मैसन्तानादौ तावदाद्युतरोत्पादिनीष्यूहनीयम् । प्रतिक्षणं निमेषोन्मेष-
सन्ततौ स्थिरविषयेष्वपि लक्षणीयम् |) तथाच स्थिरविषथा अपि बुद्धयः सन्तानवर्िन्यो
Cr
व्यवधाननिवत्तनीयत्वात्ः प्रदीपप्रभावत् | अन्यथोन्मील्य निमिखितनयनानामयपि रूप-
SATIS: | न चाहेठको ara इति स्मत्तव्यं, तस्मात् पूर्वपूर्वनद्धीख्त्तयेत्तराः
प्रतिघ्नन्ति | तदभावे संस्कारः क्षचिदुभवसपि, एवं दित्वादिकमपि यद्याद्युतरविनादि
~~~ A
बुद्धिजत्वसाधनात् | नाप्यसिद्धिः। न हि fae ज्ञायमानत्वमालं देतुर्यनाजुमानादिनिा `
10 बहुपुरुषवे्यत्वात् द्वित्वे न स ata, किम्तु ara क्रियमाणत्वम् | |
भतराहुः-- ययष्यवहितविशि्ुदधिजत्वं साध्यते तदा जागयद्यविशिषक्ञान-
+ छृतिभ्यामनैकान्तिकम् । अथ बुद्धिजत्वमाच्रं साध्यं तदा देतोरसिदिः | कारणगुणात्
ूर्वोत्पन्नमेव feed यस्य यदापेक्ञावुद्धिस्तद्ा तेन प्रतीयत इति परस्याभ्युपगमात् |
पकमात्रपुखूषवेयरूपादावनेकान्तिकः च । न च प्रतिनियतवेद्यजातीयत्वं Ba: |
तद्धि यदि व्यक्तेविशोषणं तद् जागराचनिविकस्पकूजीवनयोनियल्लभ्यां व्यभिचारः,
जातिषिरोषणत्वे चासिद्धिः | परेण द्वित्वादेर्नेकपुरुषवेद्यत्वाभ्युपगमात् |
सन्तानवर्तिन्प इति । त्षणचतुष्टयाव्यापिका इत्यर्थः । इयवधामेति। न
उवह्यारनिवत्तेनीयत्वं यद्वि व्यवधानप्वं सनीयत्वं तद्यसिद्धिः , इन्द्रियग्यवधानेन
प्रतिबन्धात् ज्ञानान्तरस्याचुतपरेश्च |
(भो
(9
~.
9 अत्राहुः । ज्ञाचान्तरस्य ्ञानानिवर्त्यतवे स्थिरदिषयेन्दरियसं निकषं धाय
वाहिकन्ञानसन्तानोपलस्भप्रसङ्कः। न च da ज्ञानान्तरं नोत्पद्यते gaara प्रति-
बन्धादिति वाच्यम् ¦ विशिषटन्ञानानुतपस्यापन्तेः । तथाच समानाधिकरणदिशेषगुणा-
नाश्यत्वे बुद्धीनां युगपत् स्थिरबिषया नानाघुद्धयो ऽनरुव्यबसीयेर कनिति योभ्यानुपलमस्मे
aaa । कचिद्ुमयभिति ! निविकस्पकं केवलज्ञाननाश्यं तस्य संस्कारा
०5. जनकत्वात् सुषुपति्राकालीनं च ज्ञानं संस्कारनाश्यमेव तस्य॒ क्ञानाजनकत्वात् |
{I 5 - sumbhya. |
किरणावली 451
ने स्यात् , कालान्तरेऽपेक्ावृद्धिमन्तरेण रुणान्तखदुपलभ्येत | न चाभिव्यक्त्यथं तदपेश्ना,
तस्याः कारणत्वादमिव्यज्ञकत्वे प्रागपि कारणत्वे न सिद्धयेत् | साधितं चेतत् | तस्माद्यदा
यदापेक्षावुद्ूधिस्तदा तदोत्पादिकेति प्र्युतूपन्नस्येवोपलन्धः पूरवोत्पन्नावस्थानयोग्यानुषलम्भ-
बाधितमित्याङ्ुतरविनाश्येव द्वित्वादिकम् 1 तच च सत्येवाश्रयेऽसति च विरोधिनि
गुणान्तरे च निवत्तमानं निमित्तनिच्रत्तरेव निवत्तेत इत्यवधाय्यते | तथा च प्रयोगः---
fed. निमित्तविनाशविनाश्यम् आश्रयनाशविरोधिशुणान्तरप्रादुमौवाभावे गुणस्य सतो
विनारित्वात्, चरमज्ञानवत् | व्यतिरेकेण वा द्वयणुकादिद्रव्यमुदाहत्तव्यमिति।
अन्यन तूभयनाध्यं प्रत्येकं सामरध्यकस्पनादित्यथः। अनिन्यञ्चकत्वे प्रागपीति ।
यदय्यपेक्ाबुद्धेद्वित्वोत्पादकत्वे उ्यञ्चकत्वे च बाधकाभावात् ग्यञ्चकाभावादेबोत्तरकाल-
mae स्यात्, तथाप्यचेन्नाबुद्धिस्रस्वे द्वित्वान्तसोतूपच्याबभ्यकत्वे' तेनेव दित्व-
व्यवहारोपपत्तौ पूरवोतपन्नद्धित्वसखं द्वित्वान्तरससवं चायुपरन्धिबाधितमिति दित्वनाश
आवश्यक इति भावः |
द्वित्व भिति यदपि काय्यंद्रव्यचसिद्धित्वस्याश्चयनाशान्नाशः निव्यद्रभ्यत्र्ति-
। द्वित्वस्य च समानाश्रयपुरुषान्तरपेन्ञावुद्धिजद्धित्वान्तसाद्विसेधिगुणाक्षाशः सम्भव-
त्येव , तथापि विद्यमानाश्चयद्धित्वं ga: नित्यद्रव्ये च यदि युगपदुतपन्नानेक-
igearat मिथो नाशकत्वं तद्। तजर दे दभ्ये इति ज्ञानाजुत्पत्तिप्रसङ्ः। उत्तरद्ित्वेन
पूवेदित्वनाशाभ्युपगमेऽव्यवहितोत्तरत्तणोतपन्नदित्वानन्तरमेव पूवंद्धित्वनाशात् स `
पव दोषः। न चान्यापेन्ञाबुद्धिजद्धित्वात्तद्धिशिषद्रभ्यधीः स्यात् । तस्य पुरुषान्तर
TAA । अन्यथा नानापुरूषाचेन्ञाधीशरुगपञजनितानेक द्वित्वाभ्यन्ञतापत्तेः |
न च यदपेक्ञाबुद्धिजं यद् fee तदचेन्ञाबुद्धिजद्वित्वेनेव anim: | चरमक्ञानोत्-
पन्ननिस्यत्रत्तिद्धित्वस्यानाशप्रसङ्कत् | oa भ्यािसिद्धो द्वित्वस्य द्वित्वनाश्यत्वानु-
मानात् । न च द्व्णकनाशचेन व्यभिचारः! गुणस्य सत इति -विशेषणेर्ैव afe-
रसात् । नप्यसमवायिक्रारणनाशनाश्यगुणेन व्यसिचारः । भआशध्रयपदेन निमित्त-
कारणान्य-क(रणस्य विवक्तितत्वात्। अपस्तमवायिकारणनाश्यत्वेन देतुविशेषणाद्वा |
न॒ च निनित्तक(रण।द्टनाशेनार्थान्तरम्। अपेक्ञावुदधिनाशस्य योग्यादुपलम्भनिधित-
त्वात् । Asa TRIAL च गोरवात् | न च ई्वरापेक्ञाबुद्धिजे हित्वे तदसस्मवः।
Cc ~~ 9 (क :
यदुपाधिविशिष्टाया atid तन्नाशे तस्यापि नाशात् । चरसेदि। न च
14 जावश्चकलात्,
~ १
wer
10
15.
20
Lo
or
| {1. 5—sumkhya.
452 RT [वरी
कथ पुनद्विस्वविनाशक्राले तद्विशिषटद्रथ्यज्ञानं को वास्य विषवः१ न हि धर्मधर्िभ्यामपरः
कथित् विशिष्टो नाम उच्यते विरोषरणेहि विशिष्टज्ञानकारणं ag विषयः| तथाच
वि रिष्टज्ञानोत्पत्तिका के असतोऽपि पूर्वभाविनस्तस्वमविरुद्धम् | तत् किं विरिष्ठज्ञानोत्-
पादक्रत्वमालं विदोषणत्वम् इन्द्रियादेरपि तथाभावप्रसङ्गात् | ज्ञायमानस्य सत इत्यपि
5 नास्ति। चब्दादेरपि तथाभावप्रसङ्गात् ] व्यवच्छेदकस्य सत इति चेन्न , उपरुक्षण-
स्यापि विरोषणतापत्तेः। उपरज्कस्य सत इति ठ स्यात् , तदेव त्वविवेचित न श्रद्धी-
महि । तदात्मीभाव इति चेत् , नासम्भवात् | नदि धम्मधर्मिमिणोस्तादात्म्यं, तथा
सति धम्धर्मिभावानुपपत्तेः। नहि घटः स्वात्मना aff प्रतीतिपथमवतरति
विरिष्ठज्ञ[नस्य श्रान्तत्वप्रसङ्गाच | भिन्नयोरमेदावगोादहित्वात् मेदामेदपक्षोऽरित्विति aq,
न] विरोधाय दत्ते जलाज्ञलौ कः पक्षस्तर्दिन स्यात् | नियमो न स्यादिति चेत् ,
ener ar ——— ~~~ ~~~ ~ ` ~~~ ~~~
10
चरमन्ञानं पूरववुद्धिनाभ्यम् उपान्त्यनाध्यान्त्यशब्दवदिति वाच्यं का्यज्ञानस्य कारण-
ज्ञानानाश्यत्वात् । अन्यथा निबिकस्पकेन बिशिष्टधीनाशे तदप्रत्यन्ञतापकतैः। कथं
पुनरिति। ययपि विशिष्क्ञानकाछे दित्वनाशेऽप्यव्यवहितघ्राक्राखृत्तितया दित्वस्य
साक्ञातुकारविषयतायां च न विरोधः, तथापि प्रत्यन्ञं स्वसमानकारीनमैव
विशेषणं विषयीकरोतीति नियम cert: | न हति । विशेषणं च faa नास्त्ये-
वेत्यथः। विरोषणमिति। न च स्वसमयवतिंत्वेन विशेषणस्य विशि्ाध्यन्त-
कारणत्वम् | गोरवादित्यथैः | पतच्चोपलन्षणम् | विशेष्यस्यापि न स्वसमयवतितया'
पिशिश्प्रत्यक्तक्रारणत्वम् | अत पव कारणीभूतकत्वनिविंकस्पकसमयोतपन्नककररेण
विरोष्यस्य ककारस्य नाशात् कत्वविशिषज्ञानक्नषणे विशेष्यस्यासस्वेऽपि तत् पवं्तणः
20. विशेष्यस्य सखात् ककारविनाशकारेऽपि कत्वविशिश्पत्यन्तम् | न त्विति । adata-
Cr
स्थैव॒प्रत्यक्लज्ञानविषयत्वादित्यथः | sqassameata | — fadseafagraga-
वृ्तिबोधकस्येत्यथः। उपलक्चषणक्यापोति । जराभिस्तापसर इत्यादो जरादेरूप-
लक्षणस्यापि तथात्वादित्यर्थः। तदेव त्विति। विशेषणभिन्नोपलन्नणस्या-
| नवगमादित्यथेः | भेदाभेद इति । तथाच मेदमादाय वशेष्यमभेदमादाय विशोषणत्व-
25 मित्यथः। -विशेधायेति । विशूढयोः weaned विना रकत्राचुत्तेरज्ञानाच्च ।
न चात्रावच्छदकभेदेऽनतिप्रलक्तम् । तद्भावेऽपि विरुद्धयोरेकन् चतो नित्यत्वा-
नित्यत्वदीनामप्येकत्र वसिप्रसङ्क इत्यथः | निथसमो नेति i सर्वेषां मिथो विरुद्धानां
IT. 2—sumkhya, |
ecm rast 453
नूनमनिय्रमस्य विसुद्धत्वादिति ध्राठुमनसि विपरिवत्तते | सवं gear: सन्त्विति चत् ; a |
विरोधो हि येदको यदाच सर्वमविरुद्ूघ, तदा मेदे प्रमाणाभावात् | सवमभिन्न-
मित्योष्ठपुटस्पन्दस्याप्यवसयो नास्तीति क एतावति गहने प्रविरोत् १ अ[व्य|बच्छेदकस्य सतो
व्यवच्छेद्प्रतीतौ स्वरूपनिवेशनमुपरञ्कत्वमिति चेत् अस्तु;न तु नाकाले तत् सम्भवति,
वत्तेमानापन्नत्वात् प्रयक्ष्ञानस्येति | न च विशिष्टज्ञानं केवलविरोष्यालम्बनम्, उत्पल
नीलमुतपरखमिव्यनयोरविरोषरप्रसङ्गत्। नच विशिष्ट ara पटूपदारथेव्यतिरिक्तमनुभव-
युक्तयभ्युपगमाभमावादिति। इदमल्न तच्वम् | समनाधिकरणमवनच्छेदक विदोषणम् |.
पत्ताणां aa शञ्छेऽनित्य एव स्यात् इति नियमो न स्यादिव्यर्थः | नून सिति |
नियमोऽप्यनियमविसोधान्नः स्यादिति "येदासेदावप्येकन्न न स्यातासित्यर्थः|
सर्वमसिन्नभिति। मेदस्य विसेधगर्भत्वात् तद्भावे सवंस्याभिन्नत्वात् सद
शब्दार्थं एव नोपपदयेतेत्यथैः | | ।
इथवच्छेदकस्येति। उपलन्षणस्य तु व्यवच्छेद्कत्वेऽपि न विशिषटध्रीविषयव्व-
facet: | समानाधिक्छरणसमिति। ननु सामानाधिकरण्यं नेकविभक्तिनिरदे-
भ्यत्वं प्रयोगस्य बस्त्वः्पापकत्वात्। नाप्यैकाधिकरण्य, तद्धि न विद्ेष्येण
उतपटनीररूपयोरेकलाव्रस्तः | नापि तद्धमेण प्रत्याय्यन्याचच्या वा । उपलृन्षणस्यापि
ततससात् | ¶ हि तापसे जरा न तिष्ठति । केवरान्वयिनः प्रमेयत्वादेविरोषणत्वा-
वपपत्तेश्च , न च ग्यावर्तंकत्वे सति क्रियान्वयित्वम् | क्रियाहीनेऽयं दण्डीत्यादौ दृण्डा-
देरविशेषणत्वापत्तेः। परस्परयोपलन्षणेऽपि क्रियान्वयाच्च । न चान्वयप्रतियोभ्यु-
पर्थापकतयान्वितमुपलक्षणम् | काकादेः संस्थानाद्युपस्थापकत्वात् । सान्ञादन्वितं
विशेष्रणम् , अमात्र प्रतियोगिनोपलन्षणेन धर्मान्तयाचुपस्थानात्। नापि arara-
सम्बद्धं saan विशेषणं परस्परासम्बद्धं aaa | रूपवति रस इत्यादौ रूपादेः
सान्त(तसम्बन्धेऽप्युपखन्षणत्वात्। रोहितः स्फटिक इत्यादो परम्परासम्बन्धेऽपि
लोहित्यस्य विेषणत्वात्। | |
1A भेटाभेदावप्येकषातस्वन स्याताम्,
Cr
10
15
20
10
20
| IL. 5—samkhya. |
494 किरणावछी
अतद्व्य्रतिविरिष्टव्वं तेन नीलो गुणः स्वज्ञानेन "विच्छित्तिप्रयायकतया स्मानाधिकरण-
तय{ च विरोषणम् , ततप्रलयाय्यव्यवच्छिच्ययिकरणतयोत्पक विरोष्यमनीखव्याब्रत्तमुतप्रख
ee a pn ee ny, = Sen
"~ ° ~~ ^ पभ =+ ~= = ~ [क
न च व्यावृत्तिबोधसमकालीनं व्यावक्तंकःं विशेषणम् | द्वित्वस्य स्वविरिष्टज्ञान
कारसच्वेऽपि विशेषणत्वानुपपत्तेः | उपलन्षणेऽतिव्यािश्चे ति | उच्यते-यदन्वित-
तया ज्ञात पव taney तात्पय्यविषयीभूतेतसान्वयधीस्तद्वधवच्छदकः विरोषणम् | अनेवं-
भूतं व्यवच्ेदकमुपलन्षणम्। उपलन्षणानवच्छिन्नेऽप्युपल्तश््ये तात्पय्यैविष्यान्वय-
बोधयात्। यद्वा यद्धयावक्तकं विशतेष्यान्वधिना अन्वीयते तद्विशेषणम् -यन्नान्वयिभ्यवच्छेदकं
तद्पलत्षणम् | अथवा प्रल्याय्यव्याचरुस्यधिकरणतावच्दकत्वे सति sade
विरषणम् | तदन्यत्यावत्तकष्रुपलक्षणम् । तथाहि दण्डी पुरुष इति ज्ञानानन्तरं
दण्डवत्यदण्डव्याचुसिरवगम्यत इति प्रत्याय्य वयाचरुच्यधिकरर णत्वं पुरुषे दृण्डना-
व॑च्द्यते न पुरुषत्वेन, अतिप्रसक्तः | उवलन्नषणस्य तु काकजटदेग हतापसादिनिष्ठ-
ACHAT न काकजरादिभिरवच्िक्लुयते, तदभावबत्यपि व्याचत्ति-
Tata | | .
यद्रा विशिष्टधोक्ञानविषययत्वे सति व्यवच्िचिप्रत्ययसमये विशेष्यतावच्ठेदक-
ध्माश्रयन्रृत्ति विशेषणं, तदन्यत् व्यावत्तकमुपलत्तणप् । काकस्तु यदि व्यवच्छित्ति-
प्रत्ययसमये विशेष्ये aaa तद्य विशेषणमेव, यद् तु न वतते तदोपलछन्तषणम् | अत एव
` जटासस्वासखकाखे जटावांस्तापसो जटामिस्तापस इति प्रयोगः । कालभेदेन जराया
विर्तोषणत्वात् उपकन्षणत्वाच्चः, अन्यथा तृतीयानियमो न स्यात् । अत पव ग्यवचिक्लसि-
प्रत्ययसमये विरोष्ये सखासखाभ्यां तदेव विशेषणमुपलक्तषणम् , न तु यद्विशेषणं न
तदुपठन्नणं, यदुपलक्षणं a तद्धिशेषणमिति। तत्र च ठक्षणायामुपलन्नणत्वं
तत्र तत्तसार्थवाहित्वतीसादिधर्मोपस्थापनद्वारा Teele तदिति।
अतद्वथाघु्तिरिति । विशिष्रस्यातद्वचावुच्यधिकरणत्वादित्यथः |
अनीखष्याच्रत्तमिति। वस्तुतो यदनीरब्यावरृत्तमुत्पलं तद्भासत इत्यथः |
न हि नीखोत्पलामिति विशि्रवुद्धावनीरभ्याचृत्तिर्मासते । अपोहवादानिरासात् |
किन्तु नीखगुणसम्बन्धमात्रं तदुतच्तरश्च agaafaaiaa | | ननु व्याचुत्तरव्याचुत्तत्वे
कथं तदयोगादतद्व्यावृत्तविशि्ज्ञानोत्तस्मपि भासते, तन्नापि व्यावृच्यन्तरसस्वे
..----------
1A व्यवच्ित्ति- । 2B अ Omitted,
Il. 5—samhkhya. |
किरणावली 455
विशिष्टप्रस्ययस्य विष्रयः। केवलकज्ञानस्य तूतपख्मात्रम् , अवच्छेदकत्वाविद्रोषेऽपि
व्यविकरणसुपलक्षणं व्यावृत्तिश्च षट्पदाथातिरेकिण्येवाभावरूपत्वात् | न च ATT
रपि व्याच्यन्तरापेक्षायामनवस्था ततस्वाभाव्यात् | एवञ्च कचिदिन्दियविषयसामभ्वीत्
स्थिरं विदोषणे विरिष्टप्रतीतावात्मानमावेश्यत्यपि, न तं विदेषणतायां तदुपयोगः |
देवदत्त इत्यादिनामयोजन्नायां रब्दस्यापि चाश्चुष्रत्वप्रषङ्घादिति सर्व सुस्थम् । स्यादेतत् £
समवाय्यसमवाथिनिमित्तानामविरिष्टत्वात् दित्वत्तित्वाद्युतपत्तिनियमे किं कारण वाच्य;
द्ाम्यामेकत्वाभ्यां Ret तिभिरेकत्वैखित्वमारभ्यत इति किमसङ्गतमिति चेत् ; एकत्वे
द्ित्वादेरभावात् | geal द्रव्याम्यां दित्वं लिभि्रन्येस्वित्वमिति चेत् । न । संख्योतृपत्तः
ih a
~~~ -~-
चानवस्थेदययत आह-न चेति तत् कि विशिषन्ञाने fans न क्चिदपिं
विषयो नेव्याद--एवं चेति । स्थिरं विशिषटक्ञानसमकालीनमित्यथः | 10
वस्तुतो द द्रभ्ये इति बिशिष्प्रत्यन्तक्रखे यद्यपि द्वित्वमसत् तथापि तद्विषये
रेष दोषः | प्रत्यत्ताव्यवहितपूवंकाे द्वित्वस्य वत्तमानत्वादिन्द्रियसंबन्धाञ्च |
न च प्रत्यत्तस्य स्वसमानकारीनमा्रविषयकत्वनियमः। विपत्ते बाधकाभावात् |
कार्य्यकारणमाकस्य प्राक्कालीनत्वमानेणं वोपपत्तेः । ब्रन्थस्तु कचिदस्थिरमपीत्थपि-
शब्दस्वरसादयेयः। न तुविदोषणतोयासिति। स्थिरस्य विशेषणस्य 15
विविष्टपल्ययविसेष्रत्वं कचिद्य दयप्यस्ति तथापि विशेषणत्वे तन्न तन््रनित्यथेः।
देवदत्त इत्यादीति । यथान्यत्र विशेषणोपस्थितिविशिष्टज्ञानजनकेन्दरियजन्यवेति
द्मण्यप्रयोजकम् | अन्यधा देवदत्त इत्यादिनामयोजनायां नाश्नोऽपि चच्ुषेवो-
पस्थितिदिशिषरधीप्रयोजिक्ा स्यात्; तथा कचित् स्थिरं विरोषणं fafasara
भासितमिति द्रषमयुपयुक्तमिव्यर्थः। अप्तमवायिकार्णाधीनं विशेषमाह-- 20
द्ाभ्यासेकत्वाभ्याभिति | समवायिकारणाधीनं विरेषमाह-- द्वभ्यां
द्रव्याभ्था मिति |
~ -__~---~-~----"----------~-~~~-~~-~----------~-~-~ ~~न न्न्न्न््न------------------------------~~--~-~-~~~-~-------~----------------------------------~-~--~--~--- ~
| IT. 5—sambhya.
490 किरणावली
पूवं ततापि तदभावात् | “सच्वेऽनवस्थावेयर््यं चापेत | एकत्वेष््ैव कश्चिद्विशेषोऽस्तीति
ail al ततएव ate द्ित्वादिव्यवहारोऽस्तु, कृतं द्वित्वादिना। बुदधिविरोषा-
Rey | तदसत्। तस्या विप्रयविशेषमन्तरेणान्यस्य साश्चातूकारित्वादेरनुपयो-
गात् । अदृष्टविरोषादिहयेकै वणैयन्ति | तदसत् । अनियमप्रसङ्गात्। सेव [हि]
aan कदाचित् seria दित्वादिकमारमेत कस्यन्नित् त्रित्वं तथा चकं तावदेव द्रव्यं
कस्यचिद् द्वयं कस्यचित् थं स्यात्| अदृष्टविरोषनियमस्तु दृष्टमुपाधिमाध्रिय भवेत् |
ऊर््वगतावन्चित्ववत् तिर््॑गगतौ पतनत्ववच द्वित्वाभिमानाद् द्वितवोतुपत्तिरिस्यन्ये |
एतदपि नास्ति | अपेश्चावुद्धिमन्तरेण तदभिमानस्यैवानुपपत्तेः |
.
सन्चेऽनवस्येति। तदपि द्वित्वादिकं स्वोतपन्तिनियमे दित्वान्तरभपेन्तेत |
10 te पूदपूवमपि तथेत्यनवस्था । ga द्वित्वा feta तद्वचवहारोपत्ताबन्यत्र
20
a
द्वित्वादो मानाभाबाद्ैयर्ध्य Sead: | विदोषोऽस्ताति। दित्वादयुत्प्तिनियामक
इत्यथः | निमित्तकारणविरेषमाह--वुद्धिविदोबादिति। विषयविदयोषभिति |
अपेक्ावुद्धो नानैकत्वात्मकविषयङृतस्य विरेषस्याभावात् प्रत्यत्तत्वादिकंः विशेषो
वाच्यः-स चाप्रयोज्कः। अच॒मानादिजापेन्नावुद्धेरपि द्वित्वद्युत्पत्तेरित्यथंः।
सेव aati समवाय्यरसमवायिकारणयोरविशेषे तावत्येव द्रश्ये द्वित्वं अत्वं
चोत्पद्तेव्यथः | ननु चाटृष्टविशेषादपि काय्यंबिशेष्नो भदत्येवेत्यत आह्-
अद विदोषेति। दप्रुपाधिसमवायिकारणादिविशेषं पुरष्कृत्याद्रषटस्य विशेष-
कत्वात् | Tata न तत् सम्भव इति तावत्येव समवायिनि दित्वक्नित्वादिकं
maga: | द्वित्वासिभानादिति। दोषविशेषजन्यो द्विल्वासिमानोऽत्
fafha: | नच aisatas | द्दित्वायभावप्रमायामपि दे रूपे इत्यादिनियत-
भ्रमजनकषतया तत् कट्पनान् | द्ित्वा्यसिपमरानमात्नस्य भ्रसरूपस्य व्यादि.
साघारणत्दात् |
10 सत्व नावस्या,
Il. 5—samkhya |
किरणावरी 457
तत्रापि अभिमानान्तरापेश्चायामनवखा | तस्मात् कणादृपादान् प्रणम्य यद्वदामस्त-
facial विदकर्वन्तु | यथा पाके समवाय्य्रसमवायिनिमित्तानां साम्येऽपि रूपायमावा-
पक्षया सामग्रीविरोषाद्रूपरसादयुतुपत्तिनियमः, तथापेक्षावुद्धेः स्वविपयसमानाश्रयद्धिलाय-
भावापेक्षया द्वित्व rea hata a |
ख्पाध्यमावापेक्षयेति। तदति तस्यानुत्पादात् स्वप्रागभावो देतुरिति।
| तस्मात् Key विशेष इत्यथैः | ननु स्वप्रागभाववद्न्धं प्रति रसादिप्रागभावानां
रसं प्रति रूपस्पशंप्रागमावयो रूपं प्रति स्परशप्रागभावस्य विनिगमनाभावेन हेतुत्वात्
समानाश्चरयकाय्यं प्रति समानाश्रयप्रागभावत्वेन कारणतायां सर्बषामविरोषाच कुतस्तत्-
छृतोऽपि नियमः १ faa प्रागभावेतरसकख्देतु सते प्रागभावम्यतिरेकप्रयुक्तकाय्ये-
व्यतिरेकेण प्रागभावकारणताग्रहः। कारय्यव्यतिरेकश्च पारिरोष्येण प्रागभाव cata
व्याख्यातः । प्रागभावाभाववति प्रागभावस्याक्तखात् प्रागभावेतरसकरकारणाभेदे
प्रागभावमेदस्यावश्यकत्वाच्च | न च रूपादिष्दंसकृतसामग्रीमेदः । पाकजगन्धादीनां
प्रत्येकं प्रति गन्धादिष्वंसानां ` सर्वेषामविशचेषात् | मैवम् । तुर्यरूपरसस्पर्शानामपि
बिलक्षणगन्धसखात् विलन्षणर सादीनामपि समानगन्धत्वात्ः गन्धादीनामन्यतमानु-
द्रवेऽप्यन्यतमोद्धबाश्च प्रतियोगिविशेषाहितप्रागभावविशेषस्य कारणत्वे स्वप्रति-
योगिकक्रादावित्क्राभावस्य भ्वंससाधारणस्य कारणताग्रहयात् । अन्येषां प्रागभावाना-
मन्यथासिद्धष्न्निधित्वात् 1 प्राणभावेतस्कारणभिदे च यदि प्रागभावामेदः स्यात् ,
तदा वेभादीनां वेमादित्वेन सक्ररृपरकारणत्वादेकपरसामप्रचा सवंपरभ्रागभावाभेदे
तत्तत॒स्ेपरोतूपत्तिप्रसङ्कः |
दित्वाद्यतपत्तोति । तत्ततप्रतियोगिविरेषाहित-प्रागभावविशेषाहित-
प्रगभावविशेषात् द्वित्वाद्यतपत्तिनियमो विचत्तितः , न तु द्वित्वादिष्वंसात् । भाय-
द्वित्वाद्युतपत्तो तदभावात् । ध्वं सप्रतियोगिद्धित्वदेरेबोतपत्तो नियामकाभावाच्च |
न चैवं पाकजवदेकर्दैव साम्रीसखात् द्वित्वादिसकरोत्पत्तिः स्यात् । यावति दिवव
प्रागभावस्तावत्येव चित्वाद्िप्रागमावाभावात् |
वस्तुतस्तु धकत्वापेक्नाबुद्धचोरसमवायिनिमित्तकःरणयोरविरशेषेऽपि समवायि-
` कारणभेदात् दवित्वादयुतूपत्तिनियमः । तहुभेदस्योभयसिदत्वात् । द्वित्वे भिन्नेकत्व-
tA सवषाम् omitted. 2B समानयन्धसच्चात्,
K—22
10
20
10
19
20
9:
(II. 5—samkhya
458 — RexoTrast
न तद्य॑कपुरुप्रापेक्षावुद्धिजनिते द्वित्वे सति पुरुषान्तरपेश्चाबुद्धया तच xe fers
मुतपेत । न संख्याय नियतपुरुषवेद्यतया तन्नियमेनैव “स्वाभावस्य विवक्षितत्वा-
| . ae Iza Arq
दियदोषः | अथवा श्ुद्धयापेक्षाव्ुद्धया fea द्वित्वसदितेकत्ववुद्धया त्रि
लिरवसदितेकल्वबुद्धया sas fare जेषम् । सेनावनादौ कथम् १ न हि तत्र
नियतसंख्यासदहितमेकत्वन्ञ[नमस्तीति चेत्। अत एव aaa नियता सद संख्योत्पय्तेः
अनियतैकत्वाछम्बनव्वादपेक्षावुडेस्वान्तरसामान्यविदोषरहितं बहुल्वमाल्नं तूत्पद्यत इति
केचित् | तदसत् । घटत्वादिविरोषरहिते शुदधमद्धिरेषरहिते तत्र तन्देदा नुपपत्तेः |
अङ्कान्तरोपचयप्रत्ययक्रमेण मदती महत्तया सेनेव्या दिव्यवहारानुपपत्तेश्च |
धोजंनिका चित्वादो तु द्ित्वादिसद्ितैकत्ववुदि्जनिकेति निपित्तकारणामेद्ाद्विरेष-
इत्यन्ये |
ननूत्पादितद्धित्वापेन्नाबुद्धचा द्वित्वान्तरं कतो न॒ जन्यते, न चोतूपन्नमैव
समानाधिर्णं द्वित्वं प्रतिबन्धकं वुखूषान्तरपेत्ताबुद्धेरपि तत पव प्रतिबन्धात्
द्वित्वान्तरानुत्पत्तिप्रसङ्खादित्याह - न तर्हीति । यत् पुरूषापेन्ञाबु द्धा यहुद्धित्वं जनितं
तेन यत् पुरूषापेन्ताबुद्धिजन्यमेव द्वित्वं प्रतिबध्यत इति नोक्तदोष इत्याह- तृन्नियसे-
नेवेति। -कन्द्लीकारमतं दूषयितुमुपन्यस्यति- अथवेत्यादि केचि-
दिव्यन्तन। श्रुद्धयेति। संकेकयेत्यथंः | वह्त्वमान्न मिति । बहुत्वं च
नानेकत्वविषयापेन्ताबुद्धिजन्य संख्यान्तरमेव द्वित्वादिविसेपि। लित्वादे-
नियतेकत्वापेन्ञाधीजन्यत्वात् | कारणविरोघे काय्यविरोधस्यावश्यकत्वात् |
चित्वाद्यनिश्चयेऽपि बहुत्वनिश्चयात् | घटत्वा दि विहौषेति | सेनावनादो शतत्वादि-
संख्याविरुषाग्रहे बहुत्वाच शतत्वादि विना कृतमित्यत् सते बहुत्वज्ञाने शतत्वादि-
संशयः भित्वादो बहुत्वव्पवहारश्च न स्थात् बहुत्वस्य शतत्वादिविर्हभ्याप्यत्वात् ,
यथा धरत्वादिविशोषरहितष्ठत्तिकामान्रग्रहे घरत्वादिसंशयो न भवति । तस्मात्
दवित्वातिरिक्तसं ख्यैव बहुत्वम् । सेनावनादौ तु शतत्वादिकमैव स्वप्रागभावसहिता-
नियतैकत्वापेन्तावुद्धेरूत्पद्यते | शतत्वाद्विजातिनिश्चयस्तु न भवति तद यञ्जकनियर-
कत्वापेक्ताबुद्धेरभावात् | वहुत्वनिश्चये शतत्वादिसंशयश्च दित्वातिरिक्तरूख्यारव-
निश्चयेऽपि तद्धिशेषसंशायादित्य्थः | अङ्गात्तरेति । ag Bars हस्त्यश्वादि |
1A तद्भाव्स्व, 2 ^ कन्द्रलौकारमतम् omitted,
||. 5-- 90022000 |
किरणावली 499
तस्माद्रस्तुखितेनामावनियमेनैव तल नियमस्तदधरतीतिस्ठ॒ नियतापेक्चाबुद्धेव्य्जिकाया
अभावादिति। कथे पुनरभावस्य कारणत्वम् अन्वयन्यतिरेकाभ्यामिति सुप्रसिद्धम् | कालापि
कथन्ता १ ननु रूपाद्यभावान) सर्वेषां सर्वीनुविधानाविरोषात् कथं रूपस्यैव रूपाभावो
रसस्यैव रसामावः कारणमिति नियमः ! स्वाभावपूवंकत्वात् सर्वस्य, न हि तस्मिन्नसति
asad अन्यरस्मिश्च सत्यपि तत् जायत एव , तस्माद्रूपादिषु जनयितव्येषु रूपाद्यभाव एव
प्रयोजको रसायभावस्तु साहच््यनियममाततेणेति कृतमप्रकृतचिन्तया । शतं
पिपीलिकानां मया निहतमित्यत्र कथं गुणादिष्विव गौणे व्यवहार आश्चरयानुपपत्तेबाधकस्य
तुस्य्रत्वात् नष्टघ्यापि सभव(यि कारणत्वमिति asians च स्वाभ्रयनाशे हि
कार्य्यं विनश्येत उत्पद्यत इति a विरुद्धस्य सुख्यमुदाहरणं दृश्यते तावदिति चेत् ।
वरमनाश्रयमेव . तर्हिं नाशवदुतूपद्यतान्तेनाघमवायिकारणाभावेऽपि तजन्म सुसमाहित
स्यात् | नहि नष्टाश्रयाण्येकत्वान्यपि सम्भवन्ति, मा भूवन् तान्यपि अतथामूतान्येव
कारणानि भविष्यन्तीति चेत् | तदेतदायातं मय्रश्ेन्नागरोक्रमेव पद्यतीति | ओमिति
चेत् । ate निमित्तमाल्लादेव संख्योतूपत्तिमभ्युपगच्छन् सुतलमेव पश्य | तथाच
गुणादिष्वपि संख्याव्यवहारो मुख्य एव aaa | एवे तर्हिं भावमस्यादातिक्रमः
स्यादिति चेत् । अद्यापि मय्यादातिक्रमद्विमेष्येव स्मर तर्हिं समवायिनोञसमवायिनश्च
स्वरूपं, न हि भिन्नकाल तद्धवतीति। एवं प्रतिनियतविनाशकारणं व्युत्पाद्य साधारणमाह--
क्व चि दिति। तदेतत् सूक्ष्मत्वात् sages व्युतपादयति--कथमिति | द्रष्यारम्भ-
कषयोगप्रतिदन्िविभागजनककम्पसमकालमेकत्वसामान्यक्ञानचिन्तायामेतछ्छभ्यते इति
क RN CO A ee ee ee क य 1 71117171
ee ee ne ee ee ee ee eee ee eee ee canna en, ——
बहुत्वत्वस्थ संख्यात्वन्याप्यजातित्वे स्वसमानजातीयनिरूपितप्रकषसामानाधि-
करण्यं न स्यादित्यर्थः। तस्मादिति । वस्तुस्थितप्रागभावसहिरेकत्वापेन्ञाबुद्धचा
जनितं शतं द्वित्वभिन्नसंख्यास्वेन ज्ञायते न शतत्वादिरूपेणेत्यर्थः।
तद्प्रतोतिरिति। शतत्वादिजात्यप्रतीतिः। स्वा भावपूवेकत्वादिति |
न च प्रागमावस्याकारणत्वम् , उत्पन्नस्य पुनरुतपततिप्रसङ्घात् | न च प्रतियोग्येव प्रति-
बन्धकः । कारणीभूतामावप्रतियोगिनः प्रतिबन्धकतया प्रगभावकारणत्व पव
पय्यंबसानात् | शातं पिपीलिक्ाना मिति । समवायिकारणाभाचेन तत्र संख्याया
भनुतपत्तरित्यथंः । तेनासमवायिकारणाभवेऽपि' इति सोपदासमुक्तप् | अततथा-
भ्रूतान्येवेति। भवियमानान्येवैकत्वानीत्य्थः |
10
15
20
९
0 .
er
10
20
25
। IL. 5—samkhya
460 unas
संक्षेपः। तथा ह्यवयवकम्मसामान्यज्ञाने = fanqargsl संयोगनाशद्धिव्वोत्पत्ती |.
द्रव्यनाशद्िव्वसामान्यज्ञाने ताभ्यां दित्वनासापेक्षाबुद्धिनाशाविति यथाक्रम-
मवसेयम्। उपलक्षणे चेतत् । कम्मैसमकारुमपेक्षाबुद्धिचिन्तनादुभाभ्यामित्यपि
द्रष्टव्यम् । तथा हि कम्मापेक्षाबुद्धी विभागद्वित्वे संयोगनाशद्धित्वसामान्यक्ञाने द्रव्यनाशः
पेक्षावुदूधिनाशौ ताभ्यां द्वि्नाश्च इति | परत्वापरत्वयोश्चैतत् स्फुटीमविष्यति | इह
Suede: सदानवस्यानरूपो यथा पाकृजपूवीपररूपादीनां केषाच्चिद्धध्यघातक्र-
लक्षणो यथा अधिसंयोगपाकजादीनाम् | अतो विरोधिगुणत्वेन बुद्धिषु सन्देहः।
ननु सहानवस्थ।नखक्षंणपक्षे अदहेतुको विनः स्यात् , पूर्वविनाशोत्तरसद्धावयोस्वुस्य-
HSA कार्य्यकारणभावाभावात् | न चैवम् । तत् कुतः सन्देहः १ न ज्ञानाविनारय-
त्वेऽपि तद्षेतोरेव पूर्वस्य विनाशोत्पत्तौ सन्देहोपपत्तेः। ततो विचारमारभमाणो
वध्यघातकपक्षे ययेोक्तप्रक्रियानिवीाददारा व्ववहारनिर्वादध्रयोजनमाद-- दोगनपिति।
प्रशस्तं सप्रयोजनतयेव्यभिपध्रायः | तथाच व्यवहारसिदूधिरेवाच्र प्रमाणमस्तीयमिप्रायः |
सहानवस्थानपक्षे बाधकमाह -- सहेति | तथाच तदधीनो नियतसंख्यद्रव्यम्यवहारो
न स्यादिति भावः| एतत् कथमित्यादिना ग्युत्पादयति-क्थसिति। विरोषणतत्-
सम्ब्द्धतज्चानेभ्यो fe विशिष्टज्ञानं भवतीति दार्चितम्। सहानवस्थाने ठु द्वित्वसामान्यः
wane एवपेन्षावुद् षेरनवस्थानं गुणवृद्धिसमकारु चापेक्षावुद्धिविनाात् द्वित्व
ara इति विरोध्रणाभावात् कुतो द्वे द्रव्ये इति बुद्धिः स्यादित्यथैः। अत्र शङ्कते-
ले ्िकव दिति | एतदिद्रणोति--स्धान्पततमिति । मतममिमतं वरस्थ भवेत् |
अभूत भूतस्येःत्यत्र छश्च अभूतम् अविद्मानमाद्युतरविनारितया यथा शब्दबुद्धयादिलिङ्
भूतस्य विद्यमानस्य वीणावेण्वात्मदेरिद्धिनः इत्यथै सति टिङ्गाभावेऽपि तजज्ञानमाचाच्छब्द्-
बुद्धयादिज्ञानसात्रादत्यपि लिङ्गि वीणादेरनुमानमिति दृष्टान्तं व्याख्याय दार्ान्तिके योज-
यति-तथेति। परिदरति- नेति। - एतदविद्ृणोति-- नं हति । न हि दण्डीति वा श्याम
हति वा साषूप्याद्वगयवच्छिच्या सह व्यवच्छेदकस्य सारूप्यं साधर्म्यं सामानाधिकरण्यमिति |
यावत् | तस्माददिरोषणसम्बन्धमन्तरेण प्रत्ययो भवितुमहंति त्था सस्यामदरायाम् -
दोषण ५८ ~ = =
विद्टोषणेति। यथाथविशि्परत्यत्तमभिप्रेव्येतत् उक्तम्| विशिष्ठ
प्रत्यक्ञसान्नान्ये विशेष्यसन्निकंर्षो. वपिरेषणज्ञानं तयोरस्ंसर्गाघ्रह gaan `
कारणत्वात्। तथा सोति |
11. 5—samkhya |
किरणावली 461
द्यामो घट इति रक्तदशायामपि स्मर््थमाणपूर्वरूपोऽश्यामव्यादृत्त इति द्याम इति वा
प्रतीयेतेति भावः | विरोषणात् विरोष्यज्ञानं भवति; न तु तजुज्ञानमात्रादित्यत्र
छुच्र कारानुमतिमाद- तथा चाहेति । समवायिन इति सम्बन्धस्य कारणत्वमुक्त
दवे्यादिति विशेषणस्य इवैत्यवुद्धेरिति ज्ञानस्य वेते बुद्धिरिति इवेतद्रव्यविषया ब्रद्धिः
फलम् । ते काय्थेकारणभूते af | तद्विरोषण सा च विरोष्पे नुद् धिरिति
काय्यकरारणभूते इति प्रकृतं, Ss तु नैवमतो ज्ञानमातरादपि waa दृष्यतीव्याह--
न त्विति | अभेदेन सारूप्येण, न दि तद्धवति शब्दः शब्दवती वा वीणेति बुद्धिधुध्यते
वा पुरुष इति किन्तूपलभ्यमानः शब्दो वीभाकाय्यः एवभूतश्चब्दत्वात् › इयमनुव्यवसीय-
माना बुद्धिम्याश्रिता गुणत्वात् कार्य्यत्वादधेति साध्यसाधनमेदेन वैयधिकरण्येनेत्य्थः |
तस्माद्विषरमोऽयमुपन्यासः | अयं हश्ान्तोपन्यासा विसदृश efi) स्यादेतत् |
यद्यतीते विरोष्णे दवै cet इति ज्ञानं afe श्यामोऽयं कुम्भ आसीद् दण्ड्ययमासीदितिवत्
द्वितयमासीत् ितयमासीदिति स्यात् न त्विदानीं दय aaa) किञ्च सामान्यज्ञान-
miata द्विवाद्युतपत्तिस्ततखामान्यक्ञानं gua द्रव्यज्ञानमिति क्रमोऽप्ययमनुपलम्म-
बाधित इति देद्यद्वयमारक्याह- नाद्युत॒पत्तेरिति । पतत् दृष्टान्तेन स्ुटयति —
ययेति । गङ्कते- वध्यघातक्रेति। विद्रणोति- स्थान्मतमिति। यद्धयात्
सदहानवस्थानपक्षो देयस्तदिदाप्युपस्ितम् । तत्र ह्यपेश्चाबुद्षेद्धित्वसामान्यज्ञान-
eee
----~---- ~थ ०००५०
fafasara वत्तेमाना व्याचरत्तिर्विशेष्ये भासते विशेषणं च स्वस्मानकाटीनञ्राचुत्त-
धीजनकमतो नातीतस्य तस्य व्यावृचिघीजनकत्वमित्यथः। ‘a’ विरोषणविशेष्यवुद्धी `
इत्यर्थः । विशेषणस्य अक्षतोऽपि धियः कारणत्वं स्थादिल्यन्यथा अ्याचष्े-
तद्विरोषणसिति। लिङ्गिङ्खिनोमेद् पव गम्यगमकभाव इत्यन्यथा व्याच्े--
अभेदेनेति। व्याधृत्तिसामानाधिकरण्येनेत्यथः ¦ न होति । न हि शब्दो ator a
वा asa शब्देन शब्दवती वीण ति सामानाधिकरण्यम् | तथा न बुद्धिः gen न बा नष्टायां
` बुद्धो बुध्यते gas इति स(मानाधिकरण्यमित्यर्थः। बुध्यत इत्यत्र Hat ware
afargsaa | शुणज्ञान भिति | दित्वत्वविशिष्टद्धित्वगुणज्ञानमित्यर्थः | गुणवुद्धि-
10
19
20
10
lo
20
| 1]. 5—samlchya
462 किरणावरी
` काठेऽनवस्थान गुणवुद्धिसमकराठं Nata द्रव्यज्ञान।नुपपत्तिरिति न कथिद्विरोषः।
शानवत् संस्कारस्यापि पूवक ननादकत्वाभ्युवगमादित्यथः । परिहरति - न BAe |
विदृणोति-समनुहन्नानमेवेति | समूहज्ानं विरोष्यज्ञानमतच्र च विशिष्टस्यैव सर्वदा
सरणादिति प्रमाणं विशिष्टज्ञ।न।नुत्पत्तिप्रसङ्खश्च तकं इति। स्यादेतत् | अपेश्चा-
बुद्धिः संस्कारं मा काषीत् द्वित्वोत्पत्तिसमकाटमेकत्वविरिष्टद्रव्यज्ञानं यत्तत् रकि
न कु्थत्तावतापि स दोषस्तदवस्थ एवेति किं नाशङ्कितम् १ परिहृतप्रायत्वात् |
ग द्वित्वादिसंख्योत्पच्यनभिभूतस्येवेकत्वस्य विरिष्टज्ञानजनकत्वात् दवे द्रव्ये इत्यादि व्यवहार
कारे एकं द्रव्यमिति व्यवहाराभावात् , अन्यथा द्रव्यज्ञानानुत्पत्निप्रसङ्ध इति स एव तर्क
इति ` अन्यदाशङ्कते-ज्ञानीोयौगपय्येति | विद्रणोति--स्यान्मतमिति |
परिदरति- नाविनदईयतोरिति। प्रतिषेधात् “श्रयल्नज्ञानायौगपच्यादिः "नेन
GAN | तदेवाद-- ज्ञानायोगपद्यवचनेनेति | युगपड़तपत्तौ दि प्रतिशरीर-
मेकत्वमणुत्वं च मनसो न स्मरात् | तथा च व्यासङ्खानुपपत्तिः। अविनश्यतोश्च
लानयोस्वस्थाने वध्परघ(तकलश्चषणो विरोधो a स्यादिति तदेव प्रतिषिध्यते नान्यत्
प्रमाणाभाव।दित्यथैः |
णि कषयत
समानक्रालमित्यत्र गुणो द्वित्वम्। शुणनादहादिति। द्वित्वनाशादित्यर्थः।
द्रवय्तानभिति द्वे a इति ' द्रव्यज्ञानायुतपत्तिरित्यर्थः। [तते इति
संस्क(रादित्यथेः। तस्था इति दित्वत्वसामान्यधीकारे अपेक्ञावुद्धिनाशादित्यर्थः | ]
विरोष्यज्ञान सिति पकरत्वगुणविरिषद्रव्यज्ञानमित्यथः | विदिष्स्येवेति ।
पकत्वगुणविरिष्द्रव्यस्यैवेत्यथेः। वि दि्टज्ञानेति । द द्रव्ये" इति fuera
तूपत्तिध्रसङ्श्येत्यथः।
द्वित्वादोति'। यद्यप्येकरत्वयुणविशिषदर्यज्ञानस्यापेन्तावुदधित्वे रैतदोषा-
वकाशः , तथाप्येकत्वगुणज्ञानम् ataals fade पतदृक्तम्। न च
तस्था अपि संस्कारजनकत्वम् । बिशिष्ठज्ञानमा्स्य सं स्कारजनकत्वात्। दे द्रव्ये
इति ज्ञानान्यथाञुपपस्या द्वित्वत्वसामान्यधीसामध्रचा पवायेत्तावुद्धिनाे प्रति-
बन्धकत्वकद्पनाद्धेत्यादुः |
1 4 एतत्तु एकत्वगुणएक्ञानमपेकचाबुदिररिव्यम्नुपैल्य परिहृतम् added.
II. 6—parimana]
किरणावली 463
परिमाणं भानव्यवहारक्ारणभिति। अतापि व्यवहारो ज्ञानशब्दश्च
पूर्ववत् | तेन यदेतद्धस्तवितस्त्यादिमेदवदुपकभ्य्रते तत् परिमाणमिति प्रम।णमुक्तम्। न
चेतत् द्रव्यस्वरूपमेकतराप्रतीतौ अन्यतरप्रत्ययात् | न चेतत् सामान्यमालं सातिशयत्वात् |
यदि च घटादिस्वरूपं परिमाणं स्यान्महदानय इत्युक्ते घटमालमानयेत् । घटमानयेत्युक्ते
यत् किञचिन्महदानयेत् | तथा च परेष्यत्रेषकसम्प्रतिपत्ती विरुद्धयेयातां घट-
शब्दात् घटनिश्चववत् परिमाणनिश्वयोऽपि स्यात् , परिमाणषन्देहवत् घटसन्देहोऽपि
स्यादिति तकः | मानव्यवहारकारणं गुणः परिमाणमिति sat पूववत् । मानव्यवहार-
स्त्वत्र ॒परसंख्याविरिष्टव्यवदहारविलक्षण एवेति नातिन्यास्िरिति । एतद्विभजते--
[र
(रए
~~~ ण्णर्
न॒ चनेकदेशव्यापकसंयोगवदवयविविषयत्वेनार्थान्तरम् । अभवयवसंयोगाग्रहेऽपि 1“
त्वचा परिमितमित्यनुभवात्। अत्र gama चाज्ञुषधीनिमित्तरुणाभाववत्
साखोकेन्द्रियसन्निक्टत्वे सति चान्ञुषद्भब्पत्वात् पवनवदित्ययुमानं प्रयोजकम् |
अनेकद्रऽप्रवसाभवेनाचज्ञुषत्वोपपत्तेः । ag परिमितमिलयन्चगतव्यवहारात् परिमणं
जातिः स्यादित्यत आह-न चेतदिति। अतिशयस्य क्रियागुणमात्तवृतितया
जातावसल्सवादित्यथंः | परिमाणस्य जातित्वे द्रभ्यत्वेन सहान्युनानतिरिक्तव्यक्तिचत्तित्वं 15
महस्वस्य(पि जातित्वे प्रथिवीत्वाह्िना परापरमवानुपपतेश्चेति दर्व्यम् |
उथवह्।रशाञ्दस्य शाञ्दपरत्वे विपत्ते बाधकमाह यदि ata | घटाब्द्ादिति।
ननु ALMA परमाणसंरायो न भवत्येद | घटस्य द्रव्यत्वेन परभाणदस्वनियमात् |
परमाणविशेषसंशयश्च घटविशेषस्रंशयवदिष्यत पवेति। मैवम् । व्यािबलेन
घरशञदत् घटरनिश्चयोत्तरं द्रभ्यत्वेन परिनाणवच्निश्चयात् । घरपरिमाणयोरमेदे 20
घर शब्दादेव तन्निश्चयाप्तेः | |
न च धघरपद्ात् पररमाणनिश्चयौो भवत्येवेति वाच्यम्। तयोर्भेद परिमाण
पदादपि घरनिश्चवयापत्तेः | घटस्य परिमाणमिति भेद्युभवाच | ag हस्तवितस्त्यादि-
व्यवहारः परत्येकसमुकायविकव्पान्न युक्त इत्यत अह मानव्यवहारेति । अनेन
परिमाणत्वं जतिः सामान्यलक्षणमुक्तम्। न च महसेनैव परिमाणभ्यवहासेपपत्त-
जात्यभावः। Re सान्तत्कारविरोधिजातिसमानाधिकरणगुणत्वसाक्ताद्व्याप्य-
जातिमत् साक्ञातकारप्रयोजक पर्तंगुणत्वात् रूपवदित्यणत्वपरिमाणत्वजातिसिदधेः |
नच रूपत्वमत्रोपाधिः। dada | नंच परिमाणत्वस्थ
छन्तणत्वे रूपद्टीनामपरस(मान्यसम्बन्धात् रूपादिसंज्ञा भवन्तीत्थनैनं पौनस्कतथप् |
tec
en ‘
५८ १
ey |
10
15
20
11. 6—parimana
464 किरणावली
तचचचतुविंधमिति | अणु महदीष हृस्वं चेति, भावप्रधानो fla: | तदेतदवान्तर
भेदेन व्युत्पादधति-- तन्नेति | तेषु मध्ये सुप्रसिद्धत्वात् पश्चादुक्तमपि प्रथमं मदत्वसुक्तम् |
कर नित्यमहत्वमस्तीव्यत आद~-{नित्थय.मिति | तदेतदेव शासख्रप्रदेरोषु परम महत्वमिति
व्यवहियते , "काष्ठं प्रा्तत्वादिव्याह--पृरसनेति | दितीयां विधामाद-अनित्यमिति।
(न्यणुकादावेवेत्यन्त्यावयविपस्यन्तम् , "एवकारेण द्वचणुकनिवयद्रव्यन्यवच्छेद्ः । अणुत्वं
विमजते-अण्वषीति | (नित्यमनित्यं चेत्यपिनानुकृष्यते नित्यं परमाणुमनःसु' | अल्ल
मनसः स्वक्षब्देनोणत्तत्वात् परमाणुशब्दस्वृणोरषादिन्यायेन चतुरविषेषु gad, तच
पारिमाण्डत्यमित्युच्यते इव्यर्थः | (अनित्यं द्वणुक एवः| एवकारस्तु नान्यतेत्यव-
mind: | कथं तर्हिं विस्वायपेक्षया आमल्काद्यण्विति व्यवहार इत्यत आदह--
Rass । मदत्वोतपत्तौ कारणसद्धावेन चाक्षुषत्वान्यथानुपपच्या च तत्वतो महस्वे
व्यवस्थिते भाक्तोऽयं व्यवहारः । भक्तिश्च प्रकषभावामावः। आमल्के यः प्रकर्ष
भावस्तस्याभावः HIS, विस्वे यः प्रकषमावस्तस्याभःव WASH) स खड cay.
केऽपि aad इत्युभाभ्यां asad इति भक्तिः, तामपेक्षय भवतीति भाक्त इत्यर्थः। ननु
परमाणुघ् द्वयणुकेषु ASTRA महच्वाभावक्रृत एव Hawg!’ नस्यात् ।
द्रव्यत्वेन परिमाणानुम(नात् | | KART परमाणावपकपषांच |
प्रकारान्तरेण परिमाणत्वस्याभिधानात्। ननु प्रकारचतुष्टयं प्रतिज्ञाय प्रकारिणां
तदभिधानं विषशूढमित्यत आषह-भावेति । सुप्रसिद्धत्वात् प्रत्यक्तत्वा दित्यर्थः |
ag नित्यमह्वमैव परममहसखमिति qaerafacaa आह तदे [तदे]वेनि।
क्लां प्राक्षत्वादिति। सजातीयप्रतियोगिकापकषोनश्चपत्वं परमत्वम् | भत एवाणु-
त्वेऽपि परमत्वमित्यथः | अणत्वे द्विविधे आकरे नाभिहते इत्यत आह - अ पिनेति |
तृणोखपेति। saat array | णोनर्क्तचनिराकरणाथेमाह- उच्यत इति ।
प्रकषंभावाभावावेकन्न विश्द्धाविति तयोरश्रयमेदमाह- आमलकः इति | उग्माभ्याः
fafa. गोणमुखप्यवहारविषयाभ्यां asa सम्बध्यत इत्यथः । उभयत्रापि
तस्य चृत्तेः। geqedaial ag मंहखमत्रोपाधिः । अथ aed यदि परिमाणत्वं
तदा साधनत्यापकत्वम्। अथ परिमाणविशेषस्तदा साध्याव्यापकत्वं तेन विनापि
परिमाणसामान्यसात्। तन्न । महसखविरद्धाणत्वासिद्धो महत्वमेव परिमाणं
प्रत्यक्षताप्रयोजकमिति तस्य साधनव्यापक्त्वे परमाणो महत्वापत्तेः। महस्वमिन्न-
दीधेत्वपरिमाणसिद्धावप्यणत्वासिद्धेः। नापि इन्प्रणुकोपादानम् 1 मह्वृत्ति-
की गुणत्वर्याप्यज्ञातिमत् गुणवत् gaa) न च महस्वमैव तथा परमाणोरपि `
tA कादं omitted.
। IY. 6—parimana |
किरणावली | 465
न चभावस्यापरकषः सम्भवतीति | न च AYRET महत्वं कारणाभावात् । प्रतयक्षत्व-
casa, एतेनाप्रतीतायां भक्तौ कथ भाक्तो व्यवहार इति निरस्त, प्रकषामावस्य प्रत्यक्ष
सिद्धत्वात् । परमाणुष्वणुव्वस्यानुमानात्। अन्यायदचानेकार्थैत्वमिति न्यायेन पडचात् मुख्य-
त्वभाक्तत्वविवेचनात् स्वग।दि “शन्दवदिति। दीधेत्वहस्वत्वे faa | sara
——————
परत्यक्षतापन्तेरिति = agarmeqaianengiameasna: सिध्यतीति मनम् ।
महखस्योपायिव्वात्। मैवम् । दभ्यत्वस्य सर्ब॑परिमितवरच्यपरिमिताचरचिजातित्वानु-
पपत्तेविपत्ते बधकाद्धेतोः साध्यग्यापकतयोपाेस्तदब्यापकतया साध्याव्यापकत्वात् |
यद्वा; महत्परिमाणं महपरिमाणासमानाधिकरणशगुणच्रचिगुणत्वसाक्ताद्वचाप्य-
जातिमत् मूर्तगुणत्वात् रूपवदिति परिमाणत्वजातिसिद्धिः। इव्यणुकपरिमाणं
परिमाणत्वभ्याप्यजातिमत् परिमाणत्वात् महत्ववदित्यणत्वज्ातिसिद्धिः। न
चामावस्येति। ater जातिरूपत्वेनाभावाचृत्तरिल्य्थः । न- चापकर्षो
ऽसिद्धः। भणत्वघरृत्तिसामान्यं सजातीयोवङृष्टापङष्टवृत्तिपरिमाणत्वन्याप्यजातित्वात्
महस्वत् । न च महखाभावेनान्यथासिद्धिः । = तावन्मल्रस्य दुव्यणुकपरिमाण-
साधारणतया भरः तरब्यवह् [रानापत्तेः । कारणाभावादिति | अवयवचसि-
बहुत्वमहस्प्रकर्षाभावादित्यर्थः । ag eae भाक्तव्यवहारे गोणमुख्यचुत्तित्वं धमे-
वरिगेषष्य ज्ञातत् , भत्र तु महप्रकर्षाभावस्य न परमाण्वादिवृत्तित्वं तन् प्रतीयते
कुतो भक्तत्वमतो महस्वप्रकषाभाव पवाणपदवारग्रोऽस्त्वित्यत आह-- एतेनेति |
परत्थक्न सिद्धत्वादिति। amas शेषः। परमण च महस्वानाधारे
महत्वप्रकर्षाभावोऽचुमेय इति भावः। तथापि महसखप्रकर्षाभावस्याणुपद्वाच्यत्वे कि `
नाधकमित्यवाह-- अन्यायदचेति । अणुत्वपरिमाणे शक्तावन्यत्र वृस्यन्तरेणापि
प्र पोगोपयपत्तो नोभयत्रापि शक्तिकष्पनमित्यर्थः। तस्यानुपपत्ति विना तस्यवदुभय-
अपि प्रयोगात् कथं भाक्तनिर्णयो न ana शक्तिग्राहकमस्ति |
अव्राहुः--अणत्वज्ञातेरखण्डतया सवाणपद्वाच्या । प्रकर्षाभावस्य तु
प्रतियोगिनिरूप्यतया सखण्डत्वेन गुरुत्वान्। स्वगो दि 'पदवदिति । यथा
1 Vardhamina reads प्रद for as.
K—23
10
aQ
10
10
15
20
| IT. 6—parimana
466 किरणावली,
ते महस्वाणुत्वे चेति ताभ्यमेकरिमिनन्थ समवेते | aaa महत्वं तत्र दीघत्वं यल्लोत्पाद्य-
मणुत्वं तत्र हस्वत्वमित्यथैः | एते MA न स्त इति Rha] तदसत् । यथाहि
महच्च प्रकृष्यमाणे परमकं प्राप्नोति, तथा दीषेव्वमपि प्राप्नुयात् | यथा ATTA:
ष्यमाणं परमाणुक्राष्ठां प्राप्नोति, तथा हस्वत्वमपि , उपपत्तेरभयत्रापि तुल्यत्वात् |
कथ aff षदीरषत्वे'त्यादि ग्रन्थः १ सत्यं, निवयानिव्यमेदेन महच्वाणुत्ववत् प्रत्येकं THAIS
awe सुप्रसिद्धमेकदेदोत्कीत्तनेन स्।रयति-- दीचेत्वेति | तथाच परमदीवत्व-
परमहस्वत्वे परममहत्वपरमाणुत्वेका थसमवेत इति स्मत्तेव्यमिति Tea । ननु AGATA
णात्वकाथेसमवेतं हस्वत्वं तर्हिं कथ वंश्चाद्यपक्षयेक्ष्वादिषु हस्वत्वव्यवह र इत्याशङ्कयाह--
समिदि्िविति। अज्ञता सुख्यतः "दीर्धववोतूपत्तौ कारणोपपत्तेः। वंशे यो
TET धकर्पम।वस्तस्यामाव zat त मपेश्यश्वा दिषु हस्वत्वञ्यवहारो भाक्तः |
a हि मुख्ये हष्वेऽप्यस्तीस्युमाभ्यां भज्यत इति भक्तिः तत्कृतः) तयेक्लौ दीधेत्वस्य
यः प्रकरषमावस्तस्याभावः समिषि ater तत्र हस्वत्वव्यवहारो भाक्त इव्यथः
एवं विभागमाश्रयं च निरूप्य कारणं निरूपयति--अनित्यभिति। नित्ये
कारणचिन्ता freee नित्यम्रहण, संक्षेपतः संख्या च परिमाण च प्रचयर्चेति यथाः
सम्भवं योनिः कारणे यश्य तत्तथोक्तम् | एतत् प्रपञ्चयिष्यन् ass बहुत्वसंख्या यत्र
ree
स्वर्गपद्स्य यद्यपि यन्न दुःखेनेश््याचर्थवोपस्थिते aaa फेहिकसातिशये
Ba चन्दनादौ च तुटपवत् प्रयोगस्तथापि दुःखासम्भिन्नल्शायय॒पलन्नितुखसज्ञातीये
स्वगंपदस्य शक्तिर हिकषद्ठखे च सातिशयत्वोपाधिना शक्यैकदेषे स्वगेपदप्रयोगः।
चन्दनादो च तद्रशषखस्ताधनतोपाधिक्ः। उभयत्र शक्तो नानार्थतया गोरवा-
दित्यश्ः तथा दीघेत्वमपीति । दीधेत्वं सज्तीयावधित्वानाश्नयन्पक्तिवत्ति-
परिमाणत्वव्याप्यजा तिमरखात् महस्वत् । पवं हस्वत्वमपि पत्तीरत्यानुमैयम् |
दीघेत्वोपपत्ता वि ति। यथा दौधेत्वे सत्यपि हस्वत्वससखे विरोधाभावस्तथा
परमाणुपरममहदद्रपयोरन्यतरपरिहारेणैव दीघत्वहस्वत्वयोः स्थितेन तयोः
ama: | स होति । शदीर्घत्वभकषमावापेत्तो हस्वत्वव्यवहार ger: |
1 Vardhamana reads Ag@iagqui, 2A दीर्घापिदो Taq AI.
Il. 6—parimana. |
किरणावरी 467
aay कारणे तदाह--तृश्चेति | दयणुकेष्वसदादीनामपेक्षावरद्धेरसम्भवात् तदभावे बहुष्व-
संख्यानुत्पादात् कथमेतदित्याराङ्कयाद--- वरेति | ईश्वरब॒द्धेः सर्वविष्रयत्वादेकत्वा-
न्तराण्यप्यारम्बनानि यद्यपि; तथापि नियामक तत्ादृष्टमिति भवत्यपेक्षाबुद्धिः।
तामपेक्ष्योत्पन्ना ब्हुस्वसंख्परा परमाणुद्यणुकेषु द्वाभ्यां areal परमाणुम्यामारन्धानि
(+ य यं ASN ©
दयणुक्ाणि परमाणुद्धयणुक्ाणि परमाणुमिद्भयणुकरादिप्क्रमेणेव कास्थंद्रन्यमारभ्यते
नान्यथति Manas पपरमाणुद्यणुकेष्वि'त्युक्तम् | उपपादितं चेतत् प्रथिव्यधिकारे।
तेद॑वणकेरारब्धे Hegel तपरेणौ सूपाद्युतूपत्तिसमकाठं संयोगोत्पत्तिसमकारूत्वात्
पंख्योत्पत्तद्रेव्योत्पत्तिसमकार्त्वाद्वा Aza Aa च करोति | समवाय्यसमवायिनोः
साम्येऽपि कायमेदो fata) तचचचाभावो दषं वेति । किं पुनरत्र प्रमाणम् ?
परिरोषः| तथा हि--रूपादीनामप्रसङ्क एव व्यभिचारात् प्रकषीप्रकषाननुविधानाच |
रूपस्य व्यभिचारो वायौ, रसस्य तेजसि, `गन्धस्यावादिषु | गुरप्वस्यानर।दयै ।
स्नेहस्यानभसि | स्पशेस्य प्रकषीननुविधानम् | न दि स्पशचप्रकषीत् परिमाणं प्रकृष्यते |
संयोगप्रकघोद्रा विभागस्तु कारणे वत्तमानाश्रयं निध्नन् विरोध्येव | परत्वापरत्वे च
अस्मदादीनामिति। इव्यणुकेष्वामानिकापे्ाबुद्धि संभवेऽप्यस्मद्ादीनां
सर्गादौ तदभावादिल्यर्थः । नन्वीश्वरापेन्ताबुदधेदेचणकौकस्ववत् द्रव्यान्तरेकत्वानामपि
विषयत्वात् कथं नियतेन संख्यादिविशेबोत्पन्तिरित्यत गाद ङईदवरबद्धेरिति ।
तत्तदेकत्वविषयतावच्देदेन तस्या अयेन्ञाबुदधिव्वादित्यर्थः। संयोगोतपत्तीति ।
उण कारम्भक्संयोगोत्पत्तिसमानकारीनत्वादित्यथः। संख्योतपत्तेमेहखजनक-
नित्वसंख्योत्पत्तरित्यर्थः । कार्यभेदो महच्वदीर्धत्वरूपः। अचेति बहुत्वस्य
महखारम्भङ्त्व इत्यथः । व्यभिचारं स्पष्टयति-श्हपस्येति। = प्रकर्षाप्रकर्षा-
नयुविधानं विच्रणोति-स्परछीस्येति। परत्वापरत्वे चेति। परत्वापरत्वयो-
दिगादिपिण्डलंयोगासमवायिकारणकत्वात् तस्य. च परिमाणोत्तरकारुभावित्वा-.
दित्यथंः । नन्ववय्वपरत्वापरत्वाभ्यामवयविनि परिमाणं जन्यताप् | न चासमवायि-
त् ~— hen scale नि g ae पि al a ats . & eae ee ae र > me रत्वं + न्यु ~ sei ध । 7 ।
कारणोत्कषण कार््योत्कर्षात् यत्निकवुंखषयिन्तावुद्धिभिरनेकनि परत्वान्युतपा-
10
20
10
20
| Il. 6—parimagna
{68 ` किरणावली
परिमागोत्तरकाखमुत्पवेते , तथा वेगोऽपि शब्दनुद्धयादीनामप्रयास्तिरेबेव्यप्रसक्तिः |
अनुविधीयमानप्रकषतया कारणेकाथैस्मवेततया च त्रितयमिह प्रसक्तम् | तत्र हयणुके[४
महस्वभरचययोरसम्भवात् संख्यैव परिरिष्यते, यथा चाणुपरिमाणं न कारणं तथोक्त द्रव्य.
इति । तदयं प्रयोगः--लयणुकपरिमाणं बहु्वसंख्याकाय्यै परिमाणग्रचयासम्भवे
सति का्थमहच्वात् यत् पुनर्म ब्रहुस्वकराय्ध न तदेवम् ; यथा द्वयणुकपरिभागं द्वितूलक-
परिमाणे वेति। विपक्षे बाधकं g कारणानुपपत्तौ काय्यौनुतूपत्तिप्रसङ्खः। अस्तु
ति बहुत्वमेव ada महच्वकारणं amare , कृतं महचचैरित्यत आद-हिबहूभि-
रिति । द्वौ च बहवश्चावयवा द्विबहवस्तर्महद्धिरारन्धे कारण महस्वे च कारण महस्वानि च
कारणमहत्वानि तान्येव महच्वमारभन्ते, न बहुत्वम् | Has १ समानसंख्यैरारन्धेऽतिशय-
ददानात् कारणमदहसादिति शेषः | अयमाशयः । AA द्वाभ्यामगप्रचिताभ्यामारन्धद्रव्य
तल बहूत्वप्रचययोरसत्वदेवाकारणत्वम् , अन्यततावगतशक्तेः सतञ्च कारणमहत्वस्थेव
कारणत्वं तस्याप्यकारणत्वे महच्वान॒त्पत्तिप्रसङ्खात् । सामथ्यावधारणाय तु युक्तिरक्ता
दितानि aa काय्ये परिमाणोत्कषः स्यात् । तवापि यल्लनेकबुसष्रापेक्ताबुद्धिजन्यान्य-
नेकानि शरित्वानि सन्ति तन्न॒ परिमाणोत्कषांपत्तेः | यक्तिबाहुव्यलन्षणसम-
वायिकारणोत्कषेः कार्योतिकमरप्रथोज्क्र इति तुद्यम् 1 मैवम् । परिमाणस्य स्वाश्रयो-
त्पच्यव्यवहितोचरत्तषणोतपत्तिकत्वात् परत्वादेश्चापेन्ञाधीविखम्बा्तदनन्तरभावित्वात् |
gaa चावधिज्ञानोपस्थाप्यतया deat विलम्बोपस्थितिक्रमिति न परिमाण-
जनकम्! तथा वेग इति । परिमाणोत्तरकाल पुतप्यते इत्यनुषञ्यते। कमजन्य इति
शेषः। वेगासमवायिकरारणस्य वेगस्य वा सावंत्रिकत्वादिति भावः | बुद्धथादी-
नामिति आत्मन्रसिबुद्धचष्दीनां घरादिनाऽगप्रत्यासत्तरित्यथंः। वितयमिति |
संख्या परिमाणं प्रचयश्चेत्यथेः । as gen इति। स्वाभिमुखभूयोऽवयवा-
संयोगित्वे सति तत्संयोगात्मकः प्रचयो न चणक इत्यर्थः । शद्धिवहुभिःरिलयन्
मिकितस्याकारणत्वादन्यथा व्यच हन बहवशहचेति | दाभ्यामारूवेऽथं कारण
महस्ववहुत्वाभावादेकरेषमाह--कारणमह्वे ala |
11, 6—parimana. |
| किरणावली 469
'अतिशयददीनादिति, नतु संमानसंख्येरारन्ये कारणमहस्वेन कार्य्यमहसातिद्ययदशेना-
दहुत्वमकारणमेव, यतः समानमदचैरस्पसंख्यैरारब्धमपेक्य संख्यात एवातिशयदशनेन
संख्याया अपि कारणत्वावध।(रणादन्यथा तदपेश्चयातिशयो न स्यात्, महच्वस्याविरोषादिति।
तसदिकं दयं त्यं वा यथासम्भवमवधृतशक्तिकारण, नतु सम्भवदप्यकारणमिति।
प्रचयस्य कारणत्वम!ह--प्रघयर्चेति | तूञेव्युपलक्षणं , न त्वेतदेव विवक्षितम् । +
प्रचयो द्रव्यारम्भक्ः संयोगविशेषपिण्डयोर्वत्तमान इति बहुत्वसंख्या व्युदस्यते । गुण-
कम्मारम्भे सपक्ष इव्यपक्षाकारणमाद--पिण्डारम्मकावधवव्रशिथिलक्षंयोगा-
पेक्ष cia, पिण्डयोरारम्भका ये अवयवास्तेषांये प्रिथिलाः. संयोगास्तदपेक्षः।
इतरेतर पिण्डावययवसंयोगावेक्षो af) एकस्य पिण्डस्यावयवैरपरस्य।-
वय॒वानांये प्रशिथिल: संयोगादयस्तदपेक्षो Fast: | स हि eqs महतस्वम(रभते। 46
areal तूलपिण्ड।भ्यामारम्धं द्वितूखकं न बहुत्व महत्वे बहूष्वस्य तत्राभावात् महस्वस्य
च सतोऽपि प्रचयापेक्षत्वात् | अन्यथा समाहारगुरत्वस्य तुस्यतया तूलकज।व्य विशेषाच
मूलभूतानां लतरेणूनां द्वयणुकानां वा वुल्यसंख्यतया परिमाणातिशयानुपपत्तिः |
तदाह - समानेति | 'अतिशयददीनात्? , प्रचयेनेति रेषः। अ्रापि
न॒ महत्वमिति केवरध्य महच्वस्य gy: | जणुत्वोतूपत्तिमाह-- दवित्व-
| 15
संख्या ae अण्वोः परमाण्वोः महच्वोतूपत्तौ कारणाभावात्! द्रव्यत्वेन
परिम(णस्य च सिद्धव्वात् क य्थगुगह्य कराय्यत्वात् । परमाण्युपरिमाणस्याक्रारणत्वात् |
अनेकसंख्प्रायाश्च परिमाणे प्रति कारणत्वावगतेः अन्यस्यासम्भवादित्यभिसन्षिः |
इमां दीषत्वोतूपत्तिमतिदिशति-- महृन्त्वच दिति | ह॒ स्वत्वोतूपत्तिमतिदिरति--
अणुत्वबदिति | यदि हि महच्वाणुत्वाभ्यां हृस्वत्वदीर्त्वे भिन्ने स्यातां तदा तदुत्पत्तिः ?
ee AD
गुगङ्मेति। स्वाजनङभावभूतङार्णावेदश्पर इवययेः। सामग्रीतः सवेसम्भवात्
द्रव्धारम्भेऽपि संयोगस्यापेक्षणात् |
10
१५९
०९९
| 11. 6—partindna.
470 किरणावली
चिन्ताया अवसयेऽमेर एव तु कुतः तदेवारोहपरिणाहाम्यां विकस्प्यमानं तथा व्यवहारयती-
त्यमिप्रायेण प्रच्छति-ञ्जथति। उत्तर तश्चेति। प्ररनद्वयमध्ये प्रथमे प्रश्ने
उत्तरमाह -- महत् स्विति | अमेदे निद्धारणमनुपपन्न,न हि घटेषु कुम्भ आनीयतामिति
सम्भवतीति भावः। अ।रोहपरिणाहौ च परिमाणसमेदावेवेति ; तथा च सुविहितं विहित-
मिति द्वितीये प्रश्ने उत्तरम् -अणत्वेति | ‘aera? योगिनामस्माक वु म।क्तम्यवहारा-
पौनरक्तयान्यथानुपपत्तिस्तद्धेदे प्रमाणमिति भावः। waa निरूप्य fat
निरूपयति--एतचतुविधमिति । उतधा्यमिति निव्याद्वयवच्छिनत्ति। आधार
~~~
BNE इति । aq निर्धारणं महस विरेषविषयकभवयवसंस्थानविशेषविषयं वा
स्थात् | अन्यथा AAG चतुरखं ade मण्डलं चानयेति व्यवहारात् परिमाणान्तरमेपि
स्थात् । अगराहुः--महखदीघत्वयोरभेदे इदमस्मान्न महत् किन्तु दीर्घमिति
प्रतीतेमंहनत्तरेषु दीर्घ॑तरमानीयतामिति प्रतीतेश्चाुपपस्या महसातिरिक्तं परिमाणान्तर-
मैव दीर्घत्वम् । वर्च॑रत्वादीनां च महच्वविशेषणत्वेन माणान्तस्त्वे गोरम् |
अगरोहषरिणाहो च ति। न च संस्थानवरत्तिजातिविशेषाचेव at । अन्यतरकरम-
जत्वादिना परापरभावानुपपत्तेः। गुणच्रततिजातो तददोषत्वस्य निबींजत्वात् महस्वत् |
'सुविहितमि'ति सोपहसम्। योगशिनासिति। योगिनो हस्वत्वाणत्वयो्सेदं
ज्ञानन्तीव्यत्न मानमाह: | अण्परिमाणं सखमानाधिकरणपरिमाणभिन्नं परिमाणत्वात् |
अस्माक त्विति | नये हस्वत्वस्य परिमाणान्तरस्यासिद्धावणभ्यवहारः परं भक्तिः
हस्वव्यवहारश्च दीर्घाभावनिबन्धनो मुख्य पवेति भोक्तत्वे तस्य मानाभावः) नच
भाक्तव्वे ततपोनरुक्तयम् | महस्स्वणुत्वहस्वत्वव्यवहारथोमंह सदी CATE
भावनिवन्धनत्वात्। अन्राहः--उक्ताचुमानेन हस्वत्वसिद्धो लाघवात्तत्र
हस्वत्वपदशक्तिग्रहे दोधैत्वाभावे `तहुभ्यवहारो भाक्तोऽन्यथा मुख्यत्वा-
1A अन्यच दौघलाभ।वेमेतर-व्यवद्ारो.
| Il. (—prthaktva |
किरणावली 411
विनाशादेव विनाशेन तु भीभमांसक्छपत् सव्यप्याश्रये शरीरादौ परिमाणे Mada इति
रङ्कितव्ये, विनाशे परिमाणान्तरोत्पत्तौ च कारणाभावात् कारणसंख्यापरिमाणप्रचयानां
तत् कारणत्वात् । संयोगिद्रव्यैश्च पूर्वद्रव्यावयवसहितेः सति पूरवद्रव्ये द्रव्यान्तरानारम्भात् |
अकार्रवत्तिमिश्च तैः परिमाणारम्भेऽतिप्रसङ्कात् | असमवायिक्रारणलक्षणायोगाचेति |
एृथक्त्वमपोद्धारब्यवहारकारणभिति । प्तस्मादिदं॒प्रथगेतस्मादिद-
मथेन्तरमिति ज्ञानममिघानं च aaa य sat निद्धारणमपोद्धारः स चासौ
ग्यवहारश्चति, तस्य निमित्त प्रथकूत्वमिति पूर्ववत् प्रमाणलक्षणे स्यातां, तकंस्तु न स्यात्
इतरेतरामावेनेव गतार्थत्वात् | तथा हि यावदुक्तं भवतीदमिदं न भवति , तावदुक्तं
i en
भावे भाक्त पव न स्यात्। -विनादा ai | wHleasta द्रभ्ये पूं परिमाणनाशे
परिमाणन्तसोतूपत्तो च कारणा(भावादित्यर्थः। ननु शरीरारम्भकातिरिक्तद्रग्य
खंख्द्यः परेनाण करणानि स्थुरित्यत आह-क्रारणेति।
समवायकारणदत्तिसंख्यादीनापेवेल्य्थः | नन्ववस्थितपृवंद्रभ्यावयवसहिततद् संयुक्त
REA द्र2गन्तसेतपत्तितहका सिविशात् पूबपरिमाणनाशपरिमिणान्त-
Cage स्यातामित्यत आदह - [तत् ]सयो गिद्रष्येरिति। सति पूवे द्र्य इति |
पूवद्रः्पनाशे चाश्रयनाश्रेव परिमाणं न्यत् । आरम्भेऽपि द्रज्यान्तरे पर्माणान्तरो-
त्पत्तिनं त॒ पूर्द्रव्यनाश इति भावः। तैः संख्यादिभिरिव्यर्थः। असमवायीति |
समरबायिकारणप्रत्यासन्नत्येवासमवापिक्रारणत्वात्। अनारम्मकरद्रन्यान्तरसंख्या-
दीनामतथात्वादित्यथेः।
ज्ञानमिति | अपोद्धारपदेन मावब्युत॒पच्या ज्ञानमुच्यते करणव्युत्पच्या
च ज्ञानकारणं शब्द् उच्प्रत इत्यथः; भरस्व स्यवहारल्यादसेदे wauatg-
पपत्तेः ` षषछठीसमासाचुपपत्तेराह- स चासाविति | TANGA इति।
पतष््माददं पृथगिति cad लयोविशतिगुणाविषवयकःं मानं जातिविरेषश्च क्षण-
मित्यथ्ः। तकस्त्विति। यदि पृथकत्वं aad न स्यात् परथगानयेत्युक्ते
घटं परं वेति संशयो न स्यादिति ag: बत्यन्तानुप्राहकः पृथक्त्वस्य गुणत्वे नास्ती-
aE इतरेत भावेनेवेति । धदातिरिकतान्योन्याभावेनोक्ततकंस्योपपत्तगुःणा-
प्राहकत्वादित्यथः । प्रव्यत्तमन्योन्याभाबविषयत्वेनान्यथासिद्धे न मानम् | नच तथा
सति विधिप्रुखः seit न स्यात् । न हि नञोऽप्रयोग इत्येव बिधिः किं त्वन्थोन्या-
भावविशिष्टे gamer शक्तिरिति शक्यार्थे पदप्रयोगत पव गुणादावपि पृथकशब्द्-
10
19
20
29
20
(Il. 7—prthakiva
472 किरणावली
भवति इदमस्मात् प्रथगथीन्तरमितरत् भिन्नमिति। न प्रथगादिशब्दाः पय्धाया इत्यनु-
मन्यामहे, न त्वभावा्थे इति पञ्चम्याः सम्बन्धानुपपत्तेः | न हि घटात् पटः Galata ,
घटः पटो न भवतीति वाक्यथैः | प्रातिपदिकाथैमाल्ल एवोपपद्विभक्तिरियमनुशासन-
बलादिति aq, (अन्यारादितरतः इत्यलःन्यशब्दस्याथैपरत्वात् | तथा चान्यशब्द-
समानाथैतया नजोऽपि योगे पञ्चमी स्यात् । नजर्थविरिष्टः परथक्रब्दार्थो न ठु नजथमाल-
प्रयोग इति भावः। सिद्धान्तमाह -- पृथगा दिशाब्दा इति । पर्यायत्वमर्थक्यात्
स चैकाथः पृथक्त्गुण ade: । ` संबन्धानुपपत्तिमेवाह - न हीति। प्राति-
प्रदिकाथंमा्र एवेति । तथाच धरात् पटः पथगित्यत्न घटः परो न॒ भवती-
त्यथ इति न पञ्चमीक्तम्बन्धाचुपपत्तिरित्यथंः। अन्धारादिति । भअन्यपर््याययोगे
पंश्चम्यनुशासनात् घरात् परोऽन्य इत्यत्रेव घटः पटो नेत्यत्रापि पञ्चमी स्यादित्यर्थः |
नन्वन्यशन्दाथं पव क्रचित् प्रतियोगिना निरूप्यते क्चिद्बधिना। aatafaar
स निरूप्यते तत्र पञ्चनी शब्दशक्तिवेचिऽ्यात् , यथा प्रामादागत इत्यल्लागमनम् अबधिना
निरूप्यमिति पञ्चमी $ प्रामस्यागमनभागयमित्यज्र तदेव सम्बन्धिनिरूप्यामिति न aa
पञ्चमी । ad, शब्दशक्तिदं चिञ्यासिद्धेः। ट्टान्ते नावधौ पञ्चमी किन्त्वपादाने |
यद्ाऽपाद्ानपेव सम्बन्धत्वेन faqeda az षष्ठीत्यबिरोधात् । न च नञूपदप्रयोगे
अनमिघानात् पञ्चम्यभावः। अन्योन्याभावपदध्रयोगेऽपि पञ्चम्यमावत। aa
सोऽप्यनभिधानप्र्रोजकः इतरेतराभाववान् घट इत्यत्रापि पञ्चम्यप्रयोगत् । aa
तत्राप्यनभिधानमैव । तथा सति तत्तत्पदानामनभिधानप्रयोञकत्वे गोरवात्
व्यभिचाराच्च | नजथवाचकपदध्रयोग व॒ प्रयोजकलाघवात् भनुगतत्वाश्चेति |
तथा च तद्थवाचकत्वे *पृथगादिशब्दानां तत्तत्पदप्रयोगेऽपि पञ्चम्यभावापत्तेः' |
अर्थेति । अन्योन्पामाववद्वाचकपदप्र योगे पञ्चम्यजुशासनात् । अन्योन्याभाव-
वाचकपदध्रयोगे न पञ्चमीत्याशयः।
15 पथमादिशन्द्यनां wat पञ्चमो न खात्,
Il. 7—prthaktva |
किरणावली 473
मितिचेत्। a) पटो घट इत्यत्तापि स्यात्| नच पञ्चम्येवात्र निषेधाथौ, पटो
घटादितिन घटः ce इति स्थितेः प्रथकूशब्दस्य निरथकत्वप्रसङ्खत् | तस्मात्
परथगन्य इव्यादीनां योऽथेसत् प्रथकूत्वं धम्मीन्तरमास्येयम् | पुथक्शब्दस्याविरिष्टम्
अषट घर इति । aq इति समासेनान्योन्याभाववतोऽभिघानात् पञ्चमी
स्यादित्यर्थः | वस्तुतस्तु घटः परो न भव्रतीत्य्रापि समानाधिकरणप्रतीतेनें शब्दस्या -
भाववद्वाचक्रत्वाच् नञजथवेशि्टचक्तसवेन पञ्चमी स्यादिद्य्थः । वस्तुतस्तु घटः पटो न
भवतीत्यल्लापि . समानाधिंकरणप्रतीतेः न शब्दस्याभावबदवाचकत्वाच्च नजथवंशिष्टय-
सच्ेन पञ्चमी स्यादित्यथ; पतेन मेद aq पृथक ख मित्यपास्तम् | धरः
पटो नेत्यत्र qadiaagiy | किेदमस्मात् परथगिति धीविषयोऽवधिना निरूप्यः
पृथक्त्वम् । न चान्योन्यामाव aa, gad a मवतीति प्रतीत्यापत्तेः। aa
पञ्चम्यन्तपदाभिलप्यमानं प्रतियो गित्वमै्रावधित्वम् । . पञश्चमीप्रयोगस्याबधि-
ज्ञानोत्तरकालीनत्वात्। पञ्चम्यज्ञानेऽपि पृथक्रत्वप्रतीतेः। अन्यथा घटात् परो
नेत्यपि प्रतीतिः ema: नन्ववधित्वं न पृथकत्वनिरूपक्षत्वम् , अन्योन्याः
श्रवात् । नापि वस्तुगत्या योऽवधिस्तश्चिरूप्यं पृथक्त्वम् , पथङूत्वनिरूपणात्
प्राक् तत्रावधित्वाभावात्। अत पव पृथकत्वात्यन्ताभाववसखमबधित्वमित्य-
पास्तम् | भवधो TA पथक्त्वन्ञानं तजज्ञाने तदत्यन्तामाववच्वज्ञानमिव्यन्योन्याश्चयात् |
अत्राहुः--प्रथकत्वनिरूपक्रत्वज्ञानं न प्रथकृत्वज्ञानकरारणम् अपि तु यत्रैतत् add
तजुज्ञानत् , अन्यथा प्रतियोगिज्ञानेऽप्वन्योन्याश्रयापत्तेः। यद्वा पथक्त्वसामान्य-
ज्ञानपुवेकं पृथकूत्वविशेषक्षनमिति नान्योन्याश्रयः। ननु घरात पटः पृथगित्यत्र
पश्चमी निषेधकाचिक। तच्रेवोपपदविभक्तवनुशासनात् , तथाचापरो घट् इत्यत्र asta
निषेघस्योक्तत्वात् किममिधातुः पञ्चमी स्यादित्याशदुच निराकरोति- न Bia |
तथा सति घटात् पर इत्यस्यैव न घडः पट इत्यर्थं पृयक्पद्प्रयोगे पौनख्क्यं स्यादि-
व्यर्थः | ag घटात् पटः पथगित्यत्र विशिष्टो ्यावृत्तविशेषणसम्बन्धात्मकरः पृथक् शाञ्दाथं
इत्याद-- पृथक् हाञ्द्स्येति। यदि विशिष्टं gaa तद्" पूवं यच्छञ्विरिष्
K—24 |
Ct
10
20
10
15
20
| IL. 7—prthaktva
4/4 किरणावली
sat इति चेत्, al शब्दबुद्धिदण्डव्यविरिष्टतया wrens तद्विदिष्टस्य
व्योमात्मधेलादेदृशनात् | एतेन वेधम्मवमातरे weal निरस्तम्| दइयामाद्रक्तो
fart aa प्रथगिति दर्शनात् | अस्तु तर्हिं गोत्वादिवत् सामान्यविरोषः प्रथकूत्व-
मित्यपि न वाच्यं, जातितङ्करपतङ्ग(त्। तस्माद् गुण एवेति aa । न चान्यलान्त-
भवति | रूपादीनामवध्यनिरूपत्वात् व्यभिचाराच। एवे च सति गुणादौ
गौणः प्रथगिति व्यवहारो द्रष्टव्यः। मेदश्च गुणयोगः। स एव तर्हि प्रथकूत्वमस््वीति
च्चेत्, न। स्वरूपस्यावध्यनपेक्षत्वात् | यदावध्यपेक्षस्तदा प्रथगृव्यवहारं करोतीति
चेत्, न चेतत् कदाम्यवयिमपेक्षते तत्स्वाभाव्ये वा सर्वदा ऽपेक्षयेत इतरेतरम।ववैधरम्मेय
प्व प्रागेव निरस्ते इति।
एवं व्यवस्थितस्य प्रथक्त्वस्य मेदं निरूपयति--तत् पुनरिति । पुनःशब्दः
परिमाणमनन्तरोक्तं व्यवच्छिनत्ति नन्वेकमेव प्रथकूत्वमस्तु, wa सेदकस्पनयेति
न॒ वाच्य, सामान्यलक्षणापन्तेः|
व्योम तदैव पश्चात्तच्छञद् विशिष्टं तत Ta पथक् स्यादित्येवं बुद्धचाद्यविशि्रादात्मादेस्तद-
वुः्धचादिविशिष्टः स पव ततः पथक् स्यादित्याद- -छ्ाच्छेति । वधर्य यदि तन्नि्ठा-
त्यन्ताभावप्रतिोगिधव्रवसं ag तन्नावधिनिरूप्यमित्यसमानकाटटीनधर्भव खं
वाच्यं तत्राह--दयामाद्रक्त इति । वेधमभ्धेस्य सातिशयत्वात् पृथक्त्वस्य
च निरतिशयत्वादित्यपि द्रषटम्यम् | जातिसङ्रेति |
घटावधिक्रप्रथकत्वस्य घट चत्तित्वात् पटादधिकप्रथकत्वस्य पडाचृत्तित्वात् तदुभयं
मिथोऽव्यन्तामावसमानाधिकरणमन्य् sisal संकीर्यतेत्यर्थः | न च gamed
सामान्यमेकमेव | द्रस्यत्वेन सत्तया सहानुनानतिरिक्तम्यक्तेवृत्तित्वापत्तः।
व्याभिचाराचेति | gama रूपादीनामवृत्तेरित्यर्थः। vq चेति । परिशेषात्
गुणत्वे सतीत्यथः। मेदश्च ति। भेदात्मक्साद्रश्यात् AAG TRACE
CTRTAIT इत्यथः । सामान्यलक्षणा पत्तेरिति । | afacaszeraia-
Il. 7—yrthaktva |
किरणावरी 475
. थाप्यनेकद्रव्यभिव्यनुपपन्न प्रत्येक विश्वान्तैरेव प्रथकूत्वैस्तथा व्यवहारोपपत्तेः |
द्रौ खक्छाविव्यादिव्यवहारवदिति चेत्, a1 अन्योन्यावधित्वानवपित्वाम्यां
विरोधेन भेदात् । प्रत्येकरविश्रान्ते हि cat अन्योन्यावचिकेऽपि चेतो arg प्रथक् ,
मेलश्चतात् प्रथगिति प्रत्ययात् नतु चेघ्नमेच्ौ Fara प्रथगिति प्रत्ययो यथा
देवदत्तादेः। तस्माद् यथा प्रव्येकविश्नान्तेकत्वाभ्यां तथाभूतेन द्टित्वेन वा न 5
दवित्वव्यवहारः प्रत्येकप्रसङ्गात् ; किन्तु व्यासज्यवृत्तगुणान्तरादेव;, तथा व्यासल्यवृत्ति-
गुणान्तरदेव at प्रथगिति व्यवहार इति स्थितम्| एवं तर्हिं द्विपरत्वादयोऽपि
किं न स्युरन्योन्यावधित्वामावादिति चेत्, न | . एकपरत्वस्यापि तथाभूतत्वे
विरोधाभावेन भेदाभावादतिरिक्तकल्पनानुपपत्तेः | नहि समानदेशस्थयोः
पृथकत्वस्य नित्यद्रभ्यचुत्तिनित्यपुथक्त्वेनैक्यात् नित्यतया सामान्यखक्षणयोगात् 10.
gazed सामान्यं स्यादित्यर्थः। लोष्टात् घरपर द्धो प्रथगित्यनुभवात्
दविपथकत्वं गुणान्तरमा्निपति-तथापीति। दो प्रथगित्यचुभवस्य द्ित्व-
समानाधिकरणेकमृथकत्वाभ्यामैवोपपत्तेः' | अन्यथा द्वौ शुद्कावित्युभवात् द्विशुङ्खत्व-
मपि गुणान्तरं स्थादित्यथंः। अन्योन्येति। यदि द्वित्वसमानाधिक्ररणार्भ्या
पृथकत्वाभ्यां at gaia धीरजंननीया तदा dadat चैत्रात् पथक् मेत्राशचेति प्रतीतिः 15
स्यादिति |
एकपुथक्त्वस्य द्वित्वेनाम्युनानतिरिकतव्यक्तिवृत्तित्वाभावात् | यावति द्वित्वं
समाप्यते तावति गुणान्तरं वाच्यमितव्यथः । ag परृथकत्वाश्रयतावच्छेद्कत्वेनैव द्वित्वं
प्रतीयते द्वित्वाश्रयतया च चैमेव्रयोः प्रतीत्या कथं तस्यावधित्वं प्रतीयतां पृथक्त्वा-
श्रयतावच्छेद्करूपविस्देणोपरभ्यमानस्येवावधित्वात् | मेवम् । आश्रयमालचन्तेरेबव 20
धर्मस्याश्चरयतावच्छदकत्वात् | द्ित्वस्यैकप्रथकत्वाश्चरयमाच्रच्रत्तित्वाभावात्् | feed
च व्यासञ्यदृत्तीत्युपसंहारव्यज्नाह- तस्मादिति प्रत्येकमिति । प्रत्येकं
दवाविति व्यवहाप्रसङ्गादित्यथः। एवं तर्हीति । चेच जात् परो मेजश्चैाद्पर
इति प्रतीतेरन्योन्यावधिके परत्वापरत्वे प्रतीयेते, न तु aaa चैत्रात् Fars पराविति
ततो द्िपरत्वमपि गुणान्तरं स्यादित्यथः। न हीति। समनदेशस्थितयोः 2
परस्परवधिक्रपरत्वापरत्वाभावेनैव तथा व्यवहाराभावोपपत्तद्वित्वसमानाश्चरयपरत्वेनैव
दविपस्त्वप्रतीतिर्यथासिद्धेव्यथैः। प्रतीतिबिषये भवतः कि समानदेशस्थितो
15 पृधक्ल्वारेवोप-.
~
o
10.
20
NY)
Cr
aaaat qufaeaguara द्विपरत्वसिद्धिः। तथा fe मैनो यदि देवदत्तावधिक-
| IL. ८--/7101/८10
4/0 किरणावली
संयुक्तसंयोगे विशेषोऽस्ति। aaa विना ते मवतः। यत्तस्ति-ततल्ल का गतिः, CHT
त्वस्यान्योन्यापेक्षतवात् , द्विपरत्वस्य च तदन्यापेक्चत्वादिति चेत् , न । तल्लाप्येकस्य
परत्वादपरस्य च परतरत्वात् प्रस्येकरविश्रार्तिरेव | तद्नाद्यद्रे परे इति व्यवदहारः।
नतु व्यातज्यह्र्तिरेक एव तच परत्वगुणः एकस्यातिदश्चयानतिन्लयानुपरपत्तेरिति
नित्यत्वादिकमतिदेशेन दशयति- तस्थ त्विति | यथेकत्वसंख्या नित्यद्र्मेषु Fer
अवयविनि क्रारणगुणप्रक्रमेणोतपयते, द्रव्यविनासात् विनद्यति , तथेक्प्रथक्-
त्वमपि; यथा द्वित्वादिकपपेन्नावरद्धरुतूषययते तद्विनाशाद् विनश्यति क्वचिदाश्रयविनाशात्
क्वचिदुभास्यां तथा द्विप्रथकूत्वादिकमपीव्य्थैः | स्यादेतत्] तत् किं द्वित्वत्ित्वादिसामान्य-
विरोषा अपि तल सम्भवन्ति १ a9, जाविसङ्करः स्यादित्यत आद--एतावा निति |
कथे तर्हि दवे पृथक् लीणि प्रूथगिव्यादिव्पवहर इत्यत आद--“संख्यया त्वेकार्थेतमवायिन्या
विशिष्यते इति। sie यथा gas: gaffe; शौक्ल्येन उपपरत्तिमाह--
तदि शिष्टेति | कारणविशेषात् प्रकर्षनिकर्षलक्षणोऽवान्तरविरोष््वस््येव माधुय्या दिवत् |
सच सामान्यविशेष एव | गुणकर्मणोः समवेतस्य धम्मीन्तरस्याभावादिति।
eee
a ————$ $ret Pe 0 on eer = = ~~, a
चेजनिष्ठपरत्वाधारः स्यात्तदा देवदत्तचैनोभयनिरूपितयावन्मभ्यत्वनिरूपकः स्यादिति
भ्तिक्रूलतकात्तथव व्यापेरिति मन्तव्यम्। य्रास्तीति । अतमानदेशस्थयोरित्यर्थः |
थ [तत्रापीति | द्विपरत्वेऽप्यसमबायिकारणत्वं प्रत्येकन्रस्तिपरत्वापरत्वथोर्वाचय-
मिति" तयोशतपत्तिरावश्यकी, न त॒ अत एव तत्रापि व्यवहारदत्यर्थः | तद्नाहध्येति।
अतिशयमनपे््येव्यर्थः । यद्येवमिति द्दित्वादिसामान्यं संख्यायां पुथक्त्व-
सामान्यमेकपृथकत्वमेकप्रथकत्वे मिथो ऽत्यन्ताभाववति वर्तमानमेकज् द्िपृथकत्यादो
सङ्धी्यतेत्यथेः। कारणविह्ोषा दिति । GRR कारणपुथक्त्वाज्ञायते ।
अवधविनि frqaacd त्वपेन्ताबुद्धेजायते, अतः कारणमेद्व्यङ्चम् । मिथो वेजात्य-
मस्त्येवेत्यथेः। संख्ग्रात्वमेकनेकचरत्तिवरत्तिगुणत्वसाक्ताद्वचाप्यज्ञ तिसमानाधिकर्णा-
त्यन्तामवप्रतियोगि गुणत्वसाक्ञाद्वयाप्यज्ातित्वात् रूपत्ववदित्येकपृथकत्वद्विपृथकत्व-
साधकमनुमानमप्याहुः |
1A वाच्यम् ¦ तथात्र तव तयोरबग्यसुत्पत्तिर्वाच्यति तत्रिबन्धन एव तवापि वद्न्यवद्ारः ,
tl. S—samyoga |
किरणावली Ald
सयोग संयुक्तपरत्ययनिभित्तम् | यद्विरिष्टे द्रव्ये सयुक्तमिदमनेनेति
मतिभवति स संयोग इति प्रमाणमुक्तम् | काय्य॑प्रद्शनेन तकमाद्~-द्ं चेति | अवयव.
संयोगा द्रव्यहेतवः ase: पाकजानाम् |! परिमाणस्य प्रचयाख्यः अवयव.
कम्मजः संयोगो निःक्रियावयविसंयोगस्य परत्वापरत्वयोर्दिच्छ।खुपिण्डसंयोगः बुद्ध यादीना मात्म
मनःसंयोगः। शब्दस्य मेथाकारासयोगः। कम्मणो नोद्नाभिघाताविति। एतेन
यदि संयोगो न स्यात्, REIT TBAT न स्युः, कारणाभावात् , भावे वा सर्वदेव भवेयुः,
द्रव्यादीनां पूर्वसिद्धानां सर्वदा वस्यरूपत्वात्। क्लणमङ्गपरिणामवादयो-
रपास्तत्वात् |
अदृष्टादिति Ad, न ; तस्याप्यनुष्टानसाध्यत्वात् , तस्यापि प्रयत्नरूपत्वात् ; तस्या-
प्यात्ममनःश्रीरेन्द्रियसंयोगसाध्यत्वात् | अदृषटान्तरमाचसाध्यत्वे यत्नवि पिवेयर्थ्य॑प्रसङ्ादिति
द्रव्यारस्मे निरपेक्ष इति |
द्रव्ये BUSI तदवयवाः संयोगाथमेव कारणान्तरमपेश्वन्ते, सति संयोगे न किञ्चिदिलयनपेक्षः
संयोगः सहकारितया न किञ्चिदपेक्षत east: | एतेन चरमभावि निमित्तान्तरं नापेक्षत
इत्यपि wad । अत्र छुच्रकारसंमतिमाद--तथा भवतोति । = अस्या्थः--
सर्वथानुत्पन्नसंयोगतय। संयोगापेक्षेभ्यस्तन्तुभ्यो भविष्यति पट इति यथा प्रत्ययस्तथानुत्-
तको दर्ितः। यथा द्रव्यमारभते तं प्रकारमाह
Se ee ee ee ----------~ ---~ ~~~ ~~~
यद्वि रिष्ट wai विशिष्टज्ञानस्य विशेषणधीजन्यतया सेव संयोगे मान-
मित्यथेः। waa: सूपादित्रयोविशत्यज्ञन्यद्रग्यगुणकर्माणि यदि गुणा-
समवायिकारणककर्राणि न स्युः कर्माजन्यकारय्याणि न मवेयुरित्यापादनार्थोऽतो न
वैयधिकरण्यं प्रतियोग्यप्रसिद्धिवां | aq द्रव्यादिभ्यः काय्य विरोषक्कवदरूपीभूयोतपन्नभ्यः
परिणामविशेषसहितेभ्यो ar तत्र कार्याणि भवेयुः; कि संयोगेनेत्यत आह--
क्षणभङ्घेति। संहकारितयेति | यद्यपि पुर्संयोगात्मकग्रतिबन्धका-
भावं समवायिक्रारणं aaa wa तथा भूयोऽवयवंज्न्यद्रन्ये कतव्ये परस्पर-
स्वाज्नकसंयोगापेत्तस्तथापि स्वाजनकविज्ातीयभावभूतानपेन्त्वं संयोगस्य
faafaaq aaa स्वोत्पच्युत्तरभाविभूतानपेक्ञत्वमित्यथैः | तेन समबायि-
कारणध्रतिबन्धक्ाभाबयेारपेत्ता भ्यते |
10
20
Ne
ou
10
15
20
25
| 11. S—samyoyu
478 | किरणावली
पन्नसंयोगतया सापक्षेभ्य उदवन्नसंयोगतया निरपेक्षेम्यो भवतीति प्र्ययः। सर्वधोत्पन्न-
संयोगतया निरपेक्षेभ्यो मूत इति प्रत्यय इत्यपि द्रष्टव्यमिति | एव GARCIA
जानीमो द्रव्यारम्भे asada संयोगस्यापेक्षणीयं नास्तीति TH HALEY
सापेक्षः | गुणेषु कर्मसु च कचैव्येषु स्वात्मलाभकारणातिरिक्तमप्प्पेक्ते यथ wR
संयोग ओौष्ण्यं नच तेनासौ जन्यते परिमाणे प्रचयः स्वाश्रयावयवपररिधिलसयोगं न
च तेनासौ जन्यते परत्वापरत्वयोरदिकूकालपिण्डसंयोगा अयेक्षाबुद्धि नच तया ते
जन्यन्ते इत्यादि स्ययमूह्यम् । एवं कर्मणि नोदनाभिघातौ ‘eq वेम" चापेक्षेते।
न च तम्यां तौ जन्येते इति अपेक्षणीषस्य चरममाविघ्वमलाविवक्षितम् | अचर
सूजकारसंमतिमाद- - संयुक्तसमनवायादिति | ered: पार्थिवेन परमाणुना
पाक्येन संयुक्तेऽ्यौ समवायादर्वेरोषिकमौष््यं पाकजानां निमित्तमिति as) तेन
स्वानुतूपादकापेक्षत्वात् सापेक्ष इत्युक्तं सृच्क्रता भवतीति | अथ Rae इति ।
करं लक्षणं किं प्रकारमस्य ठक्षणमित्य्थैः प्रतीतिः प्रत्येतव्यस्य लक्षणमपि सर्वताधारणमिति
स्वकं तु विशेषलक्षणं aes: | कति विधरचे ति |. कलस्य विधा प्रकारा इव्यर्थः |
उत्तरम्-अप्राप्तयोरिति। प्राप्तिः dese: | स च समवायोऽपीत्यत उक्तम्--
अप्राप्तयोरिति। समव्रायस्त्वप्राक्तपोः न भवत्येव जातः संवद्धशचेत्येकक।लत्वात्
(प
विद्यमानयोरपराप्तयोः संश्लेषः संयोगः | समवायस्तु नैवमि्यस्य
'स्पशवेगा विति । स्पशवेगयोः पूं यद्यपि भभिघातज्नकत्वभुक्तं तथापि
यत्राभिघाताश्चये wa विपरीतं कमतिपद्यते aa विपरीतवेगोऽभिघातेनापेश्च्यते तथा
स्पर्शोऽपि | अपेक्षणोयस्येति । स्वजनकभिन्नपेत्तत्वं स्वाजनक विज्ातीयापेत्तत्वं
चार विवक्तितम् | प्रचयस्तु कारणमहस्मपेन्तत इति पूवेमेवोक्तमिति न तत्राव्यासिः।
ठकत्तणस्वरूपाक्ञने at wR न सङ्कच्छुत इत्युमयप्रश्नपस्त्वमाह--
fa gwantala: aq प्रतीतिः प्रव्येत्यस्य छन्षणमिति सुप्रसिद्धमेवेत्यतः
प्र्चविषयमादह- व्रतोतिरिति। प्रतीतिमात्रमतित्बापकं संयुक्त्रतीतेभ्यथत्वमतः
प्रतीतिविषयत्वं च प्रत्येतः्रविक्तेष(धौनमतः प्रव्येतम्यविशेषस्यैव लक्षणत्वसम्भवे
्रत्येतर्यनिष्ठघमेविशरेषप्रथ्न इत्यथैः |
अप्राक्षपोरिति। प्रागभावप्रतियोगी सम्बन्ध इत्यथः | जातिमान्. सम्बन्धः
1 Vardhamara reads स्मशवेमौ.
II. 8—samyoga |
Pura 479
व्यवच्छेदः | द्वितीये प्रशन उत्तरम्-सखं तु चिविध इति। पर्वे नैवमिति तद्वचवच्छेदाथेस्वु-
शब्दः | fel विधा दर्दीयति--अन्यतरेति । अन्यतरकम्मजे लक्षयति--तश्रेति ।
तेषु मध्ये क्रियावता awar निष्क्रियस्य fae तदभिसुखक्रियारदितस्येति यावत् |
उदादरति--थथा स्थाणोः इयेनेनेति | विभूनां चाकाशकारदिगात्मनां Was परमा-
ण्वादिमिरन्यतरकमेज एवम् भवयविभिस्त कारणाकारणसंयोगात् काय्याका्यसंयोगा-
दन्योन्यतरकम्मज इति विवेक्तव्यम् | उभयकम्मेज रक्षयति--डभयेति । विरुद्ध
feat प्राचीप्रतीच्यौ अवाच्युदीच्यौौ च ददयादश्ये इति यावत् , तयोः क्रिये ययाः तौ
विरद्धदिकूक्रिध्ौ तयोः सन्निपातः अभिघात इव्यथः | उदाहरति-- यथेति |
संयोगज लक्षयितुं विभजते--स्ंयोगज्ञ स्त्विति |
~~~ ~
सम्बन्धो ar dara इत्यपि छन्षणं द्रष्टव्यम् | यद्यपि सम्बन्धो न संयोगः आत्माश्रयात्,
नापि समवायो विसेधात्, तथापि कर्माक्घमवायिकारणानेकाध्रितरुत्तिगुणत्वन्या-
प्यज्ञातिमखं sang) लक्षणान्तरं च द्व्यासमवायिकारणच्रुत्तिगुणत्वव्याप्य-
जातिमलखं शुणविशेषासमवायिक्रारणवुत्तितज्ञातिमसखं कमंविशेषासमवायिक्रारणचत्ति
तज्ञातिमखं च पृवमुक्तम् |
तद् भिषुखेति। ततसंयोगानुक्घलक्रियाश्ुन्यत्वं निष्कियत्धं विवत्ितप् 1
तेन ade: स्वाभिघुखीं दिशं गच्दत्यन्यश्च aqgsaguesta aa सक्रियस्यापि
सक्रियेणान्यतरकर्मजः संयोग इत्यथः । zgaresala = प्कदिगभिसुखेनापर-
स्याप्रत्यक्त्वं दिशो विरोध इत्यर्थः। ययेत्तीति । यद्यपि कर्मणः कमत्वेरव संयोगं
प्रति क्रार्णत्वात् प्रत्येपेद Raw: सं्ोगजनकत्वमिति संयोगद्वयमैवोतपत्तमहति,
तथापि संयोगद्वयस्यानञ्ुभवात् कमभ्यां सम्भूयैक पव संयोगो जन्यते। अत्
aq नेकक्ेणान्यस्प्रान्यथासिद्धिः विनिगमकाभावादुभयोस्प्यारम्भकत्वात्। ag
RAAT संयोगजनकत्वात् कपाखद्यजन्यघटवदवान्तरमेदा भावात् कथं चेविध्यम् ? `
आत्राडुः-जातिमेदं विनाप्यन्यतरकमेजत्वादयुपाधिमेरेनेव विभागः ।
ag, कस्यचित् संयोगस्य यावत् स्वाश्रयविभागविसोधित्वं, कस्यचित् नेत्यवान्तर-
मेदर्पावश्यकत्वानत्तत्र चन्यतसोभयकमेणामैव WITHA |
ण -
15
20)
25
[ II. 8—sanyoqa
480 किरणावली
उतूपन्नमात्रस्थेकश्चिरोत्पन्नस्यापरः । निः क्रियस्येति। संयोगस्यैव केवलस्य
कारणत्वमाविप्करतुं कारणसंयोगिभिरकारणेः समवायिकरारणसयोगिभिस्तदन्यैः; अत एव
कारणाकारणसयोगपूर्वकः काय्याकाय्यंगतः समवेतासमवेतगत इत्यथैः | पुनरस्यावान्तर
भेदमाह-स चेति। च-शब्दः पुनरर्थ | तदेतत् सर्वमुदाहस्णेः स्पष्टयति-एकस्पा-
5 तावदिति | तावच्छब्दः क्रमे | अत्र तिसृष्वपि विधासु तन्तूनां पटं प्रति कारणत्व
वीरणाकाशतुरीणामकारणत्वं सप्रवायितयानेन कारणाकारणसंयोगपूर्वकत्वं संयोगस्य
तन्वुसमवेतत्वं तु द्वितरितन्तुकपटयोरसमवेतत्वं च वीरणाकाशतुरीणां तेन तत्संयोगानां
काय्यौकाय्यंगतत्वमिति। एकस्माचच संयोगात् द्वयोरपि सयोगयोरुत्पत्ति-
रित्याह-एकस्भाचेति | एतत् प्ररनपूर्वकं स्पष्टयति--कथ-मिति | पाथिवा-
10 प्ययोरिति। विजातीयत्वेनानारम्भकत्वमभिपरेति। अण्वोरिति। परमाण्वोः
पाथिवेन पार्थिवस्य आप्येनाप्यस्येत्यारम्भकत्वसूचनम् | युगपदिति | सयोगयौग-
परेन दवयणुकयोर्युगपदुत्पत्ति प्रद्दीयितुम् | युगपत्संयोगद्वयोतपत्तिप्रददीनाय तामाह
तत इति । इतरस्य पार्थवद्रयणुकस्य कारणं पार्थिवः परमाणुरकारणमाप्यः परमाणुः
इतरस्याप्यद्रयणुकस्य कारणमाप्यः परमाणुरकारणे पार्थिवः परमाणुस्तयोगतात् समवेतात्
17 इतरस्य पाथिवपरमाणोः कार्यं पार्थिवद्ववणकमकार्यमाप्यः परमाणुरितरस्याप्यपरमाणोः
RIAA द्वयणुकमक्रार्यं पार्थिवः परमाणुस्तद्गतौ तत्समवेतौ पाथिवपरमाण्वाप्यद्रय-
WHIT क्रः आप्यपरमाप्रुपाथिवद्वयगुकगतोऽपरः सयोगस्तौ युगपदेकक्राटमुत्पय्येते
इत्यथः | पृच्छति --- fa कारणमिति | किं प्रमाणमित्यथंः | उत्तरम्--कारणति |
एकस्मा दित्यादि । पकतन्तुमात्रसंयुक्तकारणलंयोगादितन्तुकतत्संयोगः
20 तन्तुद्यस्ंयुक्ताकाशसंयोगद्यजन्यः पराकाशसंयोगः बहुसमवायिकारणसंयुक्ततुर्यादि-
eas: परतु्यादिसखंयोग इत्यथैः |
आरम्मकत्वसूचनाप्रयोजनमाह-- संयोगेति | द्वण कदढयोतपत्निप्रयोजन-
माह - युगपदिति । पार्थिबद्मयणुकेनाप्यपरमाणोरेकः , अआप्यद्वचणुकेन पाथिव-
परमाणोरपरः, तदेतत् संयोगद्वयम् । ताभमाहेति । तां युगपतसंयोगस्योत्पत्ति-
म >+ मित्यथः। उतुपत्तिक्रारणस्योक्तत्वात् क्ञप्िकारणतया व्याचष्टे कि प्रमाणमिति |
II. 8—samyoga |
किरणावली 481
अकारणनेति रोषः । पार्थिवद्यणकमाप्येन परमाणना आप्यद्वयणकं पाथिवेन परमाणुना
संयुज्यते | तदकाय्यंत्वे सति तत्संयोगिकाय्येत्वात् । यद् यदकार्थतवे सति यतूसंयोगि-
काय्यै तत्तेन संयुज्यते | यथा वुरीसंयुक्ततन्ठकास्यंः पटस्तुय्यत्यनुमानमित्यथैः | यदि तु
तेन न संयुज्येत तत्कार्य्येणापि न संयुज्येत कारणाभावादिति विपक्षबाधक्रमूहनीयम् |
तमेनं न्यायं नैयायिकेमर्थं प्रव्यामनन्ति-ञ्जत इति" | उक्ततर्कसिद्धये प्रच्छति-
अथेति। उत्तरम्-तथोरपीति । ननु तजनकेनेव परमाणद्रयसंयोगेन हयणकयो-
रपि संयोगः किं न जन्यते १ तमत तजन्याभ्यां का्यीकार्य्यसंयोगाभ्यां cers ach कारणै-
काथैसमवायलक्षणायाः सम्भवात्। न तस्मिन् काले EAI दूव्यण॒कान्तरकारण-
संयोगित्वाभावात्। कारणसंयोगिना भ्चाकार्यैण कार्यस्य संयोगजः संयोगः परमाणनैवेति ।
rrr rae A I Yl Re gg TIS ty yy -----
2
©
तलतसंयोगिकरायेत्वादिति | य्कावयवसंयोग्यपरावयवकार्थोऽवयवी न
स्वावयवसंयुक्तः, तवानैकान्तिकं स्यादत उक्तम्-तदकर्थत्व इति। यथपि
सयोगिकयेत्वादित्यत्र संयोगस्य asad व्यभिचारात् ; न विशेषणत्वम्
असम्भवात् , पाथिवत््यपरमणनु संयोगस्य द्व्णुकाजनकत्वात् › तथापि पाथिवः
परमाणुः जलद्वचणुकसंयोगी जकद्चणकाजनकत्वे सति जलद्वचणुकसमानाधिकरणा-
सबनकारीनस्तंयोगाश्चयत्वात् , यदेवं तदेदमिति carta: |
| पोनर्क्यमाशङ्कयाह । तमेन मिति | षनमसनुम् › रैयायिकं व्या्विसाध्यम् |
प्रयामनम्ति स्वीकबंन्ति - इत्यर्थः | agi, मैयायिकपक्तसम्बन्धिसाध्यरूपम् |
प्रत्यामनन्ति साभ्यरूपत्वमस्य दर्शयन्तीव्य्थः। तज्ञनकेने त । परमाणुद्धचपएक-
संयोगज्ञनकेनेत्यथेः। तथा च तदुतूपत्तिसिमकार्मैव ganna: संयोगः
स्पादिति भावः! तस्मिन्निति कायेस्याकारणेन संयोगः कारणसंयोगपूवंक
प्व । न च तस्मिन् कले द्चरणकस्थ द्च्णुकान्तरकारणेन सहं संयोगः पूदंकालच््ति-
भवति, युगपदुतपत्तो पपू्वकारसच्वादित्यर्थः। कारणसंयो गिनेवे ति । qaafa-
IC न्याघात् added. 2B पूवकालंसल्ल (भावान्. 3 Vardhamana reads एव् for च
K—25 ` |
10
15
20
[ II. 8—samyoga
482 किरणावटी
एवं तर्हिं परमाणोरपि raha ae संयोगजस्य संयोगस्यानुपपत्तिः | a हि तस्य कारण-
संयोगि graf सम्भवति | न । कारय्यमकार्थेण संयुज्यमानं कारणसंयोगि नैवेति
नियमादिति | wa च दैवाद्वयवक्रियायामुत्पन्नायां विभागसमकाटमवयविनि यदिः
क्रियोत्पद्यते, तदा aaa सम्भूय सयोगमुतूपादयतः; प्रत्येकमन्यल्लावध्रृतरक्तिकत्वा-
5 दित्यपि द्रष्टव्यम् | तथा हि--चरणक्रियातो विभागः, शयेनावयविनि कमं; ततो
विभागेन gaara: , अवयविकम्मेणा विभागः, ततश्चरणस्याणुसंयोगः, स्येन
विभःगात् पूर्वैसयोगनिब्र्तिः; तदनन्तरं चरणस्थाणुसयोगेन दयेनकमेणा च स्थाणु-
स्येनसंयोगः | = एवमुभयकम्मजेऽपि सयोगानुप्रवेदो रक्षणीय इति STARTER |
तदसत् | सयोगो हि विभागमनुत्पा्य तदविरोधिनं संयोगसुत्पादयति। wag
10 तस॒त्पाद्य तद्विरोधिनं ततो विरोधान्न सम्भूयकारितासम्भव इति तेविध्यमेवेति | अस्तु
तावदेवम् ; संयोगस्तु संयोगकारणमित्यत्र किं प्रमाणम् १ अन्वयव्यतिरेकौ । निःक्रिययोः
काय्याकाय्येयोः संयोगः कारणाकारणसंयोगमन्तरेण न क्वचिद् दष्टः, तरसिमिश्च सति पट-
तु्यादौ Sead इति । अजसंयोगमिच्छन्त कै चिदूविभागं न सहन्ते, तान् परत्याह--
ATS: संयोगोऽस्तोति | "निव्यपरमाणुवदि'ति व्यतिरेके दृष्टान्तः | अत देतु--
15 ध्पुथगनभिधानात्?। सवै(थापदेशप्रदृत्तन महषिणा प्रतिज्ञाते हि तेन यद्धावरूपं तत्
कारणसंयोगवतवेव्यथः। तथा च पूत्परमाण्ह्वचणकसंयोगोऽवश्यं वाच्य
इति भावः |
संयोगो eta अवयविनि कर्मोततपादो यावद्वयवकर्मोततपतिनियत इति
भ्येनकर्मोतपत्तिकाङे चरणे ऽपि कर्मोतिपादात् कमेव ति क्माचुतपत्तेः पूर्वोतुपन्नतञ्चरण-
90 -क्मणो नाशात् Wendt कमेज ध्व । अपि च संयोगकमेणोस्तृणारणि-
मणिन्यायेन कारणत्वे कार्ये वैजात्ये मिथो बविरूडजात्योरेकज्ासम्भवः। न चोभय-
RITA प्रव्येकज्न्यद्िजातीयमैवेति वाच्यं , तादशजातेर्योग्यानुपलम्भनाधितत्वात्
संयोगद्वयं gana जन्यत इति भावः । अजसंयोगस्य नित्यत्वाह् चिभागनाश्यगुणत्वं
रूयोगलन्तणं नास्तोत्यत उक्तम-अजसंयोगमिति। नन्वन्यतरकर्मंजोदाहस्णं
II, 8—samyoga |
किरणावली 483
स्वमभिध।स्याम fa | एतदविदणोति --चतुविंध भिति | ननु कथमस्य प्रयोगः 2
यथाश्रुते प्रतिज्ञापदन्याघातात् | सयोगं पक्षीकृत्याजत्वप्रतिषधे fatwa प्रति
बिद्धसाधनात् । तदतिरिक्तश्याप्रतीतावाश्रयासिद्धेरित्यारक्याह--परभाणुभिरिति।
अयमाश्चयः--न वयं प्रथमतः संयोगमेव प्रसिषिधामस्तस्याजत्वं ar; किन्तु लिविषे व्युत्-
पादिते यदचतुर्थमप्युपगछेत् तंप्रति कोऽसावजः संयोगः, कुत्र वेति प्रच्छामः। स यदि
ब्रूयात् परमाणुभिराकाश्ादीनां यः संयोगः asa इति, ततेदश्पतिषटते-परमाणु-
भिरिति सोऽन्यतरस्य परमाणोयेत् कम्म तज्ञ एव | नमु महति प्रा्षिपूर्विका-
aft: सयोगो, न चाकाशस्य परमाणुभिरप्रातिरस्ति, व्यापकत्वादत उक्तम--प्रदेशा-
वर्तिरिति। अव्याप्यद्त्तिव्युत्पादितश्चायमथैः। तेन परमाणौ वत्तमाना क्रिया
सयुक्तेनाकाशादिप्रदेरोेन स्वाश्रयं विमच्यासंयुक्तेन संयुनक्तीति न aa ठक्षणानुपपत्तिः |
प्रदेशश्चोपाचिमेद एव । न चैवसमुपाधय एव सयोगतदभावाश्रया इत्युक्तम् । अपिच
महति ane मृादग्रमभ्राच मूलमुपगच्छतः कपेः यदि मूलाग्राभ्यामेव संयोगविभागौ न
न्यभ्नोधे, न तदा तावपि अवयवापेक्षयाऽवयविनाविति न्यायेन निरवयवे परमाणावेव
@
qaamiacaa ae—afeaic | यथाश्रुत इति । आत्मा नास्तीतिवत् सिद्धय-
सिद्धिभ्यां व्राघतादित्यथः। अब्थाप्यघ्च ्तिरिति। परमाण्वाकाशसंयोगो न
यापकः संयोगत्वात् कपिचत्तसंयोगवत् | न चाप्रयोज्ञकत्वम् | परमाणोराकाश-
व्यापकत्वे परमाणत्वध्याघात॥त् । ननु Rea भवयवानाम् अवच्ेदकत्वादाकाशे तद्-
सम्भव इत्यत आह--प्रदेशाश्च ति। अवयवाभावेऽपि संयोग्यन्तरस्यैवावच्ठेदकत्वम् |
तत्राप्यन्य एव॒ तदवच्डदक इत्यथः | नन्वेवमुपाघय पव तदाश्रया न quiga
आवभ्यकत्वादित्यत आह--न चेति । शाखावच्च्छेदेन aa: कपिसंयोगीत्यनुभवो
न तु शाखैव कपिसंयुक्तेति। उक्तमिति । न हि कयभेदेन शक्तथशक्ती कार्यमेवा-
ध्येते इत्यादिना अपि afi सर्वल्लावयविन्यवथवसंयोगेनान्यथासिद्धो
10
15
20
10
15
29
[ II. 8—samyoya
484 किरणावली
: ^ । 2 a = व <
संयोगः स्यात्, तथा च नोपलभ्येतेत्यनुभवविरोधः । सावयव एवावयवे ada इति
विचारे निरवयवे न स्यादेवेति द्वयणुकादिप्रक्रमाभावात् स्वीनुतूपत्तिः। भेय्था च
ताडितायां संयोगस्य नभोव्यापकतया तदनुरोधेन शब्द उत्पद्यमानो नमो व्याप्नुयात् |
तथा च सर्वत्र तदुपलम्भप्रसङ्क Tate स्वयमूहनीयम् |
परमाणावेव संयोगपय॑वक्तानात् संयोगोऽतीन्द्रियः स्थादिति तत॒सान्ञात्कार-
व्याघात इत्यथैः | न च बतरसरेणोरवयवादच्छेदाग्रहात्तत्र नान्यथासिद्धिः | तल्ापि
दिगुपाधीनमिवावच्ठेदकत्वसम्भवात् | नञ चाग्याप्यच्र्तित्वं न स्वाभावसामना-
धिकरण्यम् । सूपादीनामपि स्वन्योन्पाभावसामानाधिकरण्यात् | नापि स्वसंसर्गा-
भवषसामानाधिङ्रण्वम्। रूपादीनां स्वप्रागभावसामानाधिक्रर्ण्यात्। नापि
स्वात्यन्ताभावसमानाश्नयत्वप् | अत्यन्ताभावत्वः्याघतात्। किञ्च पकवैकदेकस्य
भावामवयो्विसेघवबरत् ‘aa प्रतीतिभ्रम पव कुतो न स्थात् ?
मैवम् । स्वप्रतियोगिसमानकारसंसर्गाभावस्यैवात्यन्ताभावत्वात् । अन्यत्रा
त्यन्ताभावस्य प्रतियोगिदैदेश्यनियमेऽपि शाखायां da: कपिसंयुक्तो न qe इत्य-
वच्करेदभेदेन प्रतीतेर्विरोधस्येव अभावात् । येन प्रकारेणकधस्यपसंहायत्तयोर्विरोधः
ततोऽन्येनापि प्रकृरिण यदि विसोधः स्यात्तदोभयोच्ेदप्रसङ्कः। किञ्च
तुव्यन्यायतया संयोगाभावोऽपि gaa ada इति भावाभावयोरभयोखुच्ेदप्रसङ्कः |
न॒ च प्रतियोगिसमानदेशत्वेनात्यन्तामावस्यान्योन्याभावत्वापादनम् | व्पराप्प-
तरत्तित्वस्योपाधित्वात् | नन्ववच्केदकस्याक्यविनौ ऽर्थान्तरत्वे तत्र सयोग
वृर्यचु्तिभ्याम्रथविनि seafafada न कञ्िदुपयोगोऽनर्थान्तरत्वे च तश्वस्थ
एव् विरोधः|
अत्राहुः--संयोगस्यावयदिनि समवायेऽप्यवयवान्तरावच्छेदभ्रती तिबलात्
कस्मिश्िद्वयवे तस्याधारता, न सवेदरेत्यम्याप्पद्त्तित्वाथंः ।
यद्वाऽवयवसंयोग एवो परस्य मानेऽदयविनि संयोग उपरम्यते | wa त्ववयते
सं योगाभावस्तस्मिन्नुपरभ्यमाने saga सख Rasta इत्यव्याप्यन्रुत्तित्वाथैः |
°सावयवस्यैवेति | सावयवाव यवस्थैवेत्यथः । मेयो मिति! विभुषिशेष-
1B ततूप्रतीतिमरमः। 1 Vardhamana reads सावयवस्य for सावयव,
Il. 8--51014०4/ |
किरणावी 489
तस्मादाकाश्ादयः परमाणुभिः - परमाणुक्रियया संयुज्यन्ते fausaea a नित्यद्रव्यत्वे
सति निःक्रियत्वात् deta: परमाण्रुभिनिद्चख्परमाण्रुवदिति सिद्धम्। विभूनां
परस्परमजः संयोगो मविष्यति | तथा हि आकार कालादिना संयुज्यते
मूत्तसंयोगित्वात् xara शरीरवदिति। न चासौ कर्मजस्तेषां निष्क्रियत्वात्,
नापि संयोगजस्तेषां निरवयवत्वात् इति यदि ब्रूयात्तेदमुपतिषते--विश्चुनामिति |
विभवः परस्परं न संयुज्यन्ते; युतसिद्धिरहितत्वात्, अवयवावयविवदित्यापाततः;
सतूप्रतिपक्षत्वात् संयोग एव तेषां a सिद्धयतीत्यथैः। संयोगगतकाय्येत्वप्रयुक्तेय
युतसिद्धिव्याप्तिरिति चेत्१ ay, संयोगसाधकस्य हेतोविभागापादक्व्वात्।
सोऽप्यापाद्यतामिति चेत् १ न। तस्य॒ संयोगप्रतिद्रन्दिस्वेन तदजत्वव्याघातात् |
अजयोविरोधो न भविष्यतीति चेत्, न। तथात्वे तद्छक्षणव्याघातात् । अप्राप्ि-
पूविका oft: संयोगः, प्राधिविरोधी गुणो विभागः इति हिते। गुणलक्षणा ofa:
संयोगः इत्यस्तु, विभागस्तु लक्षणविरोधापत्तेरेव विभूनां न भविष्यतीति चेत्; a
अयुतसिद्धानां प्रा्तिनिल्या प्रा्निरिति वा समवायलक्षणाक्रान्ततया गुणत्वानुपपत्तेः । तथापि
` गुणत्वे समवायोच्छेदात् NARA, न। गुणादीनां निर्ग॑णत्वेनाप्राप्तत्वप्रसङ्गादिति |
गुणानां याबत्यसमवायिकारणं तावत्यवभ्यंभावादित्यथः। तस्मादिति।
आकाशादयः कमेजन्यसंयोगाश्रया gay साध्ये इव्यत्वादिति देतुः।
क(रण(करारणस्योगजन्यपरमाणसंयोगश्चयेणावयविनानैकान्तिकः स्यादिति नित्य
द्रव्यत्वे सतीट्युक्तम् | निःक्रियत्वन्तु विभुकमेणा संयोगो नास्तीति ज्ञापनाथम् ।
विभुपरमाणुसंयोगः sis: संयोगाज्न्यसंयोगत्वादिति देत्वन्तरसूचनाय निः क्रिय-
त्वमित्युक्तमित्यप्याद्ुः। यदप्यनेन कमजसंयोगसिद्धावपि नाजसंयोगामावः
सिध्यति, तथाप्याकाशं कमजन्यपरमाणसंयोगानाध्रयः अपूतेत्वाद्रूपवदिति । न चाद्र- -
eA: + तुदपयोगक्तेमत्वान् , व्यथेविशरेषणत्वाच्च | स्रूतेसंयो गित्वा-
दिति। संयोगित्वादित्येव देतुः। gafa तु सन्निधानात् संयोगित्वं काठेनैव
सहोक्तं तश्चासिद्धमिति भ्रमापाकरणायोक्तम्। न च सूत्तत्वमुपाधिः। कालवुत्ति-
सेयोगाश्रयत्वस्य करेऽपि वृत्तेः साभ्याव्यापकत्वात् | |
विभव इति। यद्यपि युतसिद्धिमात्राभावोऽसिद्धः परस्परं युतसिद्ध्भावे
a प्रतियोग्यप्रसिद्धिस्तथाप्याकाशं न काङसंयोमि कालसंयोगप्रागभावश्युन्यत्वात्
रूपवत् । a चाद्रव्यत्वमुपाधिः, व्य्थविेषणत्वादप्रयोजकल्वान्चेति भवः" |
1A विशबणत्वादित्येव भावः ; {3 .विशेषणलादिव्यव तातृपयम् |
10
15
20
10
15
20
20
हेतोः द्वभ्यत्वादित्यस्येत्यथेः। अनुक्कूलेति। न च संयोगसमवायिक्ारणत्वेनं
| 11. 8—samyuya
486 किरणावली
तस्मादनुकूरूतकाभावात् प्रतिकूकतकामावाच विुसंयोगसाघनमन्यथासिद्धम् | व्यापकानु-
पलन्धिस्तदभावसाधने सत्तकतयानन्यथासिद्धेति स्थितम् | अथ केयं युतसिद्धिरित्यत
आद--सा पुनरिति। द्वयोः सम्बन्धिनोरन्यतरस्य वा सम्बन्धिनः परथग्गतिमस्वम् |
विभागहेतुक्रियाखम्बन्ध इति यावत् | युताश्रयाश्रयित्वं परस्परपरिहारेण प्रथगाश्रयाश्रयित्व
Jat: | इयं द्वयायुतसिद्धिः संयोगव्यापिका aa नास्ति aa संयोगोऽपि नास्तीति
संक्षेपः-। उभमयसाधारणं तु युतसिद्धरछक्षणमप्राप्तयोर्वि्यमानतेति। अस्व्येव तहि
विभूनामियं तत् कथ न संयोगः १ अस्त्येव, न तृत्तरकार प्राप्तेः कारणमस्ति "विरोषाबुपादायतु
चिन्ताव्यापकनिन्रच्या तन्निब्त्तिसाधनाय | अथ व्यापकनिवरच्या अयुतसिद्धत्वेन विभूनां
समवाय Ca Ph Tea १ न स्यात् | द्रव्यत्वे सत्यकाय्य॑स्रात् परमाणुवत् | नद्य
कार्य्यं द्रव्यमक्रारणे समवेति। आधारघेयभावानियमप्रसद्धादिति। एवमुत्पाद
निरूप्य विनां निरूपयति --विनाश्चस्त्विति | सर्वस्य ल्लिविघस्यापि ययोः
सयोगस्तयोरेव वत्तमानाद्विभागद्विरोषिगुणादित्यर्थः। तत् कर aaa, नेव्याद--
| ब 1 पणर
दव्यत्व्तिद्धेस्तदनुपप्तिरेवानुक्रुखतकः । = द्रव्यान्तरसंयोगित्वेनापि तदुपपत्ते
प्रतिक्कुलेति । कालाकाशयो्मिथः संयोगित्वेऽयुतसिद्धिपरसङ्कादित्यथैः । नन
पृथग्गतिमखमवयवावयविनोरप्यस्तीति तयोरपि युतसिद्धि्रसङ्कः । न हि यदेव
कमांबयवे तदेवावयविनीत्थत आह--विभागहे त्विति | अवयवाबयविनोभिन्न-
गतिमच्वेऽपि मिथो विभागजनिकरा गतिर्नास्तीव्यथः । नन्वेवं घरपरयोरनुतपन्नपरस्पर-
विभागजनककमेणोने युतसिद्धिः स्यादित्यत माह--युताश्चय [श्रथि]त्वभिति।
इयभिति। पथगाश्चरयत्वप्रथग्गतिमल्योरन्यतरत् संयोगभ्यापकमित्यथेः |
विभुपरमाण्वोः परथगाश्रयत्वाभावात् घरपरयोः पृथग्गतिमस्वाभावात् प्रत्येकमन्यापक-
त्वादत आह-उ येति नं तुत्तरकार भिति | संयोगज्ञनकयोः संयोगकमेणो-
विभुनोरभावादित्यर्थः | [* वि्ोघाविद्योषयो शिति | युतसिद्धेविशेषो पूर्वोक्ता-
facad: ।] तथा च यावद्धिशेषाभावे विभुनोयूतसिद्धिसामान्यस्य संयोगभ्यापकस्या
भावात्तद्वचाप्यस्यसंयोगस्याप्यमावः | ‘gat सती"ति नित्यगुणम्यावत्तनाय |
तयोरेवेति! समानाधिकरणस्यैव विरोधिगुणस्य नाशकत्वादिति ara: |
II. 9—vibhaga |
किरणावली | 487
eatate | कथमित्यादिना स्पष्टयति। सथुक्तद्रव्यमक्रियमेवावयवक्रिया-
विभागादिन्यायेन यदा विनदयति तदा तद्विनाशात्तदाधितरूपादिवत्तदाश्चितसयोगोऽपि
विनदयतीत्यर्थः। अश्युसयोगविनाश्रसमकालं तन्त्वन्तरे क्मचिन्तनात् उभाभ्यामपि
मवतीति-- केचित्| तदसत्। द्रव्यनाशषकाठे विभागानुपपत्तेः। तथा हि
STA: संयोगनारतन्तुकमयोगपये यदा अं्युसयोगनाशान्तन्तुनाशः, तदा तन्त्वन्तरे
कम्मेणा विभागः किमाश्रयो जायताम् १ न च पूर्वकारसद्धावमालैण समवायिकारणत्वं
कारणत्वाविरोधेऽपि समवायित्वविरोधात् | तुव्यकाट्योः सम्बन्धात् | न चाश्चयनारोऽपि
यथा काय्यं क्षणमाल्लसम्बद्धमवतिष्ठते, तथोत्पतस्यतेऽपीति साम्प्रतम् , विनाशस्य
सदहेतुकत्वनियमेन तदुपपत्तिः । इह त्वसमवाये समवायिकारणत्वानुपपत्तेरिति |
विभागो विभक्तप्रत्ययनिमित्तमिःति | निमित्तमिति विशेषणम् । प्रत्ययः प्रतीतिः,
तद्धिनारादिति। न चाश्रयनाशकादेव युगपदाश्चया्रितनाशोऽस्त्विति
वाच्यम् ; आश्रधनाशकापेत्तया आश्चयनाशस्यैव लघुत्वेन कारणत्वात् । तुट्थ-
कालथोरिति | समवायिकारणत्वस्य समवायगभत्वादित्यथैः । स योगसिद्धा
वन॒मानमण्याहुः | गगनपवनसंसगेजन्मा शब्दौ रूपादि्रयोविशतिगुणासमवायिकारण-
दयुन्योऽयं गुणास्तमवायिकारणकः शब्दत्वात् दवितीयशब्दवदिति |
ag चातीन्द्रियो विभागो न विभक्तप्रत्ययनिमित्तमिति तत्राभ्या्षिरद्रष्टादेरपि
तन्निमित्तत्वादतिभ्याचेश्चेत्यत आह- नि भिन्त भित्ीति। अनेनायं विभक्त इत्यस्यां
बुद्धो यद्विशेषणत्वेन भासते गुणः स विभाग इत्यर्थः । अतीन्द्रियस्यापि विभागस्य
10
13
[ II. 9—vibhaga
488 | किरणावली
प्रतीयते अनेनेति । शब्दश्चेति प्रमाणकथनम् । संयोगाभावे विभागव्यवहार इति
aq, न । सूपरसादिषु विभक्तप्र्ययाभावात् । द्रव्ययोरिति dq, अवयवावय-
विनोस्तदमावात् । संयोगनाशो विभाग इति चेत्; न। अन्यतराश्रयविनाशात्
संयोगविनारे विभक्तप्रत्ययप्रसद्खात्। नहि द्वयोः संयुक्तयोरेकतरविनारोऽन्यरिमन्
9 विभक्तप्रत्ययः कस्यचित् | न च तल्ल संयोगोन विनष्टः। नवा संयोगविनाशो न
प्रतीतः | दौ संयोगिनौ विनष्टसंयोगौ विभक्तप्रत्ययालम्बनमिति चेत्, न । प्रमेयाधिक्या-
भावात् | न हि षटत्वनिमित्तको घटप्रत्ययस्तदेकत्वानेकत्वेऽनु विधत्ते , शुक्छत्वनिमित्तको वा
शुङ्कप्रत्यय इति। नच विरोधिन गुणमन्तरेण सत्याश्रये गुणविनाशकारणमस्ति |
विशेषणत्वमस्त्येव म्याचृत्तिधरीजनकधीविषयत्वात्। प्रमाणेति! प्रतीतिपदेन
10 Sead gage विमागशब्दप्योगेन च शब्दाल्मना ततसहायस्तर्को दरितः।
संथोगामावं इति। अनन्तसंपोगसंसर्गाभाव ` इत्यर्थः! . शूपेति। रूपाद्
संयोगात्यन्ताभावस्य विद्यमानत्वादिति मवः। संयोग[वि]नाङा इति ।
तस्य च संयोगसमानाश्रयत्वात् नोक्तदोषः | ag संयुक्तबिभकते पुनः संयोगान्तस्वति
पूवंसंयोगनाशसचादिमागधीप्रसङ्कः । = याघदुतूपन्नसंयोगप्वंसस्य विवक्तितत्वे
15 यैक षव संयोगो aseaa यावदर्थामावाद्भ्याप्तिः। मैवम् । संयोगत्वा-
` बचिङधन्प्रतियोगिकष्वं सस्य विवक्तितत्वात्। सामान्याभावस्य च यावद्िशेषा-
भावञ्याप्यत्वेनैकसंयोगवत्यभादात् । स्वसमानाधिक्रणसंयोगासमानकाखीनस्य वा
संयोगध्वरं सस्य विभागधौ विषयत्वात् युक्तं aa, बिभागस्योत्तरदेश-
संयोगनाभ्यतया त्षणमाच्रस्थायित्वात्तदुत्तरत्तणे विभक्तप्रतीतेः संयोगध्वरंसाखम्बनत्वेन
त्वयाप्यजुमतेरिति भावः प्रमेधाधिक्येति। ag द्वित्वमैवाधिकं स्यात् |
Il, 9—vibhaga |
किरणावली 489
कर्मैव संयोगविनाशकमस्वु | तस्मिन् सति त्निव्रत्तिदरोनात्। अन्वयव्यतिरेक-
WIA वस्तुसामथ्यस्य | नहि गुणान्तरस्यापि गुणविनान्लकत्वेऽन्यत् प्रमाणमस्तीति
चेत्, न। तदनुविध(नस्य सन्दिग्धत्वात् | न द्यच्रिस्ंयोगात् वृणादिकं विनद्य
दुपलमभ्यते इत्यियोग दवाहत्य तस्य नादाकः; इन्धनविनाशाद्रा वहिविनद्यतीति स
एव तस्य नाशकः, किन्तु क्रियाविभागादिन्यायेनावयवविषश्टेषविनाशौ | न हि? तावन्तरेण
द्रव्यान्तरसंयोगानिमित्तनाशाद्वा द्रव्यं विनहयतीव्यतिप्रसङ्गात् | तदिह क कर्मैव
विरोषि, विरोधिगुणोत्पादकं वेति सन्दिह्यते । तत्रायं निणैयः | सेक्षेपतस्तावद् द्विविध-
मेव जगति विनाशकारणं, fara: विनाशद्चति । ततापि विरोधी समानाधिकरण
एव, विनाशस्तु कारणस्यैवेति «faa: | अन्यथाऽतिप्रसङ्गत्। जातिमाल्तेण हि
— ~~~ -]---------__________- =-=
अन्नाहः- विशेषणज्ञानं विरोष्यसन्निकषंस्तयोर तंसर्गा्रह इत्येव fats
प्रत्यक्ञसामान्यकारणं न तु विशेषणस्यैकत्वानेकत्वे अपि तन्त्रम् | अनेनायं विभक्त इति
्वित्वाजुच्छेखो व्यवहारश्च न स्यात् । अपि च द्वित्वान्तमविनैव विभागपदार्थत्वे at
विभक्ताविति सह्रयोगो न स्थात् । तथापि दरव्यध्वंसाजन्यः संयोगभ्वंसो बिभक्तधी-
विष्यः स्यात्। मैवम्! घरात् परो विभक्त इति अनुभवाद्विमागस्य परृथक्त्वस्येव
साबधित्वात् | ध्वंसस्य च सप्रतिधोगिकत्वात् | अवधित्वप्रतियोगित्वयोमंद-
स्योक्तत्वात् | सं्ोगनाशानन्तरमाश्रयनाशे ४३ सप्रतीतो सत्यामपि विभक्तप्रतीतेर-
भावात् । विभागः स्चित्यबाधितधीवेयत्वत् | शब्दसंयोगजन्यशञ्दासमवायि-
कारणत्वात् | विभागाभावस्य संयोगत्वापत्तो विनिगमक्राभावाच्च। न च संयोगा-
भाव पव विभागधीः कथमन्यथा हिशवदिन्ध्यो विभक्ताविति प्रत्यय इति वाच्यम् ,
विभागपदस्य नानाथेत्वात् । पवं सत्थजुमानमप्याद्ुः। संयोगत्वं feahaata-
वृ्तिगुणत्वसाक्ताट्व्याप्यजातिभिन्नं प्रमेयत्वात्" घटवत्: । बिभगे मनान्तरमाह-
न भ्येति। ससमवायिकारणकगुणनशे समानाधिक्ररणविसेधिगुणस्य करण-
त्वादिव्यथेः। ag गुणत्वमतन्बं किन्तु समानाधिकरणविरधिमाचं लाघवादिव्य-
मितरेव्याह--कर्मवेति। [सन्दिग्धत्वादिति। कमं साक्तातसंयोगनाशकं
परम्परया वेति संशयादित्यर्थः | विष्छेषो द्रव्यारम्भकसंयोगनाशः |) कारणस्येवेति ।
समवायिकारणस्यैवेत्यर्थैः।
IB मेयचात्. 2A घटवत् omitted 3 Vardhamana reads च for द्धि.
K — 26 ` |
10
20
29
10
15
20
[ II. 9—vibhaga
490 किरणावली
गुणान्तरवियोधिप्वे तजन्मनि वध्यजातीयं क्वचिन्न feta, एवमुदासीनविनाशोऽपि
यदि विनाशकः स्यात्, ada सरवे विनश्येत | एवं सत्यङ्ुल्यासुतपन्नेन कमणा अङ्गुली
तरुसंयोगनारोऽपि हस्ततरुशरीरतस्संयोगनाशो न स्यात् | हस्तादीनां नि;क्रिषत्वात् |
अङ्खलीकर्मणर्च व्यधिकरणत्वात् | न चाङ्कुटीतरुसंयोगनाश।द्धस्तादितरुसंयोगनाशो
भविष्यति इति युक्तम्| कम्मेज शरीरादिसंयोग PASTA ASST MEU HAA :
अकारणनाशस्याविनाशकत्वात्तस्मात् क्मजनितविभागजविभागपरम्परया निःक्रियसंयोगः
परम्परा बिनाद्यते इति अनिच्छनपि गले पादुकयाङ्गीकारयितव्य इति तमिममनुग्राहक
तक लक्षणे अनुपदमेव सूचपिष्यति। व्यधिकरणमपि कर्मैव विनाशकमस्तु | न चाति
प्रसङ्गः | आश्चयाश्ितपरम्परासंयोगस्येव विनादयत्वात् | न । विरोधिनः समानाधि-
करणस्यैव विन।शकत्व मित्यचासति बाधके सङ्को चानुपपत्तरिति भासवेज्ञमतनिरासः |
‘aq सत्यङ्गुल्या सिति | न चाङ्गुटोतश्ब्तिः संयोगनाश पव
समानाधिकरणो विरोधी aa: हस्ततरसंयोगविनाशकः स्यादिति वाच्यम् ,
आश्रयनाशाजन्यगुणध्वंसस्य विरोधिगुणजन्यत्वनियमात्। समानाधिकरणस्य
भावस्यैव नाशकत्वाचच । हृस्ततस्[दारोरतरु]संयोगनाशो न स्यादिति ।
ag हस्ततरुसंयोगनाशाभावे साध्ये हस्तादीनां निष्कियत्वादिव्यादि हेतुद्वयं
MAKI! न च अड्गुरीकमं a हस्ततख्संयोगनाशकं तसरहस्ताघरसि-
कमत्वादिति वाच्यम् , कर्ममालस्यैव संयोगनाशकत्वानभ्युपगमेन व्यर्थं विशेषणत्वात् ,
कमेत्वादिल्येताबन्मा्रस्य परं प्रत्यसिद्धेः। व्यधिकरणस्याप्यद्टस्य नाशकतया
व्यभिचाराच्च | मेवम्। हस्ततरुस'योगनाशः नाङगुरीकमेजन्यः स'योगनाशत्वात्
समानाधिकररणभ।वजन्यो वा आघ्रयनाशाजन्यस'योगध्वंसत्वा दित्यस्य faafaacarg |
तस्मादिति। विभागजविभागपरम्पस्येत्यथेः। कमजनितहस्तसंयोगस्या-
समवायिक्रारणनाशो न age इति तन्नाशक्रत्वेन विभागसिद्धो कमससानाधिक्ररण-
संयोगस्यापि स पव नाशकरः, कमं च विभागज्ननेनान्यथासिद्धमिति भावः। यद्यपि
नेदं प्रत्यक्ञमानम् . अनुलानपरत्वे च हेतुश्ुन्यता, तथापि प्रागुक्तविभागध्राहकस्तको ऽनेन
द्रशितः। अत एव वक्ष्यति 'तमिममनुत्राहकमि"ति। ्यधिकरणमपाति । क्लपत्वात्
गुणान्तरकद्यने च गोरवादिति भावः | अस्ति बाधक इति । सङ्कोचकस्यैकदेश-
IB व्याच कर् एधमेस बिना श कत्वऽतिप्रसङ्गमाह-- जा तिमातैखति added,
~^
IL 9—vibhaga |
किरणावली 491
कार्येण कारणानुमानमाह--छ्ाब्द्विभागहेतुश्च [इति | । न केवलमनुमूयते
कार्येणानुमीयते चेति ara: | वीणावेण्वादिवद्वदहनदद्यमानस्फुट्देणुटात्कारादयोऽपि
वाय्मिघातादेव जायन्ते, किमत्र गुणान्तरकस्पनयेति चेत्, न। एकरिमन्
विदे चरणाविष्टन्धे विद्लान्तरे च बरख्वता नुदमाने अमिधातासम्भवात्।
न हितत्र ada दरूनमिहन्यते, विलोमगमनलस्रात्। नापि दलेन वायुरभिहन्यते;
नु्यमानत्वात् | नापि वायुना दर वायोः प्रथमतस्तच् स्तिमितत्वात्। नच
नुद्मनेन द्रव्यान्तरमभिहन्यते, निविङ्ावयवस्य द्रव्यान्तरस्य'भावात्। भवितव्यं
च कायस्य वस्तुनोऽसमबायिकारणेन। न च संयोगनाश carat भावस्य
तत्वात् | न च कर्मैव तदस्तु , प्रत्यासच्यभावेन तद्छक्षणानुपपत्तरिति | तदयं gars: |
विवादाध्यासितः शब्दसन्तानः संयोगाद्रतिरिक्तासमवायिकारणप्रमवः , सयोगा-
यनुपपक्तौ सत्थामुपजायमानत्वात् ; अवयविरूपवत् | यद् at, यदेवं न भवति,
तत् संयोगायनुपपत्तौ नोत्पद्यते , यथा संयोगजः शब्द् इति व्यतिरेकः । विभाग
area चानन्तरमेव वक्ष्यति । लक्षणमाह--श्रासिपूविकैति। न प्रातिः अप्रा्तिः,
बाधाट्मकतया बाधक्मनतरेण।सच्व।दिलत्यथेः । = आश्रयाधितपरम्पसयाश्चानुगतत्वा-
दिति भवः। कर्थेणेति। अयोविशतिगुणासमकायिकारणकत्वश्युन्यस्य शब्दस्य
गुणासमवायिकारणाञुमानादि्यर्थः' | "तखाद'समवायिकारणत्वादित्यर्थः। प्रत्या-
10.
19
सच्यभावेनेति। कार्थैकर्थप्रव्यासत्तिकारणैकार्थप्रत्यासच्योरभावेनेव्यर्थः। नच `
वंशदखदवसंयोगनाशपिक्लो वंशदलाकाशसःयोगोऽसमवायिकारणम्। सयोग
समवाधिकार्णशब्दस्य स योगनिमित्तकारणकत्वन्या्तेः; भेरय्याकाशस'योगजजशञः
मेरोद्रण्डस'योगनिमिदरकारणतादशनात् |
छश्चषणसमाहेति | “विभागो विभक्तप्रत्ययनिमित्तमि'त्यस्य प्रमाणोपदशेकत्वादित्यथेः।
यद्वा , भजविभागव्यवच्छ्धदकं छन्ञणान्तरनित्यथः। तथा च वद््यति (अजो विभागो
~
; र | ९
1A कारष्षकव्वानुनानादिव्यथः। 8 कार्णकत्वादित्यथः ! `
Ot
10
20
| Il, 9—vibhaga
492 किरणावली
प्राप्तिवियेधी गुण इत्य्थैः। अथ प्राप्त्या संयोगेन सह किं देर कृतः कालकृतः स्वरूप-
कृतो वा अस्य विरोधः १ सर्वं चेतदनुपपन्नमत उक्त--प्राधिप्ूविकेति | तथा च
पराप्तेर्वध्यताविभागस्य wana ahd, तेन संयोगविघातको गुणो विभाग इति संक्षेपः |
तथा चाजसयोगवदजो विभागो नास्तीति सूचितम् । उपपादितं चैतदिति | एव सति
संयोगविमागयोरनन्यथासिद्धपौर्वापर्यनियमलक्षणः कार्य्यकारणमावोऽप्यस्तु , न नः कथि
ददीनविरोधः, असति संयोगे कस्य विरोधी विभागः स्यादिति विरुद्धस्वभावतानिवेह-
प्रयुक्तोऽयं पूर्वपरभावो न निरुपाधिरिति चेत् कोटिः, ule , विरुद्धस्वभावता दहि
स्वरूपमेव विभागस्य, तथाच स्वरूपकाभाय अपेक्षणीय न कारणमिति सुष्टूवव सित विन्य.
विनाशकयोसपि कार्यकारणभावः स्यादिति चेत्, स्यात् | af पौ्वीपयनियमः
कार्यकारणमाव इति हातमुत्सहामह इति । कारणङृतमवान्तरमभेदमाह-- सतं चेति |
चः समुचये , संयोगवत् सोऽपि लिविध इत्यथैः। तदेतद्िशदयति--अन्थतरेति |
अत्र विधाद्वयमतिदेशेन व्याचष्ट--तृञ्खैति। यथा संयोग उपसपेणक्रियावता निःक्रिय-
स्यान्यतरकम्मैजः, तथा विभागोऽप्यपसर्पणक्रियावता निःक्रियस्यान्यतरकर्मजः । यथा
स्थाणोः ARATE , यथा विरुद्धदिकूत्रिययोः सन्निपातः संयोग उभयकमजस्तथा-
ऽपसर्पणक्रियावतोर्विभाग उभयकमेनः | यथा मह्छयोर्मेषयेर्वेति । तदेवोदाहरण-
meat: । तृतीयां विधामाद-विमागज्ञस्त्विति। ठशब्देन सयोगाद्वय-
वच्छिनत्ति। संयोगजः संयोगः कारणाकरारणसंयोगपूर्वक एकविध cal विभाग-
जविभागस्तु कारणमालविभागपूर्वकः कारणाकारणविभागपूर्वकश्चति द्विविध इत्यथः |
यथा चेत्तथा वक्ष्यामः| अल प्रथमां विधां व्युत्पादयति--क्ौरणेति। कायै.
विष्टे कायेग्याप्ते | अत्रष्वयवान्तयादिः्यारम्भकं द्रव्यम्, (आकाशादिदेशादित्यनारम्भकः
द्रव्यमवचिममिप्रेति । आरम्भकसंयोगाश्रयश्च द्रव्यमारम्भकं तद्विपरीतमनारम्भकं द्रव्यम् |
५५५ == ~~ =-= ~^ ~+ -- =-= ~= === नत oe
कसेज इति । विभक्तविभागोऽयम् । प्रथमं विभागो द्विविधः, wast विभागजश्चेति
विभागात्। यद्यप्युभयदण्डजत्वादिना घटे विशेषानुपलम्भाद्विभागेऽप्युभयक्जत्वं
न विशेषस्तथापि अन्यतरकषंजे उभयकमंजञे च विभागे अन्यतरस्योभयस्य चावधित्वं
प्रतीयते, aa कर्मोतिपद्यते तक्षिष्ठविभागेऽन्यस्यैवावधित्वात् | cage काये
विशेषः कारणाधीन श्व grea: |
नास्तीति । संयोगनाशक इति fear विरोषणान्नाद्ररेऽतिष्यािः। अन्यतर-
Il. 9—vibhaya |
किरणावली 493
यद्यपि "यदा तदे'त्याह; तथापि यत्तदिति फलतीति, तथेव प्रव्येतव्यम् | न दहि यद्य करोत्येकं
तदा अपरं न करोत्यन्यदा करोतीत्यमिप्रेतं सम्भवति वा विभागे eget कर्मणा.
ऽपेक्षणीयान्तराभावात् प्रतिबन्धानुपपत्तेः । तदयमथैः-- यत् कमं द्रव्यारम्भकसंयोग-
विरोधिन विभागमारमते, न तत् क्म द्रव्यारम्भकसयोगविरोधिनं यच्वेवं न तद-
विरोचिनमिति। विकसत्कमलङडमरूदलादौ तथा ददीनाच्चेतदवधारणीयं कार्यविपर्थयात्
मवितव्यं कारणविरोधेन | न दहि wa विरुदमविरुद्धजातीयं च कारणमिति
सम्भवति | तदिह कारणे वर्तमानं कमं यदि द्रव्यारम्भकसंयोगाविरोधिनं विभागः
मारभते, तदा तद्विरोधिन न जनयेत् । जनयति च तत् । तेन तदविरोधिनं न जनयती-
व्यवसीयते | न च वाच्यं द्रव्यारम्भक्रसयोगविरोधितदविरोधिविभागजनकतया कर्मवेचित्रयं
ag यदा तदे'त्यभिधनात् कालान्तरे कमणो विभागजनकत्वं स्यादेवेत्यत
आह--यद्यपोति। ag कमकच्यनेयमदपपन्ना युगपद्धिभागानां प्रत्ययात् ,
करमाचुपलभ्पेश्चेत्यत आह् — अयमर्थ इति। अथ द्रव्यारम्भकस'योगविगेधि-
विभागजनक्रश्य अविसोधिविभागजनकत्वासावस्य' क्ाप्यदशनात् तदविसेधिविभाग-
जनके विरोधिविभागजनकत्वाभावस्य च विकसत्कमलदलाष्षो दशनात्
विभागस्य द्रव्यारम्भकस'योगविरोधित्वाविरोधित्वप्रयोजकः वैजात्यं स्वजनककमेणो
मिथो विरूढजातीयत्वं विना अनुपपन्नं तत् कठ्पयति । न चैकत्र कमणि विशदे
जाती वर्तेते इति नोभयविभागज्ञनकत्वमेकश्य कर्मणः सम्भवतीत्यथः।
अन्यथा द्रव्यानारम्भकसंयोगविसोेधिन्याः क्रियाया नियमेन विसयोधिविभागजनकत्वे
चरत्येवावयवे द्रव्यनाशापत्तेः। न च तत्रान्यन् कमलम् । तत्वेन प्रहात्। न
चानिययेन तथारित्वति वाच्यम् । विकसतकमल्दखादौ तददशंनसम्भवेनेव भूतं कमं
तंद्विसोधिविमागंः न जनयतीति नियमा्रधारणात्। aaa विभागवैजात्यात्
कमेदेजात्यं, तथापि पास्यमानकवंशदरे द्रव्यारम्भकानारम्भकसंयोगविरयोधिविभाग-
जनकत्वेन HAS त्वनारम्भकसंयोगविरोधिविभागमालज्ञनकःत्वेन किं वैजात्यं किं
वा भवदुक्तरीत्येति सन्दिहयते। तथा चानारम्भकसंयोगविरोधिविभागजनकत्वं
कमेणः समान्यत प्व विशेषादारम्भकसंयोगविरोधिविभागजनकत्वमपि स्यात् ,
विभागवोर्योगपय्यद्शनादिव्याशङ्ध्च निराकरोति- न च बाच्यभिति।
18 संयौगधिरोधिविभागजगक्षे कमणि तद विसोधिविभा गजनकल्ाभषस्य.
5
10
20
29
10
| Il 9—vibhaya
494 किरणावली
किमस्तु, कं वोमयानुमयविमागजनकतयेति सन्दिद्यत इति कायविरोधस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वात्,
उभयजनक्त्वे च सन्देहात् सन्दिग्धमपहाय निध्ितसुपादाय चान्वयव्यतिरेक)।भ्यां
कायेकारणभावावधारणात्.। अन्यथा शाङ्क(पिराचीप्रसरे ads तदवधारणानुपपत्तेः |
नन्वेवं सति सयोगेऽप्येष न्यायः कं न स्यात्; तत्रापि यत् कर्म द्रव्यानारम्भकसयोगारम्भक
न तत् द्रव्यजनकसयोगजनकं, यथा विकसितकमलदलसंमीठनक्म, तथा चालापि
कारणसंयोगपूर्वक्ाः कारणाकारणसंयोगाः कल्पनीया इति । न । संयोगस्य स्वरूपतो
कायेविरोधस्येति। वंशदलकमेणो द्वव्यारम्भकसंयोगविरोध्यविरोधिविभाग-
दयज्ञनकत्वस देहेऽपि विसोध्यविसेधिबिभागद्वयलन्षणविरूदजातीयकाय्यनिश्चयेन
काय्यकारणभावग्रहपवृत्तेरपत्यूहात् । ` अन्यथा सवत्र प्रयोजकरूपान्तरशङ्या
तन्निश्चयः क्वापि न स्यादित्यशैः। ag वंशे पाख्चमाने तदर्कर्मणा विसोधिविभाग-
जनकः विरोधिविभागजनकत्वादित्यन्वयिनि gorcarara:, द्रव्ये व्यभिचारश्च, तस्योभय-
विभागज्नकत्वात् | अत प्व न व्यतिरेके कमखदटद्र्न्तिन व्यतिरेकी, द्रभ्य एव
, विरुद्धत्वात् । न च कमेत्वेन विशेषणादेतोर्नायं दोषः । सपन्ञाद्पि रूपादेवयात्तेर-
15
20
25
ऋ
ae
साघारणत्वात् | Faq वंशदलाकाशविभागो न द्रव्यारम्भकसंयोगविरोधिविभाग-
जनककर्मजन्यः द्रव्यानारम्भकस'योगविरीधिविभागव्वात् विकसत्कमलदल-
विभागवत् | | ` |
Fal, पतत् कमं न द्र्यानारम्भकसःयोगविरोधिविमागजनक द्रथ्यारम्भक-
स योगविरोधिविभागाजनकत्वात् । यत्र॒तन्त्वोरारम्भक वब स योगः अवच्छेव्-
कान्तरेण स योग।भावात् तत तन्तुद्धयविभागजनकांशतन्त॒विभाग पव दृष्टान्तः | न
च अविनध्यद्वस्थकमंत्वेन प्रतिरोधः | विपत्ते बाधकस्योक्तत्वादिति faataacara |
तच्चापोति | दव्यरम्भककारणद्वयस योगज्ञनकं कमं नाकाशादिस'योगं जनयेत्
इति कारणमात्रसयोगयू्काः कारणाकारणस योगाः कस्प्येरन् , करमाचुपरुभ्विश्च
तध्येत्यथैः | खंयोगस्येति | Sata aaa कमणः कारणत्वावधारणात् ,
न तु विभागमात्रेऽपि sao सकस योगिविभागस्याजननादिति नैकस्य कर्मणः
1B विरोधिविभागाससषात्चिकारणलाल्,
IL. 9—vibhaga |
किरणावली 495
विरोध।भावात् | अनारम्भकरद्रव्यसमवायाद्धिः संयोगो द्रव्यानारम्भको न ठ स्वरूपतः
अनारम्भकञ्च द्रव्यमारन्धद्रव्यमन्त्यावयवीति विजातीयमिति त्िविधम्। न wwe
वत्तमानं कर्भवभूतेनैव अनेवंभूतेनेव वा संयोगमारभते नान्यादरोनेति नियमोऽस्ति |
पृथिव्यां वत्तमानेन कमणा पृथिव्यन्तरवत् पाथस्यपि संयोगजननात् | स्थाणुह्त्तिना
कगणा स्थाण्वन्तरवत् तदवयवेनापि संयोगजननात् | कमल्दलसमवेतेन कमणा
` दलन्तरवदाकाशादिनापि संयोगजननात् | तस्मात् का््थयोरवियेधादत्र कारणविेधो
नावकरप्यत इति न नियमसिद्धिः । विभागे तु स्वभावविरोधात् कारणस्य भदसिद्धिरिति
युक्तमुत्पर्यामः । सिद्धायां च carat किं स्यादत आह-अतं इति। अवयवकर्म
कृमे विदोषः अवयवान्तरादेव विभागं द्रव्यारम्भकसंयोगविरोषिनमेवारभते, न तद्विरोधिनः
मिव्येवकाराथः, ततः किमत आह -विभागाच्चेति 1 तस्माद् विरिष्टादिति चक्रारा्थः।
एवं कमविशेषाद्धिभागविदोषस्ततो द्रव्यारम्भकसंयोगविनाशस्तस्मादवयविनाश इत्यस्तु,
विभागजविमागस्य तु नाद्यापि वा्ैव्यत आद--तहेति । मथोतूपन्नमाच्र एव कारणयोः
Saar विभागः कायैसंयुक्तादाकाशादिदेशाद् विभागं नारभत इत्यत आद-- काथे-
` सयोगद्वयजनने बिरोध इत्यथः | तदेव स्फूटयति-अनारम्मकेति । नन्वनारभ्ध-
द्र्यत्वादिविरिषटेऽपि तन्त्वादौ वतमानो न स्व॑ः सयोगो द्रध्यारम्भक इति सयोग-
विशेषत्वेन द्रध्यारम्भक्त्वम् अनारम्भकादिसमवेतत्वमात्रस्य च ग्यभिचारित्वात् |
सं च विशेषो ज।तिरूप पतेति स योगयोबेजात्यात् तञ्ञनककमेणोरपि विजातीय. -
मावभ्यकमिति नैकस्य कमणो द्वव्यारभ्भकानारम्भकस्त योगजनकत्वबतः कारणमान्न-
स'योगज्ञः कारणाकारणसयोगः स्यादेव । अत्राहु-सहक!रिमेदसमवधाना-
देव तदुपपत्तौ सयोगरै्त्ये मानामवः। तया च कर्मणो" वैजत्यमसिद्धमिति
व्याप्तेरसिद्धिः। aq कमलद्ख्कर्माक्राशादिदेशादपि विभागं जनयत्येवेयत आह--
कमे विदोष इति। fatasttzia | कमखूदख्विभागस्यातथात्वा-
दित्यर्थः। ननु वंशे पास्यमाने तदटक्रिया, ततो दर पोविमागः , ततो वंशादल-
सयोगनाशः, ततो वंशदलावशछूधनभोविभागोऽ्तु, किं द्रभ्यनाशापेन्ञयेत्यत
न्न
IB कमणो २.
10
15
20
[ IL. 9—vibhaga
496 किरणावली
चिनादोति | अयममिक्षन्धिः | विभागेन हि विभागे wast अवद्यं किञ्चिदपेक्षणीयम् |
अन्यथानपेक्यविभागकारणत्वेन कमत्वापत्तः। न चाश्रयसेवापेक्षिष्यत इति युक्तं ;
ana । नापि कर्मैव तस्यावेक्षणीयव्यभिचासात्। उत्तरसंयोगानिचृत्तेऽपि
हि अवयवक््मणि चतु्थपञ्चमादिविभागोत्पत्तरविरोधात् , तस्मात् कायैविनाशविदिष्टः
कालः स्वतन्लो वा अवयवविमागस्यापेक्षणीयः स्वातन्न्यमप्यवयवस्य का्यविनाराकिरिष्ट-
त्वमेव | ततो विवक्तावेचिच्यमालेणायं विकल्पः | केचित्तु कार्वरन्देनात्र द्न्यारम्मकः
सेयोगोऽभिसदहितः | तथा च द्रव्यारम्भकसंयोगविनाराविहि€ कालमपेक्ष्य स्वतन्त्र
वावयवमिति द्रव्यविनारविरिष्ट वाऽवयवसपेश््येति व्याचक्षते, तदसत्। प्रतिबन्धका-
भावो wad | न च संयोगः समानाश्रयोऽपमनाश्रयो वा विभागोत्पात्तिं प्रतिबध्नाति |
तथात्वे तदृवध्यत्वानुपपत्तः , द्रव्यं वु तथाभूतविभागोत्पत्तिप्रतिवन्धकं स्यात् | नहि
आह-अयमधिसन्धिरिति। विभागेन हीति। कारणाकारणविभागेन
कार्थाकार्यविभागे जनयितव्ये कर्मानपेन्नं समानाधिकरण कार्णद्रव्यमेवापेक्ष्यत
इति भावः। विभागोतपत्तिरित। अद्गरीतरुविभागाद्धस्ततसव्रिभागोतपत्ते-
fiers: | तस्पादिति। कायंद्रव्यविनाशविशिषं कालमपेक््यावयवविभागो नभोदेश-
विभागमारभत इत्यथः! 'विवक्षेति ! पकत्र कारो विशेष्यो ऽपरत्ावयव इति विवन्ञा-
वैचित्यमित्यथेः। ged त्विति। अवयवविभागो हि सति द्रव्यारम्भकसंयोगे
द्रभ्येवा स ष्व विभागं जनयति यो द्रभ्यारस्मकसंयोगविरोधीत्यङ्गुरीतरूविभागादौ
तथा दशनादिति भावः 1 नन्ववयवक्रिपाः द्रव्यानारम्भकसंयोगप्रतिद्न्दिनपैव विभाग-
मारभत इत्येवास्तु | न च वेणुद्लछकमेणि व्यभिचारः , तस्यापि तथात्वात् । वैणद्ल-
विभागस्तु विभागज्ञ पवास्तु । नच क्रिानन्तरमैव वेणद्खुविमागदशेनाश्नैवमिति
` वाच्धम् , वेणदखाकाशाविभागेऽपि तापकः |
1B नन्व् यवे क्रिया,
If. 9—vibhaga |
किरणावली 497
द्रव्यारम्भकसंयोगविरोधिविभागवानवयवः, ata द्रव्ये तत्संयोगेषपलकषितादाकश्चादि-
देशाद् विभज्यत इति at मवति, सति द्रव्ये धारणाकषंगोपपत्तौ द्रव्यारम्भकसंयोगाविनाशात्
तद्विनारो वा धारणाकर्षणानुपपरत्तौ द्रव्यविनाशात् | तस्मात् द्रव्यमेव तथाभूतविभा-
गे त्प्तिप्रतिवन्धकमिति तद्धिनाश एवापेक्षणीयः। até प्रथमविभागोत्पत्तिमपि
द्रव्ये किं न प्रतिरुणद्धीति चेत्, a1 ततूप्रतिरोधे ata प्रतिरोधापत्तेः।
तस्मात् कर्मणा विभागे कर्तव्ये न कश्चित् ` प्रतिमछछछस्तद्विरोष्रात्तु विभागविश्ेष इत्येव
रमणीयमिति सक्रिधस्मैवावयवस्येव्युक्तम् | अथ कारणाकारणविभागपूर्वकविभागेपरम्पय
निःक्रियस्यैवेति किं न स्यादित आद--न नि; क्रिथस्येति। कुतः १ कारणा
भावात् क्रियानि्त्तेरिति विदोषः ¡ उत्तरसंयोगे। दि Pearse: कारणं, स च विभागं
विभागात् ूर्वसंयोगनिदृत्तौ सत्य भवेत् , न हि पूर्वस्मिन् सयोगे स्येवीत्तरसंयोगात्पत्तिरिति
aa: | यदि च पूर्वमेव fear ada कारणाभावादुत्तरसंयोगानुतूपत्तौ कर्मणोऽनुप-
भोग्यत्वमपुरुषाथैत्वं प्रसव्येतेलयादह-उन्तरेति । कारणाभावादिल्याेकवाक्यतया उत्तर
संयोगप्रयोजनादिग्रियेति सुप्रसिद्धम् । यद्येवमेतावन्तं कालमनुवत्तत एव कम;
तहिं तदेवोत्तरं विमागमारभतां क्ट्शक्ते कत्वात् , ad विभागेन कव्पनीयशक्तिकेमैत्यत
आह--न हीति । कुतः १ तदारम्भक्काङातीतत्वात् । कर्मणो हि तदारम्भकारु
Haq: योगप्वुद्धेरन्यथासिद्धेः | द्रव्धारम्भकसंयोगाविरोधिविभागजनंकं
कर्मं न तद्विरोधिनं विभागं करोतील्युक्तत्वात्। तादृशश्च विभागो द्रव्यारम्भंक-
संयोगविरोधिनं न जनयतीति कमख्दल्विभाग पव सिद्धत्वात् । अन्यथा ada
तन्नाशप्रसङ्कत् | न च कर्मणो विग्रेषोऽध्यक्तः , "किन्तु विभागयोवेखन्तण्यात् Hex |
तथां च परस्परासम्मिन्नावेव विशेषाविति क साङ्कर्यम् १ वंशदलकर्मणः प्रथमोपस्थित-
दलद्रयविभागत्रव प्रति कारणत्वपित्यप्यषहुः। नच वंरौकदलकमंणा gestae
विभागो निःक्मदखकाशविमंगमपि जनयेदंविशेषादिति वाच्यम् । तत्रं चरणाद्य-
I प्रतिमह्ञ means प्रतिबन्ध.
K—27
ct
10
15
50
10
15
2()
29
| Il. 9—vibhaga
498 किरणावली
उत्पत्तरनन्तरं निरपेक्षत्वात् । सहका्यपेक्षया हि कारणानि ` विकम्बन्ते अन्यथातिः
प्रसङ्गात् | सोऽयमनपेक्षस्यापि काछातिक्रमोऽक्रारणत्वे पर्यवस्यतीत्यथैः। नन्वेवमपि
उत्तरसंयेगमपि न कुयादनपेक्षत्वाविशेषादिव्यत आद प्रदेशान्तरस योग
इति | उत्तरसंयोगे कर्तव्ये पूर्वसंयोगोऽप्यस्य प्रतिबन्धकः | न हि क्रिया प्रास्तापरिव्यागे-
नाप्रास्तप्राप्तये सम्भवति | ततस्तदभावकारूषए्व संयोगारम्भकालः, स च नातीत इत्यत
स्तमारमत एवेत्यथैः। इतिन्ब्दः क्रारणमातविमागजविभागब्युतूपादनसमापतौ |
कारणाकारणविभागूर्वकं विमागे व्युत्पादयत्ति-कारणाकारणेति। अवयवा
न्तरा द्विभागमङ्कवे दिति | द्रव्यारम्भकसंयोगवियेषिविमागजननस्वाभाव्यन्यवच्छेदः |
चा दिक भिलयपेक्षाकारणमुक्तम् | ननु Femara कर्मणोत्तरसंयोगे कृते
कारणाकारणविमागाः सकरमणो निवसन्तं, कायीकार्यविभागास्तु कुतो निवर्सिष्यन्त
इत्यारङ्याद- तदनन्तर भिति | संयोगजसंयोगेभ्यस्तेभ्यः विमागजविभागा fata
ष्यन्त इत्यथैः। तदेतदनू देरयति-थदीति | यय्ेवमवयवे चरत्यपि
विभज्यमानेऽपि संयुज्यमानेऽप्यवयवी न wea विभन्येत न संयुज्येत, तर्हि
स्वावयवेभ्यो युतसिद्धिः स्यात् । चलखाचछख्त्वविभक्ताविभक्तत्वसंयुक्तासंयुक्तत्वानां युत-
सिद्धिव्याप्तत्वात्। वस्लोदकादौ तथा दशनात् तथा चस समवायो व्याहन्येत,
तदछ्छक्षणानुपपत्तरिति भावः। परिहरति-ब्रैति। अयमभिप्रायः | केयं युतसिद्धिया
अपादयितुमिष्टा १न तावचरचर्त्वादिकमेव, तेनैव तदपादन।नुपपत्तेः, अस्यार्थस्येष्टत्वाच।
नाप्यवयवावयविनोपेथो विभङ्धित्वमपाद्यतेऽसंयोगिष्वात् | नापि संयोभित्वसापादनीयम् ,
अप्राप्नेरभावात् |
वष्टम्भस्यैव प्रतिबन्धकत्वात् । उतपत्तेरनन्तर भिति | बस्वुतः कालान्तरेऽप्येकस्य
कर्मणो न विरुद्जातीयविमागजनकत्वमिति भावः । नन्ववयवान्तराद्विमागं gaa परव
कर्मणः कमट्दलाकाशदिग्देशविभागजनकत्वादवयवान्तराद्विभागमकुवेदित्ययुक्त-
मित्यत आद द्रह्यारम्यकसं योगेति! अपेक्षाकारणसिति। निरपेन्ञकत्वे
कमेत्वप्रसङ्गादित्यथेः | ननु संयोगनिरूपणावसर एव संगुक्तसंयोगस्य व्यवस्थापनादि-
दानीमप्रङृतं तद्रयवस्थापनं वुनरुक्तं चेत्यत ae—‘afeafal यदेवमिति
अवयवचलनादिसामप्री यद्यवयविचलनादिसामप्रीव्याप्या न स्यादित्यथेः |
असंयो गित्वादिति। ययोरेव संयोगस्तयोरेव विभागादित्यथैः |
BATS | न चा्राप्तत्वमेव चलाचछत्वेनापायम् ; भूमिसंयुक्ते sa चरत्यपि
14 -5 ननु कारणएवत्ति नेति.
II. 9—vibhaya |
किरणावरी 499
अप्राप्तौ सत्यां हि संयोगावक्रारोऽन्यथा तत्वानुपपत्तेः। नाप्यसमवाय एव
युतसिद्धिः। गुणादावपि समवायोच्छेदप्रसङ्कात् | एवमस्तु, aa: thas
प्रसयुताभिपतेतवरेदमिति चेत्, न। समवायासिद्धौ तन्निषिधानुपपत्तः। न दि निवेध्य-
सिद्धिमन्तरेण frase प्रमाणसास्मानमासादयति, तस्माद्यृत्तसिद्धिमपरिजानन्नेव शब्द.
प्रसिद्धिमात्रेण परो धन्घयतीति। अथ भवतः का युतसिद्धिरमिप्रेता, तन्निरुक्तिमन्तरेण
भवानप्ययुतसिद्धानामित्यादिकमथन्यून्यं शब्दमेव . केवकमारचयतीत्यत WeE—BT पृन-
रिति। द्योः परमाण्वोरन्यतरस्य वा उ्योमाद्यपेक्षया मूर्तस्य प्रथग्गतिमच्वम् | नन्वियं
युतसिद्धिरस्व्येवावयवावयविनोरत आद-- इतीयं नित्यानाम् [इति|| नित्यानामेवेय
युतसिद्धिरसमवायसदहचारिणी निव्यानां तेषां सत्यप्येवं मूतत्वे स्वामाविकस्याघायाधार-
भावस्य प्रसयक्षसिद्धत्वेनारक्पपरिहारत्वादित्यर्थः | अथानित्यानां केव्याद-ञअनिद्यानां
ल्विति | परस्परपरिहारेण द्रव्यादीनां युतेषु प्रथगुभूतेष्वाश्चयेषु समवायो युतसिद्धिरि्यथैः |
नन्वेवमयुतसिद्धानामप्रथगाश्रयसमवेतानामित्यथैः स्यात्तथा च समवायेनैव समवायो
sana: समवयाभावेन वेति | पूर्वरिमन्नत्माश्रयो दोष उत्तरस्मिन् परस्पराश्रयदोष
"~न ----- I, ~~~"
भूमिरचकत्वदूरशनादनैकाम्तिकव्वत्। शुणाद्ावपोति। चाचलत्वेना समवेतत्वे
साध्ये अनैकान्तिकं चेत्यर्थः । न च द्रऽ्यत्वेन हेतुविं शेष्यः। गुणादाविवावयविन्यपि
समवायसिद्धेर्बाधात् । |
गुणगुणिनोरमेदवायाह--एवभ्रस्त्विति। समवायासिद्धाविति :
गुणशुणिनोरमेद्स्य च परमेव निर सादिति भावः | नन्ववयवे चरुत्यवभ्यमवयवी
चरः) at समवेतद्रभ्यत्वात्ः उतत्निप्तशरादिवत् | न चाप्रयोज्ञकत्वप्। यस्मिश्च
त्यपि ag द्वभ्यं न चरति तत्त न सपक्ैति यथा वस्त्रम् उदक इति विपत्ते बाधकात्
Haq! अञ्चरे चख्त्यपि qa चखतीति प्रत्ययेन बाधात् । न चं यत्र
az सतू RITE Tas तत् प्थगाश्रयाश्चितभिति वाच्य्, इश पत्तेः ! अवबरयसवा
वयविनोः स्वस्वसमवायिकारणे वृत्तेः | पताबर्ववाक्लेपे निरस्तेऽग्रिमप्रबन्धोपयोगाथमाह
--अथेति। परस्परेति | नन्वेवं तन्तुपरथोरपि युतसिद्ध्यापत्तिः, तयोरन्योन्य-
10
15
` परिहारेर्णा्यतन्तुखक्षणपरथगाश्रयसमवायात् | मैवम् । भ्युतन्त्वोराश्रययोभिंथः 20
संबद्धत्वेनाप्रत्या सन्नपुथगाध्रयसमवायाभावात् ।
14. ससवेतलात्
| Il. 9—vibhaga
500 किरणावरी
इति | न । एतयोश्षणयोन्यीपकोवलक्षणत्वात् | अप्राधषयो्वि्यमानता हि युतसिद्धि-
रनयोव्यापिका, सेव ताभ्यामुपलक्ष्यत इति न किचिदनुपपन्नम् | अथानिव्यानामपि
पथगूगतिमच्वमेव युतसिद्धिः किंन स्वात् , किमुभवोषन्यात्स्य प्रयाजनमेकेनाप्युपरक्षण-
सिद्धिरिव्यत आद--ह्वगिद्ियेति | gaan मिथो विभागदेवुक्रियायोगो नास्ति
युतेष्वाश्रयेषु समवायस्त्वस्ति । तेनानघरोयतसिद्धिद्रव्यतया मिथः संयोगः सिद्धः | अयमेव
die युतसिद्धेरुपलक्षणमस्तु, कृतं प्रथमेनेत्यत आद-ञजत् एवाकारायोर्त्विति |
प्रयोजनयुक्तवा द्वितीयस्य व्यतिरेकोदादरणमाइ--तन्तुषट्योरिति | प्रथमस्याह--
दिगादीनाभिति। नच चलाचलत्वादिनावयवावव्विनोर्युतेष्वश्रयषु समवाय
आपादयितं शक्यते, आश्रयान्तरस्य प्रव्यक्षवाधितत्वादिति तात्परयम् | ea विभाग
त eats व्युत्पाद्य fata व्युतुपादयति -- विनाङास्त्विति | सर्वस्य लिविधस्प्रापि
उत्तरसेयोगस्यावघेः पयेन्तस्य सद्धावादुतूपादादिति कारको हेतुरुक्तः ापकमाह--
क्ष णिकत्वा दिति। आश्चुतरविनारित्वात् उत्तरसंगोगाव्रराद्युतरविनाशस्य Fae
सिद्धत्वादित्प्रथेः | एतत्तकणोपपादयति - न तु संयोगवदिति । विभागाधार
योरेव द्रव्ययोः पुनः संयोगेन विमागविनारो तस्य चिरकालावस्थायित्वमापेतेत्यथैः |
19 ततः fe, नद्येव सति नः aes प्रसज्यत दरयेत आद-- संयुक्तप्रत्ययवदिति ।
अयमाशयः। संयोगस्तावचिरकारमनुवत्तते, प्रत्य मिज्ञानस्यानन्यथासिद्धत्वात् | न दहि यस्य
कस्यचित् विभागादेव संयोगे विनद्यति , अवयवसंयागबिनादो द्रव्यानुतूपादप्रसङ्गात् ,
नोदनायनुपपत्तेश्च | तस्मात् ययोरेव संयोगस्तयोरेव विभागात् सत्याश्रये तस्य विनाश इति
nt ee ae
sataar रिति | असमवेतयोरित्य्थः। न चैवमयुतसिद्धानाम् इत्यादि-
20 समवायखन्नणे सखमवायिसिद्धानारित्यर्थे आत्माश्रयापत्तिः | नित्यसस्बन्धत्वस्य ।
arama तेनोक्तत्वात् । ननु विभागनाशे साध्ये उन्तरस योगावधिसद्धावा-
दिति हेतुव्यधिकरण इत्यत आह-- कारकः इति । आश्युतरविनाशित्वस्यासिद्धि-
माशङ्याह-- उत्तरेति | safe निराकरिष्यन् व्यतिरेकद्रछन्तमुपपादयति --
अयमिति: नोद्नादीति। आदिपिदेनाभिघातस्रहः। नोदनं हि नोच
30 नोदकसंयोगे ala भवति । q aq यत्फिञिहविमगाद्धिनस्य ति कथपुलतस्काखे
JA fray लच्तणएख. B नित्यसम्बन्धख, 2A-B अयमाश्य इति. ` 34-8 ga.
IL. 9—vibhaga |
ura 501
यतिः | `तथा चान्तरा विनाक्लकारणाभावादुत्पादकारणानुपपत्तेस्तत् ART च दशनात्
प्रतयभिज्ञानमनन्यथासिद्धम् | विभागस्य तु प्रत्ययानुन्रत्तिरेव नास्ति, सत्यपि चावापितत्वा-
grat) कार्य्यस्य हि कर्तव्यपुरुषाथीपेक्षयात्पादोऽवस्थानं च, कृतयावत्कत्तव्यस्य च
निवृत्तिरिति स्वभावः] न हि कृतय।वत्करतैव्यं कार्स्यमवतिष्ठते चेति सम्भवति | कार्य च
विभागस्यात्तरविभागश्न्दो पूर्वपूर्वसंयागनिवृत्तिघ्चेत्येतावदेव | न द्यतदतिरिक्तमस्य युगा-
न्तरेऽपि कततव्यमस्ति, aaa सवै Ha तस्माननिवर्सितव्यमस्यावरिष्यते, न चादेतुका
निषत्तिः स्थेय्य॑सिद्धान्ते। न च कमैवास्य निवर्कमुत्तरविभागानुत्पत्तिप्रसङ्गात् , तस्मा-
दुत्तरसयोगदेवास्य विनाशः | न द्यत्तरसंयोगे सति संयुक्तप्रययवद्धिभक्तप्रत्ययोऽनुवत्तते,
अनुवत्तते चेत्, न संयोगाभावनितब्रन्धनो , बाधकात् | बाधक्श्च विवादा्यासितो
विभाग उत्तरसंयोगजातः तावतैव कृतकरैव्यत्वात् , कर्मवदिति। कृतकत्तव्यस्याप्यव-
स्थाने प्रायणादयनुपपत्तिप्रसङ्ग इति | एव साधारण विनाशकारणमुक्त्वाऽसाधारणमाह-
क्वचिदिति । एतत् कथभिव्यादिना व्युतुपादयति-देति । दितन्त॒कस्य कारणं `
तन्तुक्तस्यावय्वांश्ुः तर्मन् अवयवावयविविभागसमकार्मवयवान्तरे कमेचिन्तना-
देतत् लभ्यत इत्यथः | तथा दयञ्ुकर्मणा अंश्वन्तराद्िभागस्तन्त्वन्तरे च कमैत्येकः
eis: | ततो विभागादश्सयोगविनारस्तन्स्वन्तरकर्मणा च विनद्यतस्तन्तोविभाग-
स्ततोंऽग्ुसंयोगविनायात्तन्तुविनाशः । = तन्त्वन्तरविभागात् द्वितन्ुकारकसयोगविनाशः, `
कालान्तरे च वतन्तुविनाश्चत्तदाभ्रितस्य विभागस्य विनाश इति। wa चोदयति-
नोदनसित्यथेः। -विनाङराकारणाभावादिति। संयोगस्येति रोषः। gaqraiat
अतः संयोगन(शानन्तरं संयोगान्तसोतपत्ति्नास्तीत्यर्थः। तच areata
अवथवसंयोगादिका्यस्यावयव्यादेरित्यर्भः काथं चेति। यद्यपि विभागस्य ara-
खखादिकिमपि कार्यमुत्तरकारुभावि संभवत्येव तथापि यो विभागः स उन्तरसंयोगोत्-
पसयनन्तरं नश्यतीत्याश्रयनाशनभ्यि विभक्तयोभटिति aaa च zsaarsariq
bat han an <
तदचुमेयमित्यथः । नच Raa a । यदि कमविनश्यो विभागः स्यात्तदोत्पस्य-
नन्तस्मैव नन्येदित्युत्तरविभागो न स्यात् , कायोसमानकालस्यासमवायिकारणत्वा-
मावादि्यथः | aq तस्तुद्यविभागवन्तन्त्वाकाशबिभागेऽपि तन्ुकमेणा जन्यतां
5 ‘
10
15
20
92
तन्तुविभागेनैव चा स्वाव्यवहितोत्तरकाक ca asat स्यादित्यत आह-- `
10
20
L nn
९२९
50
[Il 9—ceih Nees fut
902 ` किरणवली
एवं Teta | कारणविमागेन हि द्रव्यविनाशविदिष्टं sre स्वतन्त्ं वाऽवयव-
मपेकष्योत्तरविभागः कर्तव्यो, न ठु कर्मणेति पूर्वमेव सिद्धान्तितम् | स चाश्रयविनाशादपेक्षा-
कारणमप्राप्यैव विनष्ट इति कारणाभावादुत्तरविभागानुतुपत्तिः प्रसज्यत इत्यथः । ततः
किमनिष्टं स्यादित्यत आह उत्तरविभागोत्पच्या हि पूर्वसंयोगनिव्त्तौ
उत्तरसयोगोतुपरत्तिः स्यात् , प्रतिवन्धकसद्धावे g gdp उत्तरसंयोगो नोत्पद्यत
इत्यथः | किमतो यचेवमत आहं उत्तरस्य संयोगस्य विनाशकारणस्या-
भावाद्यावदाश्रयविनाद् कमावतिष्ठेतेव्यथैः। एतच्ानिष्टं, प्रमाणवाधितत्वात् |
न यनुत्पन्नोत्तरसंयोगो यावत् सत्वं चटन्नेव कश्ित्तन्तुरस्तीति नित्यत्वमपि कर्मणः
क्वचित् प्रस्येतेव्याद--नित्येति। एतत् कथमिसयादिना व्युतूपादयति--
कथमिति | अण्वन्तरादारम्भकसंयोगिनः अण्वन्तरे अनारम्भकसंयोगिनि द्णुकारम्भक-
परमाणुक्रमेणा दरव्यारम्मक्सयोगविरोधिविभागोतुषादसमकाठ्मनारम्भककमेसं चिन्तना
eased इति aaa: | विरोधिगुणोपनिषाताश्रयविनाशयोः विनाशकारणयोर
सम्भवान्नित्यत्वम् | न च कमैन्तरेण विभागान्तरोत्प्तः पूर्वसंयोगनिघ्रच्यावुत्तरसंयोगोत्-
Wt च तत् कमै निवर्बृ्वतीति युक्तं, क्मवति कभैन्तरानुतपत्तरिति समाधत्ते --
तरविभागादिति । विभाग इति । उत्तरो विभागः इत्यठो हेतोः
कमणः कालान्तरावखायित्वमदोषः एतद्विरदयति--अआश्रयेति | यदाहि
तन्तौ वत्तमानेन कर्मणा तन्त्वन्तराद्विमागः क्रियते , तदा तदवबयवादंयोरपि विभाग
क्रियते , agosto कुञ्यविमागसमकालं कुञ्यावयवविमागवत्। स च विभागो
विनाशक्रारणामावादश्व्येव , तस्मादुत्तरो विभागः संजायते अङ्कल्याकाराविभागादिव
शरीराक्राशविमाग इति निददीनम् | यद्यपि प्रस्तुते क्रियावतस्तन्तोर्निष्करियेणाकाशादि
देेनोत्तरो विभागो निददीने च ata शरीराकाशादिदेशयोरिति वैषम्यं
तथापि किमनेन का्थका्थैसमवायलक्षणायाः प्रत्यासत्तेः पूर्वभावनियमस्य ashore |
कमणोऽकारणत्वस्य चोभयत्रापि समानत्वात् | इदं पुनरवशचिष्यते द्रव्यारम्भकसंयोग
विरोधिविभागजनकं॒यत् क्म तदविरोधिनं न जनयतीति प्राङ् निष्ठकितम् | अन्यथा
कारणविभागेन ayia) उन्तरविभागस्तन्त्वाकाशविभाग इत्यथः |
स चेति। तन्तुविभाग इत्यर्थः। अचेन्ञाकारणं द्वितन्तुकनाश इत्यर्थः | qa-
aaa | पूवसंयोगश्य तन्त्वाकाशसंयोगस्येव्यर्थः। ag परमाणकममंणा न
दचणकपरमाण्बोविभागस्तस्य संयोगपूवंकत्वात् आरभ्भकपरमाण॒ना सह Fay-
कस्यासंयोगादित्यत आह-अनारम्मक्मादिति । अनार्म्मकेन परमाणुना सह
द्यणुकेस्य स योगपूबेको विभागः सम्मवत्येवेत्यथैः | विनाद्ा [क ]कारणामावा-
दिति। आश्रयनाशदिरोधिशुणान्तयभावादित्यथः। कमेण इति । कर्माजन्ये च
IB कारण चेति,
II. 9—vibhaga |
किरणावली 903
तन्तौ वस्तसानेन कमणा अण्व “a? |न्तरविभागं जनयताऽऽकालादिदेशविभागोऽपि किं
न जन्यते, को नु खल्वकारणविभागत्वेनानयोर्विरोषः १ मूत्तामूत्तविमागजनकत्वेन प्राग्
व्यवस्था कृता , यदा वरयवान्तरान्न तदाकाशादिदेशादिति वचनादित्यपि नास्ति, अमूत्त-
विमागारम्भानारम्भयोरतीद्द्ियत्वात् ; मूत्तविभागजनक्त्वेन विरोधाच | तस्मात्तन्तुकमणा
तन्त्वन्तरविभागजनकेनाण्वन्तरविभागो न जन्यत एवेति कथ तद्वाधकः परीहार इति !
अपरमाणुकरारणेऽपि TIAA विभागविरोषस्य द्रव्यारम्भकसयोगविरोधित्वाविरोषात् |
यथा ayeai वत्तसनेन कर्मणा कुल्यपरमाणुपस्यन्तविभागाद् द्रव्यारम्भक्संयोग
विरोधित्वाविेषाद् युगपजञ्जन्यते, तथा तन्तौ वत्तमानेन कर्मणा तन्त्वन्तपरमाणुः
पय्यन्तविभागाद् द्रव्यारम्भकसंयोगविरोषित्वाविरोष्राद्युगपञ्जन्यत इत्यदोषः | यथा च
परमाणवो व्यणुकादिप्रकमेण सूलकायय॑मारमन्ते , परमाणुकमाणि ततूसंयोगद्वारेण
परमाणुसयोगाश्च द्यणुकादिसयोगद्वारेणेति कारणत्वमविरिष्ट साक्षात् परम्परया वेति
सूक्षमेक्षिका › तथा परमाणुविभागा अपि सखलकराय्यारम्भक्सयोगविरोधिन एव arate
विभागजननद्वारेणेति सृष्ष्मेक्षिक्रा | न aaa द्वितन्वुकारम्भकतन्तुसंयोग-
विरोधी स विभागो न सम्भवतीति सम्भवति। तस्मात् द्रव्यारम्भकसंयोगविरोधित्वा-
विदोषात्तन्तुविभागसमकालम् अण्वन्तरविभागोऽपि कर्मणेव क्रियते, स चोत्तरविभाग-
मारभत इति खुषरूक्तं तन्त्वण्व[ ` श्च श्न्तरविभागाद्धिभाग इत्यदोष इति | अथवा तन्तुकम-
समकारुं तदण[वपि क्माँतूपन्नं विनश्यदव खतन्वुतदण्वाकाशादिदेरोभ्यो युगपद्धिभागानार-
भते द्रव्यारम्भक्रसंयोगाविरोधित्वेनाविरशषात् । तत्न तन्तौ नष्टे तदाभित एव विभागो
विभागे तस्यासमवायिकारणत्वादित्यथः। अ"हवन्तर विभागमिति द्रभ्या-
रम्भकसंयोगविरोधिनभारभ्यारम्भकवाद्निषेधादित्य्थः। AT यत् कमं दव्यारस्भक-
संयोगविरोधिविभागजनकं न तत्तदविरोधिविभागजनकमिति न व्यवस्था, किन्तु
मूतमात्रविभागजनकममूतंचत्ति ' विभागं न जनयतीति । एतावतापि विमागज्विभाग-
fam: | तथा च द्रव्यारम्भकस्यापि तन्त्व॑भ्वन्तरतन्तुसंयोगस्य विरोधी विभागो
दरव्यारम्भकसंयोगविरोधिज्ञनकेन कर्मणा जन्यताम् मूतेमा्नश्च चित्वत् | न त्वाकाश-
तन्तु विभागोऽमूतद्धत्तित्वादित्याशङ्क्य निराकरोति सृत्तमूर्तेति । प्रत्यन्ञेण तथा
सहवारनवसायाहयाप्तो मानभवादित्यथंः | Gaia! यदि मैवं तदा पद्मप्-
कर्मेणाप्याकाशविभगो न स्यादिति। त्रापि विभागजविभागोऽङ्लीक्रियेतेत्यथः |
आषरमाण्विति। साक्तातपरम्परासाधारणद्रव्यारम्भकस्योगविरोधित्व-
माल्नस्य विवत्तितत्वादित्यथेः। भ्तस्मादिति । ag हितन्तुकारम्भकांशयुसंयोगस्य
दितन्तुकपटे नासमव्रायिकरणत्वं aaafancngata तथात्वात् नापि
1B afa-omittel. 298 araq-omitted. 3A तष्माद् द्रव्यारभ्भरकेति. Ms. B
ends here and hereafter the text is taken from Ms, A only.
10
20
30
10
15
20
25
५0
| IT. 9—vibhaga
904 किरणावली
ADSI aaa | स च तन्त्वण्वन्तरविभाग उच्यते, तन्त्वोर्यदण्वन्तरमणुविरोषश्त-
दीयत्वात्। तेनाण्वाकाशविमागात्तन्त्दाकाशविभागो जायते, तथा चाङ्खुल्याकाश-
विभागाच्छरीराकाशलविभाग इत्युदाहरणे स्फुय्म् | रारीरशब्दस्त्वत्र दृस्तोपलक्षण-
परः। आरभ्यारस्भकवादस्य प्रतिषिधात् , अङ्गलीशरीरान्तराटे च हस्ताद्युपन्धै-
रिति कृतं विस्तरेण । निस्तीर्ण कथञ्चित् त्वक्षुरघाराचक्राचक्रमणमिति | निव्यत्व
प्रसङ्गस्त्वपरिज्ञातोत्तरं प्रयोजयति अनारम्भके हि परमाणावुतूपन्नकम्मेद्रव्यारम्भक-
संयोगप्रतिद्रन्द्रित्वाविरेषेण ayaa व्योमादिदेशादपि विभागमारममणे da
कृ तश्चिद्धिभेति द्रव्यारम्भकसंयोगविरोधिविगागजनकं यत् तत् esata ततारभंत
इत्युक्तमिति न प्रस्मत्तग्यमित्येव तु aa परिहार इत्यभिप्रायः । एवं तावद विभक्तावयव-
द्रव्यकर्मणा जनितो विभागो द्रव्यान्तरस्यावयवक्रियाविभागादिन्यायेन विनाशाद्धिनश्यंः
तीति दरदीतम्। सम्प्रति यतैवावयवे क्रियाविमाग आरन्धस्तस्यैवावयवक्रियावि्ांगादि-
न्यायेन विनाशात् सह कमणा विभागो विनङयतीत्यपि क्वापि स्यादित्याह--अथवेति |
उत्तससंयोगस्स्वतल न जायत एव समवायिकारणाभाबरात् | न चैवे कम्मेणोऽनुपमोग्धत्व-
दोषः सत्याश्रये ह्यत्तरसयोगानुतपत्तावनुपभोग्यत्वदोषो न त्वन्यथा, अशश्रयविनादो ठु कारण-
aaa छन्धजन्मनः ert प्रक्रियाचिन्ताया एवोपमोग्यत्वादिति। एवमुत्तर
संयोगांदाश्रयनाराच प्रत्येकं विभागनारे व्युत्पा द्वाभ्यां समुचिताभ्यां विनाशमाह-
तन्तुवीरणयोवति | द्रष्यातुतुपत्तावित्यनारम्भके वीरणे वर्चमानस्य कर्मणो
द्रव्यारम्भकसंयोगप्रतिद्न्द्रिविभागजनकतया तन्तोराकाशादिदेशाच युगपद्धिमागोतपार्त
सूचयितं , तथाच प्रवक्तेनं विधानेनाणक्रि्राविभागादिना वीरणकमेविमागादिनां च
प्रकारेण अणकमे्तमकांछ वीरणकमेसचिन्तनादेतछ्छम्यत इति संक्षेपः |
समवायितया । आरभ्यारम्भकवादनिषेधेन परं प्रत्यंश्ुनामतस्वात् । नापि निमित्त-
तया | तन्तुत्वेनैवान्यथासिद्धत्वात् | तथाच द्रयासमवाधिकारणतन्तुसंयोगविसेधि-
विभागजनककमणः कथमसमवायिकारणेतरसंयोगविसोधिविभागज्नकत्वं, विसेधात् ?
aaa ge: `पटनिमित्तकारणम् | न च aa मानाभावः, अवयवा-
वयवसंयोगविरोषादपि काय्यबिशेषदशेनात्। अकारण विशेषस्य च कायंविशेषत्वात् |
अतस्तदाश्रया agaist तत्कारणानि संयोगमालस्याकारणतया संयोगिविश्ेषितस्य
तस्य कारणत्वात्! अन्यथा संयोगेनान्यथादिद्धमिन्द्रियायपि प्रत्यक्ञादो कारणंन
स्यात् । द्वध्यारम्भकसखंयोगविरोधित्वेन च द्रव्यमस्य निमित्तकारणसाधारणतया
बिवक्तितत्वात् | पएतह्ुभ्यत इति। क्रमेण तन्तोरंश कर्मा श्ुविभागारम्भकसंयोगनारा-
तन्तुनाशाः | अ शुकमेकारे बीरणे कम्मे | ततो विभागस्ततः संयोगनाशोऽथोत्तरदेश-
संयोग इत्युभाभ्यां स्वाश्रयनाशोत्तरदैशसंयोगाभ्यां तन्तुवीरणविभागो नाश्यतं इयर्थः |
[ 11. 10-l1—paratva & aparatva
किरणावरी 909
परस्परानुविद्धव्यवहारकारणतया व्युतपत्तिवैशब्या्े GAT चेकम्रन्थन परत्वापरत्वे
निरूपयति--परत्वमपरत्द चेति | "यथासंख्यं परापराभिधानयोः परापर-
प्रत्यययोश्च निमित्त विरोषणम् | AES द्रव्ये परमित्यमिधानं प्रत्ययो वा तत् परत्वम् |
यद्धिरिष् द्रव्ये अपरमित्यमिधान प्रत्ययो वा तदपरत्वमिति, ठक्षणमुक्त प्रमाणञ्च |
संयुक्तसंयोगाल्पीयस्त्व मूयस्त्वयोरेव परापरव्यवहारनिमित्तव्वान्न ततोऽधिकयोस्तयोः
मरमाणमस्ति , संयोगास्पत्वमेव हि सन्निकरष्टत्वं प्रल्यासन्नत्वमपरत्वं वोच्यते, तद्र हुत्वमेव च
विप्रङ्ृष्ट्वं दूरत्वं परत्वं वोच्यत इति चेत्, न। तदपेक्षया प्रमातर्थपि परापरप्रत्यय-
प्रसङ्गात् , संयोगबहवल्पभावस्याविरोषात् , भवति हि यावत्यस्ति मत्तो वाराणसी तावति
वाराणस्या अहमपि; न तु सा किञ्चिदपेश्चय सत्तः परापरा वेति अहमपि तस्याः परोऽपसे
वेति तदविरोष्रात् परत्वापरत्वोत्पत्तिनियमे कारणे वाच्यमिति dd, Tl कारणशक्ति-
नियमादेव तन्नियमोपपत्तेः । मेयाकाशसंयोगस्योभयाधितत्वा विषेऽपि नभस्येव शब्दो न
भेथामितिवत् संयोगाल्पत्वबहुत्वा विशेषेऽपि प्रमेय एव परत्वापरत्वे न श्प्रमातरीति
सवेमुपपन्नम् | | ¦
परत्वनिरूपणावसर प्वापरत्वनिरूपणमुपपादयति-- परस्परेति । परत्वा-
परत्वयोरन्योन्यम्ाश्नरयमबधिमपेक्ष्यैवोतूपत्तेः । परस्परसामप्रीनैयस्यात् |
परस्परोतूपत्तित्ववदुव्यवहार विषयत्वज्ञापनमैव व्युत्पत्तिवेषम्यमिद्यर्थः।
मिलितस्यासम्मवं निरक्घर्वन्नाह--'थथाथथभिति। नमित्तत्वमदष्टादिष्वतिव्याप्तं
मत्वाह-यद्िशिष्ट इति छष्षणमिति। यद्यपि दिक्कृतकालङृतपरत्वा-
परत्वयोः शब्दमा्रसाधारण्यात् पसापरुव्यवहारयोनकत्वम् भपेक्ञावुद्धिजन्याविभुचत्ति-
मातचन्तिगुणत्वव्याप्यज्ातिचखश्च न BAT परस्परलन्तषणस्य परस्पर स्मिन्नघ्याप्तेः $
तथापि शङ्ग्राहिकया व्यक्तिविषोषं निदिश्य पतहचत्तिगुणत्वभ्याप्यजातिमसं लछक्षण-
मैकेकस्य, न च ताद्रशजातो मानामावः। सामत्रीवेलक्षण्येन का््वैजात्यस्यावभ्य-
कत्वात् | दिक्षालङूतयोः पर्त्वयोरपरत्वयोश्चाद्पीयस्त्वविषयापेक्ताघुदधिजन्यम्त-
माब्गुणत्वेनोपाधिना शकगुणत्वम्। व्रमाणश्चेति। उक्तमेव प्रत्यक्तमित्यथंः।
aq किञिद्वध्यपेक्तसंयुक्तसंयोगमूयस्त्वाव्यीयस्त्वषिषयापेक्तावुद्धिजन्यत्वात् परत्वा-
परत्वयोरावभ्यकत्वाद्लाघवाश्च ताभ्यामेव परापरत्यवहारो स्तां किं गुणान्तरकत्पनये-
त्याह-- संयुक्तसंयोगेति । प्रमातथेपोध्ति। ननु ताद्रशसंयोगाश्चयत्वे यत्
1 Vardhamana reads यथायथम् for यथादंख्यम्. 2 Vardhamana adds अपि,
K—28 |
or
10
15
20
16.
II. 10-li—paratva § aparatva |
506 ora
ननु व्यवहारनिमित्ताविरोषरेऽपि ग्यवहारविरोष उपपद्यते, अतिप्र्ङ्गात् ,
qaqa व्यवस्थिते कारणमेदाद्धेदमाह- द्विविर्धमिति। तत् पुनः परत्वं चापरत्वं
च naa द्विविधं दिकूकृतन्दिकूसंयोगासमवाथिकारणक्ृतं, कालकृतं कालसंयोगास्तमवायि-
कारणकृतमिल्यथैः | कार्यविरोषाद्विरोषमाह --दिक्करतं दिग् विदोषप्रत्थायक-
मित्यादि । विशिष्यत इति विशेषो, दिगेव विशेषो दिगूविशेषः, कारात् | एव
माना ०१०५-9 ना oS
प्रतीयात् तत्र परापर्यवहारो न तु तदवधित्वेन प्रतीयमाने । प्रमातापि यदा ताद्रश-
संयोगाश्चरयत्वेन ज्ञायते न त्वबधित्वेन तद् प्रमातयंपि वाराणसीतः परोऽहमिति
व्यवहारे BAHT । अत प्वान्यत्राप्यवधो संयुक्तसंयोगा विशेषेऽपि न परत्वाचुत्-
पत्तिः । तथा च यदेव परत्वाच्युतपत्तो नियामकः तदेव भ्यवहारनिमित्तमस्तु |
तत्राहुः--प्रमातात्मा न शरीरमिति विभुत्वात्तत्र व्यवहारनास्पदेऽपि ताद्रश-
संयोगाश्चयत्वेन qaqa: | न च मूतंत्वमपि तद्भयवहारनिित्तमस्तु |
संयोगस्य सावधित्वाभावात्। इदमस्मात् संयुक्तमित्यप्रतीतेः। परत्वादेस्तु
` सावधित्वेन प्रतीतेः। परत्वादेरेकच्त्तितया प्रतीतेब्धासञ्यच्ृत्तिसंयोगाद्धं दात्
15
20
30
संयोगसेदापरिगणनेऽपि परव्यवहाराच्च । अन्ये त॒संयुक्तसंयोगाल्योयस्त्वभूयस्त्वे
नाकाशादिदेशापेत्तया , तेषामविशिण्त्वादतीन्द्रियत्वाच्च , किन्त्वालोकादिमध्यवच्य-
पेक्तया | तथा चेकदिगवस्थितयोरेव दयोरेकस्य घनतराखोकवत्तिनः संयुक्तसंयोगस्य
yaa यद्परत्वं विरलालोकमध्यवत्तिनः संयुक्तसंयोगास्पीयस्त्वे यत् परत्वपुत्-
पद्यते तन्न स्यादित्याहुः |
ननु व्यवहारेति। aaa कारणात् कारयेतिपत्तिनियमते भवति उ्परवहार-
विशेषश्च ज्यवहन्तव्यावशेषं विना नेत्यथैः। aad सत्यञुमानप्याहुः | घटः समानाधि-
करणसंयोगासमवायपिकारणकेकचृत्तिगुणवान् मूततंत्वात् पाथिवपरमाणवत् | दन्ते
ताद्रशौो गुणः पाकजो गन्धादिः। अयं पार्थिवः परमाणरेतट्दरत्तिविशेवगुणभिन्न-
संयोगासमवायिकार्णकेकञ्चत्तिगुणाश्रयः पार्थिवत्वात् पार्थिवान्वरवत् इति न युक्तम् ,
पकेनापरस्यान्यथासिद्धाब्ुभयासिद्धेः। दिक्षालङृतत्वं कायंमालस्येत्यतौऽन्यथा
व्याच दिक््ूसंयोगेति। दिश प्कत्वाद्धिशेषासस्भव इत्यन्यथा व्याचष्टे
दिश्विदोषः कालादिति,
दिशः स्वापेन्नया न विशेषः, किन्तु sere: | एवमिति कालर-
स्यापि दिगयेन्तया विषो न स्वापेक्येत्यथ॑ः | दिशि विशेषो दिशुपाधिङन्षणः | ननू-
[ II. 10-11—paratva 4 aparatva
किरणावली 507
वयोमेदोऽपि काख्विरोष उच्यते| यथाच परस्त्रापरत्वाभ्यां दिच्छालावनुमीयेते
तथा प्रागुक्तम् | अथवा दिग्विरोषो देशविरोषः, सन्निकरष्टविप्रकृष्टकक्षणः |
वयामेदः शरीरावस्थाविशेषो बाल्यक्रौमारादिखक्षणः, तत्प्रयायकं xara हि
परत्वापरत्वाभ्यां देशविदोषो वये।विरोषश्चानुमीयते। तथा च लोकव्यवहारो हनोपादानादिः
सिद्धयतीति रिष्ाणामवघानायोत्पत्तिममिधातुं प्रतिजानीते--तन्नेति । यदि दहि दिक्-
पिण्डसंयोगात् परत्वमपरत्वं चोत्पद्यते सर्वत्र सर्वदा सर्वथोत्पेताविरोष्रात् । परस्परा
पक्षया च तन्नियमे इतरेतराश्रयत्वं स्यादित्यभिप्रायवान् प्रच्छति-कथभिति । aft
प्रायस्थमा्षेपं परिहरन्ाह--एकष्याभिति | अतैकदिङनियमान्न ada, एकद्रषटुनिय-
मान्न सर्वथा, अपेक्षाबुद्धिनियमान्न सर्वदेति संयुक्तसंयोगास्पत्वबरहुत्वलक्षणयोः सननिक्रष्टत्व-
विप्रक्ृष्टत्वयोरपेक्षाबुद्धिविरोषयोश्च स्वकरारणादुतूपत्तेः स्वप्रमाणात् प्रतीतेश्च परस्परानपेक्षत्वान्न
परस्पराश्रयदोष इति। परत्वाधार इति । मविष्यत्परत्वाधारे । प्रेण दिग्-
देश्ोनेति। परत्वोतूपादको दिक्यदेशः परः स च विप्रकृष्टो बुद्धिसननिहितः, तथा तेन
पूर्॑मुत्तरतरापीत्यनेन विधिना समवाय्यसमवायिनिमित्तेम्यः पिण्डदिक्पिण्डसंयोगापेक्षाबुद्धिम्यः
परत्वोत्पात्ति दर्शयित्वा अपरत्वस्योत्पत्तिमाह — TaTHS चेति। एकदिगवस्िथितयोरेकस्य
द्षटुरिव्यतुकष्रणाथैशश्च'कारः | कालकृतयोः परत्वापरत्वयोरतूपत्तिमाह--कालक्रतयो-
रपोति। अत्र freq समवायित्वं कारपिण्डसंयोगस्य चासमवायित्वम् अपेक्तावुद्ध-
निंमित्तत्वमित्यपयेऽ्थैः। तर्हिं 3 कारण [1 £|विरोषात् कार्यविरोष [: १|करथ भविष्यतीति 2
न हि तदविरोषरे काछकस्पनायामपि किञ्चिद्रीजमस्तीत्यभिप्रायवान् प्रच्छति-- कथमिति,
विदितामिप्रायस्योत्तरं-- त्तं मातेति | अवर्तमानस्य समवायिकरारणत्वे अवधित्वं च
नास्तीति वसैमानयोरिप्युक्तम् | अ नियत दिगदेशायो रिति | दिकूकृताद्वयवच्छेततु
युवत्वस्थविरत्वे शरीरावस्थाविरोषौ ततूप्रतिपत्तये--श्टृत्यादि | आदिग्रहणात्
तप्यभिधानप्रतिज्ञा व्यर्था १ उत्पत्तेरेवाभिधातुं युक्तत्वादिघ्यत आई - हिष्याणा-
सिति। नु परत्वाधार इत्ययुक्तमपेन्नावुद्धयनन्तरं पंरत्वाद्युतूपत्तेरित्यत आह् -
भविष्यदिति। "तदहि कारणाविद्योष इति। दिक्ङृतकालङ्ृतपरत्वा-
परत्वयोः काय्ययोः कारणे विशेषाभावात् कथं विरोष इत्यर्थः |
न होति दिक्ृतपरत्वादिविलछन्षणपरत्वा्यनुमैयत्वात् कालस्येत्यथैः।
अवन्तमानस्येति। यच्प्यविद्मानस्य समवायिक!रणत्वाभावेऽपि अवधित्वेन
दोषाभावः, म्तापेन्ञया बत्तमानस्य परत्वादिन्यवहारात् ; तथापि परत्वापरत्वयोः
परस्पराश्रयमवधिङृत्यैवोतपाद्।द विद्यमानस्य समवायिकारणाभावे अवधित्व-
स्याप्यभावात् | श्ठतापेन्ञया च adara परत्वादिवब्यवहारस्तथाबिधापेक्ाबुद्धिविषयत्व-
गुणनिबन्धनः |
1 Vardhamana reads कारणणवि शेषे,
10
15
20
30
10
12
20
25
17, 10-11—paratva § aparatva |
908 किरणावरी
परिमाणसामथ्यौऽनतीन्द्रियापाटवविरोषाः | ब्रहुतरतपनपरिस्पन्दान्तरितजन्मत्वं विप्र
करष्टत्वम् | अन्यतरतमे!पहवहनव्यवहितजन्मत्वं सन्निकरष्टत्वम् | परत्वोतूपाद कत्व
कालप्रदेशस्य परत्वम् , अपरत्वोतूपादकव्वं चापरत्वमिति | एवमुत्पत्नि निरूप्य विनाशं
निरूपयति--विनाक्ास्तिविति | अपेक्षाघुद्धिसंयोगद्रव्यनाशात् पुथकृषथक्तवाभ्यां
द्वाभ्यां च सर्वेभ्यो विनाशः सप्रधानयोरिति dae: | अचर प्रथमां विधां व्युत्पादयति-
अचैक्चेति । तावच्छब्दः क्रमे | उत्पन्ने परत्वे विमज्यमानावयवस्थिरद्रभ्ये समवायि-
नीति रोषः | ततस्तस्मिन् काले | एवमुत्तरत्ासाद्ञचेतत् पूर्ववत् समाघेयमिति |
द्वितीयां विधामाद-ञ्चंयोभेति। अपेक्चाबुद्धिसमकारमविनश्यदवस्ये परत्वाधारे
कमेसं चिन्तनादेतछ्छभ्यते इति संक्षेपः | तथाहि -अपेक्षाबुद्धिकमेणी परत्वात्पत्तिदिक्-
पिण्डविभागौ परत्वस्ामान्यबुद्धिदिकूपिण्डसंयोगविनाशौ । अथ सामान्यबुदूषेस्पेश्चा-
बुद्धिविनाशगुणवुद्ध्युत्पत्ती दिकपिण्डसंयोगनाशात् परत्वस्य नाश इत्यपक्षाबुद्धि-
नाशस्य परत्वनारसमसमयमावितया न तदुतूपादकत्वम् । अथ संयोगनाशस्य
प्रत्वनाश्चदेवुत्वं कुतः सिद्धम् १ उपपन्न हि परत्वमपेक्षावुद्धिन्यादृत्तेरेव व्यावत्तते
दिक्पिण्डसंयोगग्यावृत्तौ तु कारणाभावात् परत्वान्तरं न॒ जायत इव्येतावत्तदनुपलम्भ
aq कालकृतपरत्वापर्त्वयोमानाभावः | तथा हि परत्वापरत्वा्रयाभिमता-
वच्छेदकादयसूथ्यक्रिया प्रागसावसभानपर्त्वारुस्बना वा १ अपरत्वधीस्तु पर्त्वा-
बाधाभिमतपिण्डसमानकारपदार्थ॑ष्वंसकालोतपत्तिमिखविषया तदुतपत्तिकाराश्चयत्वे
तदुत्तरकारत्वक्िषिया वास्तु › fe ताभ्याप् 2
मेवम्--प्रागमादोतपर्यस्तद्ानीयतीतत्ये परत्वापरत्वयोवेत्तेमानताभावाचुप-
पत्तेः । इदानीमयमेतस्मात् पर इति वर्चमानताभानात् प्रागभावादेरवध्यनिरूप्यत्वेन
mega सादधित्वेन तद्धिननव्वात् । केचित्तु प्रतियोभ्यन्यूनानतिरिक्तकालोना-
वधिकसामवायिकयावतूपरत्वश्रयसमानकाटीनकादाचितकाभावत्वं प्रागभावत्वम्,
अतः परत्वेनेव प्रागमावनिरूपणान्न तेतैवन्थथासिद्धिरित्याहुः | तन्न | गन्धानाधार-
कारानाधार्त्वाभाषेनं प्रागमावनिर्दयनात् | बहुतरतपनेति | यत् प्रागभावावच्छद्-
कन्षणावलिन्नजन्म IAM ATH, यजञन्माक्च्छेदकल्षणध्वं सन्नणाधिकरणजन्म
यदपेक्षया तत् alanetacas: |
अब्र केचिदाहुः जन्मान्त्यावो व्यथैः, बहुतरतपनपरिस्पन्दवच्छिन्नत्वघुद्धेरेव
परत्वोतपाद्कत्वात् , णपवश्चानित्यद्रम्य।पेक्तया MARAIS ताद्वशापेन्ताबुद्धचा परत्व-
qaqa उयेष्टेऽतीते चिरं जीवतः कनिष्ठस्य न परत्योतूपत्तिः , ततप्रागभावकाला-
[ II. 10-11—paratva & aparatva
किरणावली 909
` उपपद्यत इति न विप्रकृष्स्वेन चापरत्वस्य व्याप्तत्वात् व्यापकनिच्रत्तौ च वाप्यनिच्त्तर-
वदयंभावितवात् सत्यामपि चापेक्षाबुद्धौ विप्रङृष्टस्वं fant तन्निदृत्तिकारणोपनिपातादिति
दर्दितम् | न aga विनाशस्तस्माद् विप्रकृष्टलक्षणस्य दिक्पिण्डसंयोगस्य TAIT
निवत्तत इत्येव रमणीयम् । उपलक्षणं चैतत् । परत्वाधारे कमोंतपद्यत इति |
अवधिद्रष्टोरन्यतरकर्मणापि दिगवधिदिगाद्रष्ुसयोगविना्ादपि परत्वविनाशात् ; Fe
विशेषादिति । तृतीयां विधामाह- द्रव्येति । परत्वाधारावथवकरमैजविभागसमकाल-
मपेक्षाबुद् द्धिसंचिन्तनादेतछ्छभ्यत इति संक्षेपः | तथा हि--पिण्डावयवविभागपेक्षाबुद्धी
संयोगनारपरत्वोत्पत्ती द्रव्यनाशपरत्वसासान्यज्ञाने परत्वनाशगुणबुद्धी इति । द्रव्यापेक्षा-
बुद्धयो्युगपद्धिनाशेन चठथीं विधामाद--द्रब्यापेक्षावुद्धथोरिति । पिण्डावयवकम-
समकालमपेक्षाबुध्युत्पत्तरेतछ्म्यते | तथाहि परत्वाधारावयवकमापेक्षाब्ुद्धी | अवयवान्तर-
विभागपरत्वात्पन्ती | तत॒ आरम्भकसंयोगविनाससामान्यज्ञाने। द्रव्यविनाशपेक्षा-
बुद्धिविनाशौ | अथ परत्वस्य विनाशइति। द्रव्यसंयोगविनाशाभ्यां पञ्चमीं विधामाह---
पिण्डावयवक्मपेक्षाबुद्धियौ गप चिन्तयैतछ्छभ्यते । तथा दह्यवयवविभागपिण्डकमापेक्षा-
बुद्धयः अवयवसंयोगनाशदि क् पिण्डविभागपरत्वोतूपत्तयः द्रव्यनाशदिकूपिण्डसंयोग-
नाशपरत्वसामान्यब्ुद्धयः | अथ द्रव्यसंयोगनाराम्यां परत्वनाश्लः। सामान्यवुद्धितो
गुणबुद्ध जन्मपेक्चाबुद्धेश्च विनाश इति | संयोगनादयापेक्षावुद्धिनाशाम्यां षष्ठीं विधामाह-
संयोगापेक्षाबुद्धयोरिंति | परत्वोत्पत्तिसमकारं पिण्डकम चिन्तयेतह्छभ्यते |
तथाहि परत्वोत्पत्तिपिण्डकर्मेणी सामान्यज्ञानदिकूपिण्डविभागौ । अपेश्चाबुद्धिनाशदिक्-
पिण्डसंयोगनाशौ, अथ परत्वस्य नाश इति समवाय्यसमवायिनिमित्तानां युगपद्धि-
ata सप्तमीं विधमाह--च्रथाणाभिति, परत्वोतूपस्यवयवविभागोत्पत्ति-
anaes पिण्डकमेचिन्तप्रेतत् सुलभम् | तथा ह्यपेक्षाबुद्धयवयवकर्मैभ्यां परत्वावयव-
विभागौ स्वकारणात् पिण्डक्मैव्येकः काठः अथ परत्वसामान्यज्ञानसवयवसंयोग-
विनाशः दिकूपिण्डविभागश्च। ततोऽपेक्षावुद्धिनाशद्रव्यनादिकृपिण्डसंयोगनाशाः।
तेभ्यः परत्वनाश इति | |
rr,
वच्छिन्नत्वबुद्धेरेव परत्वोतूपाद्कत्वादिति |. विप्रक््टत्वेनेति। परत्वापरत्वयो-
रुतपत्तत्षणानभ्यवहितप्राक्ल्षणवुचिविप्रकृष्त्वसननिरूषत्वाभ्यां प्रा्त्वादित्यर्थः |
arate | दउभ्यनाशपेन्ञाबुद्धिनाशयोस्भादात् , amas संयोगनाशा
पव परत्वादिनाशक इत्यथः |
10
15
25
IL 12—buddhi | |
510 किरणावली
mame वुद्धि निरूपयति-बुद्धिरिति। यदपि बुद्धिज्लौनमिष्वेतावतैव
स्वस्थ ` यरिमन् सव्यात्मनि जानामीत्यनुव्यवसायो मवति सा बुद्धिः; तथापि बुद्धबादि-
ब्दानां कै चिदठमेदमाहुस्तत्परयाख्यानाथ पय्यौयोत्कीत्तनम् । सांख्या दि
प्रकृतेः सत्वप्रघानं प्रथमपरिणामं महदाख्यमन्तःकरणविशेषरं gfeare: | बुद्धविषया-
5 कारः परिणतिभेदो घयपट इत्यादिज्ञानमाचक्षते। बुद्धावादशभूतायां वत्तमानेन
10
20
20
यद्यपीति | carat पर्यायशब्दाभ्याम् अभिधेया कुद्धिरित्यसाधारणतया ज्यवच्छै-
द्कत्वात् पयायामिघानमपि लक्षणम् । यद्यपि सङ्केतमाघ्राधीनप्रलु दयः शब्दाः सवत
सम्भवन्ति, तथापि weiner सङ्केतस्यातथात्वेऽपि Gasca teat: संकेतः शक्तोति
वुद्धिं व्यवच्छ्धेवम् । तेनापि कर्ण्युतूपसः gleams यपि मनसि aaa, तथापि
भावष्युत्पस्याद लन्षणम्। ag बुदधिज्ञानशब्दौ चैजादिपदवत् यत्र सङ्केते aatta-
व्याधिः । giaasla पिता नाम र्यादि साघान्येन रूपेण वस्यापीष्वरखङ्धेतविषय-
त्वादिति चेत् , बुद्धिक्षानशब्ददयदाच्यत्वस्य विवत्तितत्वात्। दादशेऽदहि पिता नाम
क्या दित्यत्र विधेयगतसंख्यात्वेनैकत्वस्य विवत्ितत्वे नामद्टयस्यैकज् तादूपय्थागोचरः
त्वात् । ast, पर्यायशब्दाभिधानेन बुद्धिरिति ख्यनिर्देशः | ज्ञानपदस्य स्वग्रवृचि-
ज्ञानत्वनिमित्तज्ञानत्वजातो aaa तेन ज्ञानत्वं wang । वचसिद्धिश्चा्गतवुद्ध-
राश्रयासिद्धि निवारयति--तश्धिन् सतति । न च ज्ञानध्रहणसासप्रयास्तद्-
परहणोत्तरसपि सखादेकन्ञानधीपरस्परया विषयान्तरसश्चासे न स्यात् | दिषयान्तस्धी-
arama: प्रतिबन्धकत्वात्, काण्यंदक्ैनेन तथा wea: साख्या हीति ।
प्रथमः परिणाम आद्या विकृतिः | संखरजस्तमःसाम्यरूपायाः परिणार्निन्याः सस्वमेदः
प्रथमः परिणामो बुद्धिरन्तःकर्णसेदः शांख्यानां दुदधिमनो ऽहड्कसमेदेन aad-
दिभ्यात् | |
बुद्धे शिति । बुद्धेस्वयोश्ाः पुरुषोपयगदविषयोपसगन्याफारवेशभेदात् ,
मयेदं कतव्यमित्यप्यबसायात् । तत्र परयेत्यताल्विको सहब्चेवनयोरंदाश्रहदेकत्वभि-
मानः वुरुषोपरागः । नीलादिष्विन्दियसन्निकरषत् तद्स्वथादस्य मह्तस्छस्य नीला-
दयाकारपरिणतिधेदोत्पादये nse पारमार्थिको ada: |
पुरुषोपरागदिषयोकसगाम्यां कत्तेव्यष्िषयस्य प्रविसाक्तान्तदथीनः कूसोसरील्यध्यबसायो
व्यापारवेशः, तत्राद्योऽशते बुधिद्वितीयो ज्ञानं त॒तीयश्योषलन्थिरित्यथः |
1 Vardhamana reads afaa for afwa.
ee LR
, Il. 12—buddhi |
CTIA 511
„^ -
—
1
mw
लानेन चिव्िरीक्तेः पुरुषस्य मेदाग्रहात्तद्दमिमानमुपलन्धि प्रचक्षते बुद्धिस्थ
च सुख्प्रदिकं परिणतिविरोषं यदुपल्मत इति तदनेन प्रल्ाख्यायते। यदि तावद्
paisa बुद्धिरित्यन्तःकरणममिमतन्तन्न वारयामो मनस इष्टत्वात् । ततोऽप्यधिके-
विवक्षितश्ेत् , सोऽन्तःकरणसाध्यः | स चप्रत्यक्षसिद्धोऽदहं बुद्ध इत्यपरोक्षानुन्यवसायात् |
नास्मदन्तःकरणमतीन्द्रियम् , अतएव न तद्धर्मोऽपि आत्मधर्मतयैव प्रत्यक्चसिद्धत्वात् |
न चात्मधम॑त्वमस्याप्रासाणिकं तदन्यधसत्वस्य प्रागेव प्रतिषेधात् । aaa: खस्वियं
बुद्धि; , तस्यैव लोकवेदयोयात्मत्वेन प्रसिद्धेः। न चेवाकौटस्थ्यविरोधो धरम्म॑स्य प्रवृत्ति
Aaa धर्णिमोऽव्यन्तमेदेनापि तत्वाविरोधात् | अत्यन्तमेदेऽपि च स्वभाव-
नियमादेव धर्मधर्मिभावनियमोपपत्तेः। एतेन तद्वदभिमानो व्याख्यातः) तत एव
धमत्वन्युत्पादनात् । सुखादिकं त्वधिकमिष्यते;, न त॒ प्रत्ययश्चब्दवाच्यं बुद्धवते,
उपरमते , जानाति , प्रव्येतीति रोके समाना्थेम्, नव॒ प्रत्येतीति सुखी दुःखीति
वा कधिद्यवहरति । परिभाषा तु परिशिष्यते, सा ठ परिभाषेवेति। तस्माद् बुद्धयादिः
राब्दाः पयायाः समानाथा इति सुष्टूक्तम् । भेदस्त्वस्या विषयतः कारणतश्च ताभ्यामेव
स्वरूपतोऽपि निरूप्यत इति तदूदारेव वक्ष्यते | da विषयतस्तावदाह-- सा चेति |
~ =-= . ~
----- ----- ~~~ — re ee
ate हथ भित | Tevlaisnarqueaa Galen भादनान्तं तद्धमं इत्यर्थः |
यदीति । कस्णव्युत्पन्नस्यान्तःकरणवाचितयास्माभिरूपगमादिल्यर्थः | तद्धि-
न्ञन्तःक्रणः बुद्धिर्नास्ति मानामावाहदिलखाद-ततोऽपीक्ति। मावभ्युतपन्नस्य
बुद्धिशब्दस्य नान्तःकरणवाचिता , करणफलयोर्येदादिव्याह- बोध इति |
अन्तःकरणस्य PEL प्रत्यक्षया वुद्धेमदमाह- खं slat ननु फलभ्रपि
महदन्तःकरणस्य ant घममधसिणोश्वामेदादन्तःक्छस्गाभिन्न स्यादित्यत आह--
अल एवैति) अहं बुद्ध qugawy सर अनीनत्वादित्यथः |
स चायसदमदो अरम इत्याह न् खेलि। ag बुद्धेरल्मधञत्वेऽनित्यधर्मानाश्रयत्वं
कोटस्थ्यश्चतिसिष्ठं विरुध्यत इत्यत आट न यै विति । नित्यत्वं कोरस्थ्यमनुक्त-
रूपं, ae धलधर्सिणोरधदाद्र्मानित्यत्वेऽपि न विरुदभित्य :। पतने ति | बुद्धेरत्म-
धड्मव्वव्युतपादनेन तछद्ाममान आत्सनि sana, ज्ञानाभिन्नाया बुद्धेरात्मधमेत्वे
सिद्धे ज्ञानमम्याट्यसुदरीति tastes: |
अपिकधिति। वददेरिति शेषः परिमादेवेति। | “cesar न त्वर्थो
ऽधिकः” इत्यादिना तस्याः समानतन्निरासादित्यथेः | स्वषपक्रत इति । सान्तात्-
ऽन्तःकरणे न प्रमाणमस्ति, ज्ञानायौगपद्यादेस्तावतेव उपपत्तेः}! बोधो बुद्धिरिति भावार्थो ।
10
15
20
10
19
20
25
| 11. 12—buddhi
912 ` किरणावली
= ५ त्व् eee =I ६४ ae से an | AUN ° ¢
अनन्ताथत्वादित्यथः | नन्वथस्यानन्त्येऽपीडवरवद्धिरेकेवेत्यारोक्याह-- व्रस्यथ नियतः
~ | me | :
त्वाचचेति | यावन्तमथमानन्त्योत्पन्ना बुद्धिः, सा तावदे नियताऽथीन्तरं
न स्प्ररतीति ; न चास्रं परिहरति ; अभावपरिहारप्रसङ्गात् । तथा चा्थस्यानन्त्यात्
. ५६
` बुद्धिरप्यनन्ता मवतीतीश्वरवुद्धिरपि नियतार्थव , न fe साप्यवगाढमथ परिहरति , अनव- च
गाद वावगाहत इति ara: | व्याससुक्त्वा समासमाह-- FRAT इति । समासतः ae-
ae, सेति पूरणीयम् । विद्या चाविद्या चोति। यथाथ ज्ञानं विदा, अयथार्थ
सानमविद्या, परस्परसशुचयाथाभ्यां चकाराभ्यां Teta: प्रकारो व्यवच्छिद्यते, न चासौ
सम्भवति} राङ्धाया अपि व्याहतत्वात् |
da विद्यापूवकत्वादविद्यायाः पश्चादुक्ताया अपि लघुप्रतिपत्तित्वात् प्रथमं
विभागमाद--लश्नाविद्येति। यद्यपि मूटवृद्धावयथाभायां स्रृतिरप्ययथार्थैव यथा
रज्जं yaad, तथेव स्मृतिः स af a; तथापि
कारित्वादित्यथैः। दैयश्िकरण्यं परिदरति-अनन्ताथेत्वा दिति । व्यासो
विस्तारः! यथाथनिति। aq यथार्थज्ञानत्वं स्म्रतावतिष्याघं यथार्थात्रमवत्दश्च
संशयविरशेषेऽति्यापकम् , अन्थतरत्वस्य at शब्दाथत्दात् , तस्य कचित् wear |
न यथार्थनिश्धसत्धप्र् | यथाप्येश्तथा ज्ञानरित्य्थे कथाराञ्दार्थसाद्रभ्यस्य
सर्वथैकदेशाभ्यामव्याप्त्यतिव्याद्वभ्याखनपपहः | नापि विशेष्यद्ुत्तिप्रकारत्वं निवि-
कट्पकाव्याक्षेः | | |
नापि विशेष्याच्चस्यद्रकारकत्वपम् । पकोकषिरेष्याच्रत्तिनानाप्रक(रकसमूहात-
TANS: | न च प्रकारस्यकवितेष्यदुत्तितधा न विशेष्याचुसित्दम् | प्रमाश्प्रमारूप-
समूहाटम्बनास्यसिः |
न च याघद्धिशेष्याघच्तित्दं विवन्नितथ् ! णौकविरोष्यवृत्तर्यादद्धिशोष्याचुत्तित्वेन
समरहाटस्बनाव्याक्चैः। नाप्यर्वाधताखसवत्वष् । बाधस्य प्रात्वात् । नापि जाति-
विशेषः योग्यच्त्तितथा ततसंशयानापक्ेः | प्रमात्वस्य नित्यानुमेयत्वात् |
प्रत्यत्तत्वादिना सङ्करप्रसङ्च् । उच्यते - यत्न यदस्ति तत्र तस्याञ्ुमवः प्रमा}
यद् यल नास्ति ad तस्यादमवोऽप्रमा, अत एव रजतमिदमिति ज्ञानभिदन्त्वदति
तद्नुभवात् प्रमा , श्जतत्वामाबदबति तदञ्भवादप्रमा । न चन्याप्यच्चत्तिप्रमाया-
र Paar |
It. 12—buddhi |
, किरणावरी 513
तदविवक्षया यथायथं संशयादिरूपभेदेनेव तद्यबहारः | यथाथौ तु स्मृतिः प्रयक्षादिषु
विद्याभेदेषु नान्तभवतीति प्रथग् व्यवहरिष्यत इति| अथ तकः किंन गणितः !
अनुमूयते हि संशयं निणयञ्चान्तरया संशयात् प्रच्युतो निणयञ्चाप्राप्तः प्रमाणानामनुम्राहक
HEAT प्रसङ्गात्मा प्रमाक्ररणनिष्ठः पौरुषेयो व्यापारः कुठारगोचर इवादयमन-
निपातनादिः | अस्य ह्यविक्ञाततच्वो विषयः कारणोपपत्तिः पराभ्युपगतदहेतुलक्षणा जननी |
प्रमाणमनुम्राह्यः, अनियतनिज्ञासाविच्ेदेन नियतनिक्ञासाजननमनुग्रहः, सेव सम्भावनेत्यु-
neal: | भिन्नावच्छेदेन हि an भावाभावयोच्रत्तिः। तथा च यत्न यस्य भावो
न तन्न तस्याभावः । अविद्यायाः पश्चाद्न्ुमाने , विद्यापूवंकत्वादिति हेतुः, अविद्यायाः
प्रथमविभागे लघुप्रतिपत्तिकत्वादिति देतः। धर्माशे सवधियां यथाथेतया
सक्रलक्ञानथ्यापकत्वेन विद्याया गुर्प्रतिपत्तिकन्ञानत्वात्। सूचीकराहन्यायेनाविद्यायाः
प्रथमं विभाग इत्यथैः । अथेति । तकंस्यायथाथंज्ञानत्वाद्दिद्यायां तद्धिभागो युक्त
इत्यथः | संरायात् प्रच्युत इति। संशयो हि दोलायितानेककोरिकः। तकस्तु
नियतां कोरिमालम्बत इत्यर्थः | श्रमाकरणनिष्ः' प्रमाणसहकारी न तु तत्समवेतः।
अविन्नाततच्वच इति । न विज्ञातं विशेषतो ज्ञातं aed वास्तवं रूपं यस्याथस्येति
विरोषनिषिधात्। सामान्यज्ञानलामे धर्मिज्ञानं संशायकं seat कारणेपपल्तिरिति।
कारणं ऽ्याप्यं तदुपपत्तिराहार्यारोपरूपा | परणाभ्धरुपगतस्य हेतोनिवंहित्वस्य व्याप्यस्य
य आरोपस्ततोऽनिष्स्य निधू मत्वस्याप्रसञ्जनं तकं इत्यथैः । यद्यपि संशयजिक्ञासे
प्यविन्ञाततचते sada , तथापि प्रमाणोपपत्तित इति तद्वचवच्छेदः। अ नियत-
जिज्ञासा विच्छेदेनेति। साध्यतदभावविषयकसमंकोटिकनिज्ञासा trade: |
संशयस्य स्वनियतनिज्ञासात प्व निवृत्तेः संशयो हि बिरोधिविषयकतया
स्वसमानविषयामनमिति प्रतिबध्नाति। न हि विरोधिनो ज्ञानस्य निश्चयत्वं aes
किन्तु atacand लाघवात् | णवं तज्ञनिता नियतकोरिका जिज्ञासापि ततप्रतिबन्धिका,
तत्प्रतिबन्धकत्वे . विरोधिविवयत्वमाचस्येव प्रयोजकत्वाह्टाघबादिति वन्निचत्ति-
स्तकावित्यथेः।
aq बविरोधिविषयत्वेऽपि संशयस्थान्यवस्थितकोरिकतया दहीनबलत्वान्न प्रति-
बन्धकत्वम् । अन्यथा तेन प्रतिबन्धाद्नुमानवत्तर्कोऽपि न प्रवक्तत नवा तकात्
K—29 | |
10
15
20
10
15
2()
IL 12—buddhi
514 किरणावदी |
च्यते, प्रमाणाङ्गस्य एतस्य ततफकेनैव Head, इह was यद्यभविष्यत् घट इदमिव
व्यज्ञास्येत इत्येवमाकारं शरीरम् | नच संशय पबायमेककोरिकत्वात्। न निणयो-
ऽयथा्थैत्वात् | न यथार्थं arash तद्धेठुरसम्थेत्वात्। यदि स्यात् दृर्येतेति
यद्यक्कृता्थैः सत्य एवेति चेन्न | अनियतकोय्ुपनिपाते नियतकोरिपरिग्रहस्य यद््थ-
त्वात्, न चैतावतैव सत्यत्वम् , आपादकसत्यत्ववदापाद्यसच्वस्यापि बाधितत्वात् |
कथ दहि प्रमाणमप्यनुगृहणीयात् १ अनियतेच्छाविच्छेदेनेत्युक्तम्। नहि Hata
कुर्या मित्यनियतचिकीषैः au किञ्चित् करोति| अनियतेच्छाविच्छेदे कथ स्मयादिति
रशयनिचत्तिः। वैषयिको हि दिसेघस्तच तन्लम् । न a निवत्तेनीयनिवेह्ित्वारि-
कोरिषिरुदविषयो यद्ययं निच॑हिः स्यान्निद्धमः स्यादिति तकः। अत पव साध्य
विरोधिजिज्ञासरापि नाुमितिरप्रतिबन्धिका, तस्या अपि संशयवद्धीनवबलत्वात् |
तृतीयलिङ्पसम्शानन्तरं विरोधिजिज्ञासयाचमितिविलमस्बे मानाभावाच्च । नच
साध्यैककोरिका Haast | सा तकण कोस्यन्तरेऽनिष्टमुपनयता जन्यते ,
तद्धयतिरेकेऽप्यसुमित्युतपत्तेः | |
kd
Haq | कामिनीजिक्ञासोः धूमपरामशऽप्यग््यनयमितेजिज्ञासाविरोषस्यानु-
मितिप्रतिवन्धकत्वे विरोधिषिषयस्यैव तन्जत्वात्। wat विरोधिनानाविषयस्य
जिज्ञासा | तद्वोधकजिक्ञासाञसरणश्च वास्तवकोरिप्रमाणप्रद््तावंशतः परिपन्थ |
तत्र कोस्यन्तरे ARMAS TAA सा जिज्ञासापनीयते | इदमव वक्ष्यति “न हि कुर्य्या
fang | इह श्रूतं इति 1 नयु तकंस्य न प्रवयक्ताचुध्राहकत्वम् । तक विना-
प्युन्मी ङितान्तस्याभादधीदशेनात् ततप्रामाण्यानुग्राहकाुमानालुप्राहकत्वे तु अनुमान
पव तस्वम् | मैवम् । ्रल्य्तस्य घटाभाववति भूते वर्तमानस्य विरोधिधीनिरासरूपो-
ऽनुग्रहः क्रियत इति विरोधिधीपूवेकग्रत्यत्ते सावधारणप्रत्यत्ञविशेषे च तकपन्नणात् |
ag यद्यपि नियतकोरिकनिन्ञासा ज्ञाने्टसाधनताज्ञनेन जन्यते तथान्यन्वय-
व्यतिरेकाभ्यां तर्कोऽपि तद्धेतुः यद्यपि च यथोक्ततकं विनाप्यनुमितिदशंनात्
व्यभिचारेण antaa न कारणम् , तथापि पुरषप्रयललसाध्या यत्नाज्चमान्रचत्तिस्तत्रैता- `
दशस्तकः कारणम् |
अजनियतक्येधीति। तकंस्यासेपिता व्यवस्थितसस्चोपाधिकसत्वविषयत्वे-
ना(नश्चायकतया वरमास्पत्वभावाादत्ययः |
II. 12—buddhi |
किरणावली 515
चेत् १ अनिष्टापत्तिनियतस्वादस्य। यथा aftatra भक्षणोच्तस्य सविषमिदं
यदि भक्षयिष्यसि मरिष्यसीव्यनि्ठापत्तेन मन्येयमिति तत्स्मरणमेवेच्छाविच्छित्तिः। प्रमावुश्च
दयमनिष्ट प्रमितहानिरप्रामाणिकोपगमश्चति | तदिद तुरगारूढस्य तुरगविस्मरणं यत्ता-
किंकाभिमानयुद्रहन्नपि cara गणयति | अनेनैव हि waa लौकिकमनिविश्षते इति |
असत्यमेवेतत् विपर्ययभेदत्वात् प्रथक् नोपदिष्टः । तथापि न्यायाङ्गतया विशेषतो
व्युतूपादनमहंतीति चेत् १ तस्य छखादिवत् सर्वतन््रविषयत्वादिति |
तलोदेशक्रमानुसारेण संशयं निरूपयति--ससंङायस्ताव दिति । तावच्छब्दः
et) संशयः प्रथमे कथ्यते। ततो विपर्ययः कथयिष्यत gah | किस्विदि
त्याकारं ददयति--किंस्विदिदमेवमथेवमिव्येवमाकारः प्रत्य; संशय इत्यथः fas
°विरुद्धनानाथावमर्षं इति | विषयतः संशयस्वरूपमुपक्रम्येतदेव स्पष्टीकनुश्चुभया-
qerqya । विरेध्युभयप्रकारबद्धमैीवकम्बीयथैः । प्रसिद्धेत्यादि कारणकथनम् |
प्रमितहानिरिति। प्रमितस्य धूमस्य हानिरप्रमितस्य निद्ध् मत्वस्योपगम
इत्यर्थः | पवमन्यत्रापि। न्याथाङ्तयेति। संशयकदिति शेषः।
' विरोधिनानाथीवभषे इति । नन्वेतत् स्थाणुः पुरुषश्चेति भ्रमेऽतिन्याघम् |
face भासमान इति विशेषणेऽपि धूमाभाववानयं यदि धूमवान् स्यात् वह्यभाव-
वानपि afgara स्यादित्यत्र तके ऽतिव्याप्तिः | न च तत्न वह्यभावविरि्टे वहिकैशिश्च
विषयः। संशये तु तुद्यवदुभयवैशिय' विषयः, तथापि विरोध्युभयविशिमिति
शाब्दज्न्यज्ञानेऽतिव्यापिः। नच जिक्ञासाजनकं ज्ञानं संशयः उपेक्षणीयसंशया-
aca: | योग्यतायाश्च तद्वच्ददकधमप्रतीतावप्रतीतेः, अनुव्यवबसायेऽतिब्याश्श्च |
नापि स्थाणुवां पुरुषो वेति स्मरणमवात् संस्काराजनकःं ज्ञानं संशयः; तथा-
षिधनिश्चये भतिष्याप्तेः। तस्यापि किञ्चिदवच्छिन्ने az: |
उच्यते--दकस्मिन् धर्मिणि विरोधनानाप्रकारकं ज्ञानं संशयः न चैत-
ज्निरुक्तजन्यज्ञाने ऽतिव्यािः | तश्र विसेधिनानाप्रकारकत्दस्य प्रकारत्वात्।
संशये च विरोधिनोरेव प्रकारात् । विसोध्युभयविशिष्टमिति शब्स्यायोभ्यतया
ज्ञान(जनकत्वाश्तजनकत्वक्षानेऽतिष्याप्त्यमाबात्तदेव वा BAT |
ननु समानधमेदरनासद्धिष्ने धर्मिणि कथं सशय इत्यत भाह-'भयेति |
+ Vardhamana reads विरोधि for विरुद्ध,
10
15
20
10
15
20
[ Il. 12—buddhi
516 किरणावली
प्रसिद्धाः प्रतीताः अनेकविरोषाः परस्परव्याव्सका धमी; रिरपाण्यादये वक्रकोटरादयश्च ययोः
विदोषाददीनादिति seat) उभ्येो्यौँ विशेषौ स्थाणुपुरूषत्वे इति यावत् । तयेारनु-
स्मरतौ सत्यां संशयो जायते । एतदुक्तं मवति-उमयविशेषानुस्मरणनिणायकविरोषा-
ददीनसहितात् समानधर्मवद्धर्मिददनादिति। संशयस्य च नित्यं दुःखहेतुत्वम् , अन्यथा
तद्राधनाथ विद्ोषजिज्ञासानुपपत्तेः | दुःखतत्साधनयेाश्चाघमहेठुकत्वान्नोक्ताः ; न
त्वकारणत्वादिति । अवान्तरमेदमाह--सख pie) ज्ञातृधमैनिमित्तकोऽन्तःसंशयोः
्ञेयधर्मनिमित्तको बहिरिति विभागः। प्रथमां विधामाह--अन्तस्तावटिति,
आदेरिको ज्यातिषिकोऽविपर्मस्ततया सम्यगप्रतीततया मिथ्यादिदय ग्रहोपरागादि पुनयदि-
शतः कथयतः fay केषु प्रतीच्यां पञ्चमेष्टनि प्रहयुद्धममूत् , प्राच्यामद्य पर्जन्ये वपति
पौर्णमास्यां चन्द्ोपरागो भविष्यतीति सुगणितक्ञाने संशयो मवति | भरान्तोऽहमस्मिन्नथं
सम्यगदश वेति । द्वितीयां विधां विभजते--बहिरषाति । साधारणलिङ्गदशेनादुभय-
साधारणचतुःपदमाललिङ्गदशेनात् | उभय विरोषेति । गोगवयरूपविरशेषानु-
स्मरणात् | प्रत्यक्चषविषयेऽपीति। एतदुक्तं भवति-यथा समानधमत्वा-
विरोषेऽपि प्रव्यक्षाप्रयक्षाविषथतयान्तर्च(नको भेदः; , तथा समानधम्पत्वाविरेषरेऽपि ज्ञतु-
स्तजुक्ञेयतद्धमेजन्योऽन्तज्ञानको मेदः; न तु समानध्ेच्चैत्वविरोधेन ; तथाहि क्ञानत्वाद्य-
यथाथ नु यथावेति ज्ञायमानत्वात्तथाभूतमतथ।मूतमिति वा समानदेव धभात्। एवम
योग्यत्वे तद्वत्तयाऽनुपकभ्यमानत्वादित्यपि समानादेव धर्मात् , तथा व्याहतप्रतिपत्तित्वात्
व्याहतप्रतिपत्तिविषयत्वाचेति | समानादेव धमात् तेषां सर्वषां तदतत्-
संशायस्य चेति। नयु कस्यवित् संशयस्य खुखसालजनकत्वाद्धमेजन्यत्वमपि |
अत्राहुः संशयो न संसारविरोधी, किन्तु य॒ आ्मगोचरः। स सारविसोधीति
दरोयितु' दुःखपदं स'सारे saad स'सारदेतुत्वेन धर्मस्याप्यधमत्वेनामिधानम् |
Seana | ज्ञातुरपि ज्ञेयत्वात् गोवृषन्यायेन विभागः। श्रान्तोऽहभिति।
यद्यप्ययमात्बवमिकः स शयस्तथापि wagian पवोचितः, तथेबोपक्रमात् |
ag समानधमज् ca न संशयः। उपरभ्भ्यद्चपलभ्चिविप्रतिपत्तीनामपि संशायक-
त्वादित्यत आह--एलतशृक्त भिति । तद्विषयेऽपि समानधक्रेसद्धावं दण्टान्तेनाह--
क ।
25 यथा 'हीति। व्याहूतेति। ag विप्रतिपत्तिविंसुद्धघमेविषयकः शब्दप्रयोगः |
1 Vardhamana adds हि.
Il. 12—buddhi |
किरणावटीं 517
साधारणत्वादिति। असाधारणस्तु धर्मोऽमर निरूपयिष्यत इति इत्येकविध एव
सदशय इति | ननु सथाणुवौ पुरुषो वेति वाशब्दः सादृश्यार्थस्तथाच स्थाणुरिव पुरुष
इवेति स्यात् | याणुपुरुषसदृशोऽयमिति च ज्ञानं यथार्थमेव कथमवियाप्रमेद
इति १ न । सारूप्यज्ञानाद्विकलव्यक्ञानस्याधिकस्यानुभवसिद्धत्वात् , असंरायेऽपि सारू-
प्योपरुन्धिस्तयथा सखाणुपुरुषसदशीयं sae; तथापि सदृशदरीनजयुभयस्मरण मालं
विचेवेति चेत् १न । उभयस्मृतेरस्यातिरेकात् । स्थाणुपुरुषावयं तत्सहशः पाषाण-
स्तम्भ इति निश्चमात्मकः प्रत्ययः , संशयस्तु न तदात्मक इति Rams ठत वक्ष्यामः|
न वाधिकोऽप्ययं यथार्थः| नो खड विकल्प्यमानं वस्त्वस्त्यथक्रियासु वोपयुज्यते । कथं
तद्यारोप्येतापीति चेत् , न | परस्परविरुद्धयोरेवेकस्मिन् धर्मिणि समायेप्यमाणयोर्वि-
कस्पविषयत्वात् | तयोरपि प्रत्येकं प्रतीतत्वादित्येतत् सर्वमभिसन्धायोक्तमुभयत
आङृष्यमाणस्यात्मनः प्रत्ययो ead zh |
कारणेन HAT SAM | वादिगतायास्तस्याः पसोत्तत्वात्। स च समानधम-
बद्धमि निष्ठत्वेनाप्रतिसन्धीयमान aq रंशयंेतः। al तस्यापि विषयविषयि-
भावेन् सम्बन्धेन धमिनिष्ठतया प्रतिसंहितस्यैव संशायकत्वात् , अन्यथातिप्रसङ्कात् |
ननु समानधर्मो न agama हेतः । व्यभिचारात् । न। तद्विशेषे जातिङृतस्य
ALANS: | RICA ततकव्पनेऽन्योन्याश्चयात् |
fas, न तस्य स्वरूपतः स'शायकत्व' faa तत्सहचर्तिकोटिस्मारक-
तयेति तन्रैवान्यथासिद्धिः। नच कोरिस्मरणं तद्वघापारः। केवखदद्रशदपि
कोरिस्परतेः। अत पव स्मय्यमाणकोरिके स शये ततक्कारणत्वमपास्तम् | तस्मात्
कोर्युपस्थितिधम्िज्ञान दिरोषादशेनान्येव संशयकारणानि |
मैवम् । उत्तकटकोरिकसंशयस्यान्यथासिद्धेः | aa कोटो भूयःसहचरित-
धमग्रहस्तवरैबोत्करत्वात् । तथा च तन्न विशेषे तत्कारणत्वात् अन्यत्रापि तत्र तथा।
यद्वा, वेगेन गच्छतस्तसतकोरिस्तो विशेषादरने च समानधर्ज्ञानान्ञानयोः संशय-
तद्भावाभ्यां तन्कारणत्वप्र्। केवल्लाद्रष्टस्मारितकयोरिक्श्च संशयो नास्त्येव येन
तस्य बहिभावः स्यात्। सर्व॑ समानधयस्यान्वयादिदशंनात्। ननु समान-
धमषु समानशब्दो न साद्रभ्यार्थः, किन्तु साधारणां इति स्थाणपुल्षसंशायो न
स्यात्, aay: परिमणस्यास्चाधारणत्वात् , तजजातेश्चाद्रव्थचत्तित्वात्। a1.
AAT परप्परासम्बन्धेन TIT: | सारूप्यन्नानादिति |
10
15
20
29
[ 1. 19—buddhi
918 किरणावली
तदेवमनथैजत्वा विरोषरेऽप्य निश्चयात्मकात् संशयात् निश्वयात्मकतया विपयंयो
भिद्यत इति द्वितीयमवियाप्रमेदमाह--विष्थयोऽपोति। अन्तर्बदि्त्यवैस्थैः।
अतरस्मस्तदिति प्रययो विपययः। अतरिमिन्नित्ययथार्थैता दरिंताऽनेन विद्यातोऽसमान-
जातीयाद् व्यवच्छेद इति | तदिति निश्वयाक्रारता; तेनानिश्चयात्मकात् समानजातीयाद्
8 व्यवच्छेदः | प्रत्यय इति जागरावस्थत्व, तेन स्वप्नव्यवच्छेद् इति | एतदुक्तम्भवति--
अयथार्थ॑निश्वयात्मकं जागरावस्थाज्ञानं विपर्यय इति| लोके तथेव प्रसिद्धेः | कारण-
माह-- प्रसिद्धेति । प्रसिद्धाः प्रतीताः अनेके विरोषाः परस्परव्यावृत्तिदेतवो धर्मौ
ययोरासेप्यारोपविषययोः तौ तयेक्तौ तयोः, न ह्यारोप्यायेपविषयापरिज्ञाने कशिद्धिपयति |
आसेप्यापरिज्ञाने सामथ्यीनुपलून्धौ तद्धेवुत्वासम्भवेन हानादिव्यवहारानुपपत्तेः ,
10 अनुपलन्धे संस्कारस्यासम्भवेन सादृश््यानुपयोगप्रसङ्गाचच अन्वयव्यतिरेकाभ्यां सादद्य-
ददीनस्य विभ्रमं प्रतिकारमस्वावधारणात् | आरोपविषयाप्रतीतौ निरारम्बनत्वापातात् | `
अन्यथाख्यातिपक्षे च सारम्बनत्वनियमादिति। ननु पीतः aaftam ge इति
सारूप्यामावेऽपि waa कथमेतत् १ न आरोप्यज्ञानजनितसंस्कारसहकारितयां
herp
स्थाणवुरुषसद्रशोऽयमिति ज्ञानात् विशूढनानाध्रकारक-ज्ञानस्यैकस्मिन्
15 धमसमिण्यनुभवसिद्धत्वादिव्यर्थः। बाकासर्थश्च era: | |
परह्परेति। आरोप्यारोपविषययोिंथोमेदाथं वधरस्य॑मुकतम्। सामथ्यो-
नुपरञ्या विति । तोयज्ञातीयस्य पिपासोपशमनसाम््याचुपलन्धाक्त्यथः |
तद्धेतुत्वासम्भवेनेति। इ्टानिष्टसामरण्याचुपलम्भसम्भवेनेत्य्थः। ag
पलञ्ध इति! आरोपणीय इत्यथः | =
20 वासोप्यन्नानष्यारोपप्रयोजकत्वसुक्तवारोपावषयज्ञानस्य तत्प्रयोज्ञकल्वमाह-
आरोप विषयेति। आरोप्यज्ञानेति । न॒ सारूप्यं न सरूपसम्भ्रमदेतुमाना-
भावादिति, ज्ञातस्य तस्थ हेतुत्वे तस्य मेदाधिष्ठानतया मेदग्रहात्तदद्ुपपत्तिः। न
साधारणधर्ममाचरहस्यासेप्यस्मारकतया प्रत्यन्नश्रमे तन्त्रत्वात् 1 अन्यथा तद्धिषय-
निथमानचपपक्तेः |
न च बिशेषाग्रहमातं तन्नियायकम्। अगृहीतबिशेषेऽप्यसरूपे भरमादशेनात् |
अत् पव सारूष्यस्यैकदैशकात् सन्ये बिकदपोऽप्यपास्तः। भआासोप्योपस्थापकत्वमाश्रयःे
II. 12—buddhi |
किरणावडी 919
तदुपस्थापनेन हि सारूप्यमुपपद्यते, न स्वन्यथा। न च पीतिमतिक्तत्वयो रजतादेरिव
संस्कारोपस्थाप्यत्वं प्रयक्षत एवोपस्थितेः | न च तिक्तत्वपीतिम्नां dard च तथा,
तच संखष्टगुणे नास्यास्तीति न किञ्चिदनुपपन्नम् | स्यादेतन्न किं तयोरितव्यत उक्तम्--
अथथाथोशछछोचनात् [इति]। यथाथीलोचनाभावात् । तस््वाप्रहादिति यावत् |
सम्प्रति विभ्रमकाले स्वतो विरोषनिषेधात् साधारणधमवतो धर्मिणो ग्रहे सतीति कभ्यते,
यस्यासौ विभ्रमो भविष्यति तस्य । 'पित्तकफा निलोपहते स्द्रियश्येति | समवायि-
कारणम प्रदशयता सन्निहितविरोषा्रहे चासन्निहितविरोषायेपे चेन्द्रियोपघातस्य देतुत्व-
मुक्तं भवति । अन्वयनव्यतिरेकसिद्ध चेतत् । नच दोषाः सहजशक्तिविघातदेतव
एवाविरुदधसहकारिसन्निवेश्ादेकस्यापि विरुद्धकायंजननाविरोधात् । ध्माधमीभ्यामात्मनः
सुखदुःखवत् | परेषां वा तस्यैव sae Raney विपरीतव्यवहारवत्। असनलि-
दितेव्यादिनापेक्चणीये निमित्तमुक्तम् । “आत्ममनसोः संयोगा "त्यसमवायिकारणमुक्तम् |
यद्यपि विभ्रमात् क्वचित् सुखमपि भवति, तथापि gales: स इत्यवद्यमधम देतुरस्तीति
अभिप्रायवतोक्तमधमौचेति | उदाहरणं यथा-गव्येवादवं इति | ननु सम्भव
प्रयोजकत्वात् | पवश्च स्मय्यंमाणारोपे सारूप्यग्रहः कारणम् । पीतः शङ्क इत्यादौ च
नयनाद्सिम्भिन्नपित्तपीतिमानमलभूव शष्कु तदारोपः। fay नात्र शङ्के पीतगुण
भसोप्यते , किन्तु शद्कुपीतगुणावारोपविषश्रौ संखषटत्वमासेप्यं , तथा च
संखष्टस्वभावाभ्यां गुणगुणिभ्यां सारूप्यमारोपप्रयोजकम् । तच्ासस्बन्धाग्रहरूप-
मत्रास्त्येवेत्याह- न च पोतिमतिक्तत्वे (2) इति । संखष्टत्वस्यारोपे तस्य
कदलान्वयितया तत्र विशेषादरनादिध्यर्थः | |
a सैवं प्रतीतेभ्रंमत्वानुपपत्तिः केवलान्वयिधि विषयज्ञानस्य यथाथत्वस्य
नियमादिति बच्यम्। संखष्टविषयत्वे तथात्वे श्जेद्वयप्रकारत्वांशे भमत्वात् |
नन्वेवं शङ्कपीतगुणो संखश्ाविति धीः स्यात् । मैवम् । संसगंस्य सम्बन्धिकतया
तच्निरूप्यत्वेनोपस्थितपदार्थेमैव तन्निरूपणात्। तथाप्यसंसर्गाच्रहस्य स्वरूपसत
पवासोपहेतत्वादासेप्यारोपविष्यसारूप्यस्य च ज्ञातस्योपयोगात् |
ANE: —AA तादात्म्यारोपः तत्र सारूप्यं ज्ातमुपयुञ्यते, Waa g
स्वरूपसदेव प्रयोजकमिति भवत्यख'सर्गात्रहः सारूप्यम् । यद्वा , य्न सारूप्यमैव
दोषस्तत्रारोप्योपस्थापकतया सारूप्यमुपयुज्यते, न तु यत्र॒ पित्तादिर्दोषः।
तज्ासेप्योपस्थितेस्चभवरूपायाः सम्भवात्। नयु दोषानेसभिककाय्येप्रतिबन्धका
न त्वागन्तुककाय्येजनका dai ततो यथाथंज्ञानं मा जनिष्टायथाथै-
ज्ञानन्तु Ha इत्यत आह-न च दोषा इति |
10
15
20
25
30
10
20
25 `
“30
| II. 12—buddhi
520 किरणावरी
त्येतत् दृश्ये ददयान्तरस्य TATA समारोपः कथं पुनरतीन्द्रियस्य परात्मनो निमेषोन्मेषा-
द्नुपस्थितस्य प्र्यक्षेऽत्यन्तविसदरो समारेपोभ्यमसौ सुखी पण्डितः कामीश्वर इत्यादि.
प्रतययस्तद्रं सत्य एवायं प्रत्ययोऽस्त्विति TRA प्रत्याख्यातमाद--अखत्य-
पाति | शब्दलिङ्धानुमितं व्यापकममूसमाकाशमिति वस्तुगतिः । तद्वधपगतजरूदपय्डे
वितताखोकमण्डकेऽयःस्वच्छानवच्छिनिदेरतया व्यूहनाविष्टम्भनाप्रेयेतयां साहूप्येणारोप्यत
इति खोकानुभवसिद्धम् | तद्वदात्मनोऽपि ददयमूततीन्तरप्रयोज्यततया ततूप्रयोजकतया च
सारूप्येण शरीरतादात्म्यारोप इति ara: | यत्तु विक्षिप्तनयना नीलिमानमाकलयन्ति;
तदतिदूरङ्गमा नयनसरदमयस्तिग्मकरकिरणाभिध्रातपराबृत्ताः स्वाविष्ठानगोलकाभि-
सम्बद्धस्तदीयामेव रयामिकां गगने पीतिमानमिव शेखादाव।रोषयन्तीति केचि । तत
aaa: साक्षीकर्तमुचिताः। यथाह भगवान् पतञ्लिष्तथा चराद्य मूगोखमध्यमेदी-
भूतस्य सुमेरोः प्रल्यगुदक्प्रागव्व।कूक्रमेण रजतसुवणपद्मरागमरकतमयानि चत्वारि eT
तस्य दक्षिणे इन्द्रनीखमयस्य शिखरस्य प्रभयाकादे नीलमाभाति अन्यत्र सितपीतलोदितमिति |
तथापि निष्क्रिये नीरूपेऽत्यन्तविसदरो कथ क्रियारूपाद्यारोपः १ साहृश््यनिबर्धनत्वात्
भ्रान्तेऽस्ति तत्| उदादरणान्तरमाह-ञश्जनेति। शर्वया इदं श्शार्वरंः
भाञवयितस्य तमसः चक्षुमात्रग्राह्यतया शुक्कमास्वरविरोषितया च सारूप्येण नियमादष्ट-
वराच संस्कारापस्थापितदथामतयाञ्वभासो यथा तथा निः;क्रियस्यात्मनो देशान्तरोपलन्धि-
लक्षणक्रियावत्सारूप्यान्नील्पस्यापि संयुक्तसमवायेन सूपसन्निकषलक्षणसरूपलक्षणवत्-
सारूप्यात्तथाभास इति। एवमन्यदपि बसरेणौ परमाणुरिति। चख्त्सु तारकादिषु
वायुरय वातीति जके wae तत्धतिबिस्वितं सतारकं नभश्वलतीव्युदाहर्णमूहनीयम् |
अलभानविषयेऽपाोति। ee लिङ्गाभिमानादतयाभूते तथामूतानुमानमित्यनु-
मित्यामास इत्यनेकोदाहरणानुगतः सङ्क्षेपः | एवं खौकिकविपर्ययमुक्तवा परीक्षकं विपर्यय-
मुदादरति--च्रयाोति | ऋग्यजुःसाम्नां aq चयी सेव zara + दश्यतेऽनेन
पारलौकिकः पन्थाः । तद्विपरीतेषु तद्विर्दरषु , काक्या बोद्धा; । आदिमरहणा-
दिगम्बरादयः | तेषां दशनेषु द्श्ोनपरतिरूपकेषु इद श्रयः प्रशस्ततरमिति।
'स्वच्छ'त्वमभास्वररूपविरहः । ध्यूहने' वाजीकरणम् , 'विष्ठस्भनं' गतिप्रतिबन्धः |
ag agaiamacd पीतादौ ततसामान्ये चास्तीति तदपि सारूप्यादारोप्येतेत्यत
आह - निथमादहशवरादिति। यथा मण्डूकवसाञ्जनादोषाद्वंशा श्वोरगभ्रमो
नान्यत्रेति नियमस्तथा नियमाद्रष्रवशादनाप्यासेपनियम इत्यथैः |
पारलो किकपथदशेनाचुपायत्वात् पाखण्डदशेनानामाह--द् छानप्रतिरूपके-
Teaia | | |
| Lh. 1:---८.((( ८1
किरणावली "
वस्तुनः प्राशस्त्यस्य सिद्धप्रामाण्यत्रयीसिद्धत्वात् | “दारीरेच्रियमनःस्वात्माभिमानःस्तेषा-
मनात्मत्वस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वात् | कृतकेषुः प्रथिव्यादिषघु "नित्यत्वददीनः हष्िः (कारणवेकस्ये
काय्यात्पत्तिज्ञानम'कनत्तकं विश्वं मोक्षे सुखं तत्र ज्ञानं चेति “हितयुपदिश्त्सुः बेदब्द्धे“
“प्वहितमि ति (अहितः व्चोपदिशत्सुः तथेव fea) अथवा वस्तुगत्या
Adiga तद्धितमिति उपदिशत्सु पाखण्डेषु हितमिति ज्ञानमिव्यथैः | इह विश्रम[तो |
परहृत्तिनिद्त्तियोग्यार्थः परिस्फुरतीत्यनुभवसिद्धम् । न चाप्ततः सत्तया ener प्रव्तिरस्ति
“तेन ह्यसदिहैद् रजतमिव्यवगम्य रजतार्थीं sada इति सम्भवति | एवं ज्ञानाकारप्रवेदनेऽपि
प्रतरच्यनुपपत्तिः | न हि ज्ञानात्मनो रजतस्य बहिन्यवहारे साम््यमस्ति। न चासमथै-
--------
A RR gu A ~~~
“aya ages । ag नित्यद्रव्याविषयको
भ्रमः कैवटखान्दय्यत्यन्ताभाव-
प्रतिरो गिमात्रद्धिषयको न वेति विप्रतिपत्तश्नमः
प्रमादिषयादिषयकः भरमान्य-
्ञानान्यत्वात् आकाशवत् । न. चाप्रयोज्ञकत्वम् । तथा हि पुसोवत्तिनि रजते .
च न भ्रमत्वं तयोः स्वात् क्िन्त्वेतयोदै शिष्य्ये। तच्चास्देव । नेदं रजतमिति
च कस्यापि न पुरोवत्तिरजते aaa, अपि तु तयोचशिष्य्ये बध्यमतो श्रमे
तदुपस्थितिरेव युक्ता। न हि कारणस्वं विषयत्वम् । -अतीतत्वादेरपि त्वात ।
किन्तु स्वकारणाधीनः स्वमावविश्येषः। स चासत्यपि विरुध्यत इत्यत आह--
se विश्रम इति । wacagq नासद्धिषयत्वं किन्तु सद्धिषयत्वेऽपि।
विशोष्याचुत्तिप्रकारकत्वात्। -किश्चासदिति। नामावः ततप्रतियोगि वा
प्रपास्ाधारणत्वात् | नाप्पत्यन्तासदखण्डम् । तद्भाने कारणाभावात् | इन्द्रियाणां
सक्लिक्घश्र्थबोधकत्वात्। तद्भावे व्याप्त्याचग्रदे ऽनुमाना्यप्रवरत्तेः । ननु सविषय-
कोऽयं भ्रमः ज्ञानान्यविषयको न वेति विप्रतिप्य अमो ज्ञानान्याविषयको
भ्रमान्यज्ञानान्यत्वात् व्योमघत्। a चाप्रयोजकत्वम्। तथा हि यद्यपि
रजतादे्लानाकारत्वं नानुयवाद्वयवस्थाप्यम्, स दीदमनहङ्कारस्पदं रजतमा-
दयति a त्वहं रजतमिति, तथापि नेदं caafafa बाधकप्रत्ययापनीते
बाह्यस्य रजतत्वे ज्ञानस्थैवाक्रार इति निश्चीयते पारिशेष्यात् अआकार-
श्चाकारिणोऽभिन्नः, सिन्नस्य विषयत्वेऽतिध्रसङ्खात् इत्यत आद-- एवं ज्ञाना-
करेति । नच परिशेषः। नेदं रज्ञतंन वा ज्ञानं रजतमिति बाधक्छस्याविशेषात् |
य्था च ज्ञानयिन्नस्य विषयथत्टं तथा चश्समानतन्मे यवस्थापितम् | ag विवादा- `
1 Vardhamana reads @y for वेद्रद्धंषु and adds एव after it.
2 Vardhamana reads fagiaq for तेन waa.
K—30
10
NS)
Or
10
15
he
Ot
II. 12—buddhi. |
922 किरणावली
स्यानवगतसामथ्यस्य वा प्रघ्रत्तिविषयत्वं ततोऽसता सत्वेनाससर्थेस्य समर्थत्वेनावभासनं
तद्मेदाश्रहो वेति ganar | विचारातहृलक्चषणानिवचनीवख्यातावपि तथा; न हि
विचारासहमेतद्रजतमिव्यवधायं कश्चित् प्रवत्तते, तस्मात्तत्रापि विचारसहत्वेनावभासनं
तद्मेदाग्रहो वेति दयमेवावरिष्यते। तन्त प्रथमे विपरीतख्यातिपक्षपात एव वादिना
flag तावदवसितं भावस्य | द्वितीये तु विचिन्त्यते। अन्यज्ञानादन्यच्च प्रदत्तावति-
प्रसङ्गे कः प्रतीकार इति प्रवत्तकन्ञानतारूप्यं Hare इति चेत् १ न । निवत्तकर-
ee i A ------- ~ en -
A cc e~ e™ e™ Cc iis 0 ~~ Cc
Vaal अरमविषयतिव्रयक्दाक्यान वचनदूदण्णक्रान्ताप्न Tata Tada तान
तथा तद्विषयकवाक्यल्वात् सप्रतिपन्नददित्यनिव्वदनीयशपादिरकास्त्वत्खत जह--
BELA TS तः
विचारासहेति। सद्धिषयकत्वे बाधकाद्सद्धिषयत्द age: सस्कवसछास्यास-
निर्व्वाच्यतेव विचारसहत्वम् । aya इ्टापि प्रद्र्यञुदप्तिर्षिकरत्यथः |
अनिञ्यचनीयत्वश्च न तावचिरुकतिविरहः, इदं cand नेदं रजतभित्यादिनिखक्छस्युमूय-
मानत्वात् । नापि सम्यङनिरुक्तिविरहः । पतच्चिर्क्तेरेव सस्पक्त्वासम्यकत्वयो-
विरोधादिति ara: |
अस्तु तछख्यातिः। तथा हि ज्ञानत्वं उ्यधिक्रणप्रकारावच्छिन्नवृत्ति न
वा, तत्प्रसिद्धिश्च मेदाग्रहध्रसञ्चिताया रजतत्वप्रकार्कशुक्तीच्छायामिति चिप्रतिपद्य
ज्ञानत्वं a विशेष्याकरचतिप्रकारकच्रत्तिज्ञानमाघच्रत्तिल्दात् प्मात्ववत् । न चेद्-
प्रयोजकम् | अन्यथाख्यातो वाधकात् Arantarara | तथा हि प्रत्यन्तेणेदमिति
शक्तिगरं aa, दोषात्तस्य शक्तित्वं न गृह्यते । दोषात् कषूगतविशेषाध्रहात् । तस्मात्र
gate साद्र्यग्रहयत् संस्कारोह्वोधाद्रजतस्थ्ति sania ara दोषवत् दुघ
तत्तांशा तत पव ज्ञानद्वयाच्छरुक्तौ रजताथीं sada इत्येवश्रुपपन्तौ विशिष्टहञानोत्पत्तौ
मानाभावात् | न चेयं शक्तिस्तद्रजतमि्ति भेदाग्रहे sats: स्वरूपतो विषयतश्च
ARATE TASHA | साघयाखयाप्यारोपनियस्राथं तस्यो पेयतयावभ्यक-
त्वाच्च । न च रजते safe प्रति विशिश्रज्ञानस्य देवुत्छाष्िहापि तत्सिद्धिः '
प्रचत्तिमाचे मेदा्रदे सतीष्टुरोवत्तिक्ञानस्य देतुत्वात् खाघ्वात् विशिष्टक्ञानस्य सतोऽपि
गोरवेणाभ्रवत्तेकत्वादित्यत आद--अन्यज्ञाना दिति | azarae | स्जतज्ञानस्य
शक्तिविषयतां विना न तद्धिषयकप्रन्रत्तिजिनकत्यं सर्वं रबायप्रचुच्यै खचघवादुपर्थित-
त्वाच्च | ज्ञानं स्वविषये प्रवत्तेकमिलखनन्यथासिद्धक्ारणताघ्राहुक्षमानेनावध्रुतत्वात् |
gata sad गृहीतत्वेन तस्य बल्वच्वादिति aliases: । नियामक शङ्ते--
प्रवत्तेकज्ञानेति । भतिप्रसङ्खस्थरे Bane प्रह्र॑तिरिल्यथः |
तर्हि निवरत॑कस्याभेषग्रहस्य सखान्निचत्तिरपि स्यादिति युगपत् catalan
स्यातामिति परिहस्ति--निवन्तकेति। असेदघ्रहो न प्रवत्तेको येन तदभावान्नि-
| 11. 12—buddha
किरणावली 923
सारूप्यस्य मेदाग्रहस्यासम्भवात् | न. च सारूप्यादन्यकायमन्यः करोति स्फुखिङ्कसारूप्यात्
खय्योतेनापि Messy | स्यादेतत् । न वयमसेदग्रहव्यवहारेऽङ्गमङ्खीकरस्य सारूप्या-
ual व्यवदह्ारयतीत्यान्वश्मदहे, करिनम सर्वत्र Rare एव व्यवहारकारणं तत्र पुरोवत्ति-
स्ानस्य यदापेक्षिताथक्ञानं सन्निहितं तदा तद्मेदाग्रहश्च aud, यदातु देयज्ञानं सन्निहित
तदा तद्मेदाग्रहाचिवत्तते। यदा तु मयज्ञानं सन्निहित तदा तद्मेदाग्रहो दोखायत इति
क्रोऽतिप्रसङ्कः१ सत्यज्ञानेऽपि मेदाग्रहादेव व्यवह्रतवीत्यनियतदेतुकत्वेन युगपत् प्रद्रत्ति-
निवृत्ती इति | न | अस्मन्नये मपेक्षितासेदग्रहस्यानपेक्षितासेदम्रहसाहचर्यनियमवत्तवापि
नये अपेक्षितानपेकषितमेदाग्रहस्य युगनद्धवादहित्वात् | अन्यथा विपययेऽतिव्याप्त्यापत्तेः।
इद रजतमिति ह्यवधारणात्मकं नेदं रजतमिति नियतानियतम् | तथा च रजताद् भेदस्य
ग्रहे विपरीतख्यातिराप्यते। न | अरजतात्मनस्तदनास्मनावभासमानत्वात् मेदाग्रह-
मात्रेण निच्त्तेरप्थापत्तिः, अनपेक्षितसमेदाग्रहस्य निब्ृत्तिकारणत्वेनाम्युपगमात्। नेदं
रजतमिव्यनपेक्षितायेदयाग्रहो ant इति तत् कुतो Rene इतिचेत् १ al ary
मेदाग्रहस्तावत्तव कण्ठगतेरपि प्राणेरपरिहेयः, तथाप्यनपेक्षितामेदाग्रहान्न Hada cf चेत् !
न} यद्येवमपेक्षिताभेद।म्रहात् प्रवत्तंतेऽपीति नायं पन्थाः| न च aa भेदाग्रहस्य
प्रवृत्तिकारणत्वमभ्युपगच्छतोऽमेदम्रहे किञ्चित् प्रमाणमस्ति अवायितसामानापि-
af: स्यात्। किन्त्वि्टमेदा्रहः खत्यर्जतेऽपि प्रवतः । दर्यास्तु विरोषः--
क्व चिदसच्छदेवेष्टमेदस्यःश्रह्ः, क्वचित् सतोऽपि सेदस्याघ्रह{इति नानियतदेतुकत्वम्। म
चेष्टस्थले इष्टमेद््ाप्रसिद्धनं तद्भावः । पुरोवत्तिनीष्टसमिन्नत्वप्रकाग्कन्ञानविषयत्वा-
मावस्य प्रवर्च॑कत्वादित्वाह-- न् बथभिति | प्रदत्तस्थले प्रवत्तैकेष्टमेद् प्रहवन्निवत्तेका-
निष्मेदाग्रहस्य सस्वान्नित्रत्तिरपि स्यादित्याह अस्नन इति । यदि arias मेद
परहस्तदानिष्ट प्वानिषमेद्रहादन्यथाख्यातिः स्याद्िव्याह--अन्यथे'त । अथानिष्ठ-
मेदग्रहयो निवत्तेक इति प्रत्र क्तिस्थले वदमावान्न faata:, तदा इश्ामेदप्रहस्य प्रचत्तक-
स्याभावान्न प्रवत्ततापोवि शङ्खोत्तराभ्यामाह-- तथापीति । न च स्वातन्त्योपस्थिता-
निश्ठमेदाप्रह्यो निकर्सक्रो a चानिषटस्यायाकविशेष्रणत्योपस्थितेन तद्भेद्ाप्रहो ann
इति वाच्प्रम्। अमावविशेप्रणस्प्रनोपस्थितेः प्राक् तत्रपि स्वातन्ब्येणानिष्टोपस्थितेः |
[र ^~ ~ on {~ {` ° es ९ :
यदि च भेदाग्रहात् धरचत्तिस्वद्ा स्वचिदपि बिशिष्रज्ञानं a सिदहूध्येत्तत प्व सव-
~ = ई C on € ~ ~
व्यवहार (सद्ध।रत्याह-- न च wysqyia | अधिकस्तं पलटकऽन्वोश्चातनत्वबोषे
९ oO
ataqagitafesnia चास्माभिः ga इति Ae प्रतायते |
10
20
29
ct
10
15
20
a
11. 12—buddhi |
524 किरणावशी
करण्यप्रतीतिध्व प्रमाणमित्यपि वात्तम् | यदामेदग्रहादेव सामानाधिकरण्यव्यवहारस्तदा
कुतोऽयं विभाग इति चिन्त्यम् | अमेदग्रहस्य व्यवहारानङ्खतया व्यवहारेण व्यवस्थापयितु-
मरक्यत्वात् | भेदस्य योग्यानुपटब्धिवा धितत्वादिति चत् १ अथ Asa सेदस्य बाधो
यद्यनुपलम्भमाल नामेदसिद्धिः, तथा सेदप्रतिपत्तिः। तत्र किमस्यां प्रमाणमित्येव
चिन्त्यते व्यवहारस्य अन्यथेव सिद्धेरिति कृतं विस्तरेण |
= संप्र्यनध्यवसायलक्षणां तृतीयामविचमाह--अनध्यवंसायोऽपोति। अनुपरन्ध-
सपक्षविपक्चसंस्परस्य धर्मस्य दरनात् विशेषत उपरब्धानुपरन्धकोटिक ज्ञान मनध्यवसायः |
अत एवायं washed | स ह्युपठन्धसपक्विपक्षसंस्पदोघर्मददेनादुत्प्ते उपखन्धाः
व्यवरिथतकोरिविषय इति लोक्प्रसिद्धिः। तदनुसारित्वा्च परीक्षकाणां तदिदमुक्त
“प्रसिद्धार्थं daar आत्मादिषु सुप्रसिद्धार्थषु च diam” | qaarteteats |
व्यासङ्गात् विधयान्तराकरष्टत्वात् | ननु तथा सति तस्मिन् ज्ञानं न wads न व्यासङ्ध-
शब्देन तत्कार्यस्य विषयान्तराथैत्वातिशयस्य विवक्षितत्वात् । घटपटोपलम्भेऽपि हि
~ -~----~--~-----~-------. ~---------
विशोषात्त 2] इति । उपलभ्य afdin विशेषतो ऽछुपलञ्यकोरिकमित्य-
न्वयः | यद्यपि घडोऽयभिति निश्चयोऽप्युपदञ्ये घभ्मिणि at भवति, विशेषतश्च ale:
पीत इत्ययुएलञ्कोटिकः, तथाप्यनभ्यदबसायस्य सामान्यतो विसेध्युभयकोरिकत्वम् |
घडो ऽयमित्य् न तथा । अत एवाघभिति ! विरूढनानाप्रकारकमेकधम्मिंकं ज्ञानं
संशयः | अनुष्किखितनानाप्रकारकमेकश्वम्मिकं ज्ञानमनभ्यवसायः |
asl, सामान्यतो बिरोधिनानाकोरिकं ज्ञनमनप्यवसायः। ननु पनसः
स्विदयमिति ज्ञानं न संशयः , विशेषतो विशोधिकोस्यनुरेखात् । नानष्यवसायः ,
भनुदिकखितनानाधकरारकविसेप्युट्टेखे हि सः। अत्र च पनसस्य तदन्यस्य च किञ्चिन
कोय्युख्टेखात् | | |
अन्राहुः--विशेषतोऽनुदिखितनानाकोरिक्षं ज्ञानसनप्यवसायः । अद्वापि Ava:
कोस्युव्टेखो नास्ति! किञिखस्य सामान्यरूपत्वात् | किस्िदिल्यन्नापि तथा ,
विरशिष्स्योभयच्ापि सखात् । aa निश्चयस'शयभिन्ने ताद्रशक्ञाने छि मानम् ?
उच्यते---न तवज्जिक्षासा निणंयजन्या, अनुच्छेखापन्तेः। नापि संशयजन्या ,
विशिएकोरिद्वयानुद्टेखे तद्भावात् । ततः स'शयमिश्ननजिक्ञासाजनकं क्ञानमैवितव्यं,
तदेवानभ्यवस्रायः |
व्यासङ्गङाब्दैनेति । कारणव्ाचकशब्दस्य तत्कार्ये छाक्तषणिकत्वादित्यथः |
तस्य प्रयोज्नटवमाह-- VIS नन्वेतद्धिशेषणनिश्चये सत्यपि भवतीत्यत आह--
| 11. 12—-buddhi
किरणावली 929
घटार्थं घट एव व्यवहरति न पटे तदिदमुक्त मवति--ञ्जनथित्वाचेति |
विरोषनिश्चयामावे सतीति रोषः। fatheqrsraaatatat | मावरशब्देन
विरोषनिश्वयानात्मकतां दयति | एतदेव सष्टयति-- तच्चेति | विरोषसंज्ञाविनिश्चयो
न भवतीति | निश्चवनिष्रेषेनानिश्चयात्मकता afar, न तु निश्वयामावमाल्ल; विदोषः
निषेधस्य रोषाभ्यनुज्ञाफलकत्वात् | सामान्येन ह्यनेन निमित्तेन wiser संज्ञा sada इति
निश्ितमेवाविरोषात् । का पुनरसौ प्रसिद्धा अप्रसिद्धा चेत्यनध्यरवसाय gaa: | द्वितीयां
श विधामाह--अनुभानविषयेऽपीति | ननार्किलद्रीपवासिनः इत्यप्रसिद्धगोत्वोपलक्षण-
परम् | सास्नाधाच्रद्शोना दिष्यनन्यवोलन्धचेष्टमानावयवविरोषदशैनोपलक्चणपरम् )
क नु खस्वच्न प्राणी स्यात् प्रसिद्धोऽप्रसिद्धे Jad: | यद्यपिकोनु खट स्यादिति जिज्ञासा,
तथापि तत्कारणेनानिश्चयात्मना ज्ञानेन Bat, प्रथमं न हि निशितेऽथ जिज्ञासोत्प्यते
नापि सर्वेथेवाक्ञात इति । ¦ |
स्वप्नकक्षणां चतुर्थीमविन्यामाद-उपरतेति | स्वकाय्यीद्धिस्तवदिन्द्रियवगंस्य
wana निरिन्द्ियप्रदेरावस्थितान्तःकरणस्येन्द्रियद्वारेणेव यदनुभवनं पूर्वै
erg
a ~~ ——
विशोषनिश्चधाभाव इति । माचशाब्देनेति । मादशब्दस्य सामान्यवाचित्वा-
ert: | ag सामान्येन रूपेण विलेषोऽपि निश्चीयत cera आह-- विनिश्चय
इति | afé निश्चयाभाव ज्ञानसामान्याभवेऽप्यस्तीत्यत आह--निश्चयनिषेघेनेति |
पतदेव विशदयति _ साभान्येन दति । तदयन्यवसायः कुञेत्यत आह -
का Gates | यद्यपीदं ज्ञानं न भ्रमस्तथाप्यनिश्चयमात्रेणावियात्वम् | अलुध्रान-
विषयेऽपीतीति | aq पनसवत् साश्नापि seada प्राणिविशेषसम्बन्धित्वं qacaq
पद्वाच्यत्वं बोसयत्राप्यप्रत्यक्तमैव | न्। eure aged तस्य
faafaacare |
“उपर्तशब्दस्य विनषटमर्थं निवासयति-स्वकास्योदिति । as हेवुमाह -
प्रलोनेति। मनसः प्रख्याभावादाह--चिरिद्ियेवि। इ न्दरियद्टारेणेदेति |
यथे न्द्ियञयायास्ने ज्ञाने agulza जानासोति, तथेन्द्रियव्यापायभावेऽपि चच्चुषा पश्या-
मीति ज्ञानसिव्यथः | eager ` पूदेज्ञामेति | क्वचि दि स्द्ियद्रार-
Mala Ws: | ततर ह्यपरवतैन्दरियवगस्य स्वप्र: कथसिन्द्रियद यत आह प्रे -
10
19
20
10)
20
<) 9
IT. 12——buddhi |
926 किरणावली
Maas ज्ञान यत्ासव्यपि चश्नरादिव्यापारे चद्वषावदयमिसमथे gala श्रोत्तेण
श्रणोमीत्मनुव्यवकस्षायः तत् स्वव्रज्ञानम्। अवथाैत्वेऽप्वुपरतेन्द्रियम्रासस्वंभावाद्विवसयाद्रय
वच्छेदनियतकोिकव्वात् संदायानध्यवसायाम्यासनुमवनमिति स्मरतेः । यद्यपि यथाथैमपि
bg oN = १ (^ ५. [कर्य oT ~~
afaq स्वप्नज्ञानं मवति यथाहमिह शय्यायां diastase, तथापीन्द्रियद्वारकता तत्र यथार्थः
वेति प्रतिपादना्थ.मिन्द्ियद्वारेनेष्युक्तम्। stesso प्रछीनमनश्कस्येति |
क ऋ ९ ee
तदेतत् प्र्नपूर्वकं fant —ayfareat | वुद्धिप्रदेकादिति। इच्छा
पूर्वकः प्रयत्नो विवक्षितः, शरीरव्यापाराचष्ठालक्षणात् । SEATS जागरावस्थोपलक्षण-
परम् । खिन्नस्य विश्रान्तस्य । feat | शयनकाले विश्रामाय परिश्रमोप-
र मार्थमाहारस्याशितपीतस्य रसादिभावेन परिणामा एरिपाक्रा्थ च!दृष्टजनित प्रयलल-
निमित्तमपेक्षमाणादात्ममनःसम्बन्धात् संयोगाद्समवायिक्रारणान्सनसि समवायिकारण-
क्रियाप्रबन्धात् क्रियासन्तानादन्तर्हदयं प्राप्य तस्मिच्न्तदटृदये तस्य विवरणं निरिन्द्रयात्स
प्रदेशो fas [नव्रत्तपूवक्रियाहन्तान तिष्ठति | पुनः संहरस्व न चटति | देति |
ततः किमत आह--तस्धािति | प्रन्नः प्रस्तावेन | अलाप्यदृष्टक{रित-
--------------- ——
{an + < a, eS: 2 tar A LI A
Stata पृचज्ञानप्रत्यवेक्तकत्वसिन्दियद्वास्कतानुस्यवसायः | देने न्द्रियद्वारेण
यद्चभवनभित्यस्य wham: । इन्द्रिया पैव योऽखुसवो ऽदुभ्यक्सीयत
द्रत्यध्याहारात् | देव स्एशयति- यद्चश्वत्यपां fas’ खतः । तथापो-
च्दियद्रारकतैति। ययप्येतावता स्वघ्नाुयवसायस्यायथाथत्वसिद्धौ शय्यायां
संविष्स्तिष्ठामीत्ययव्यदसायात्लक्स्वश्नस्व नायथार्भत्वं fel, तथापि स्वघ्रत्वेन
ततापि वाथिवकिदयत्वमनुनैयम् । ° बुद्धिनं ara प्रयक्चजननीत्यत आह् इच्छेति ।
वातादिजन्यश्रीर्स्पन्दग्ावरतनार्थमाह--चेष्छेति | हदयान्तम्मनतप्राि ar मनो न
हदयान्तनिश्यटं fasta परा्तिपूककत्वाद्दस्थानस्येत्यथः | पूरयति- अन्त्य दयं
प्राप्येति ag feed स्दन्दशुन्यत्यं तिष्ठत्यर्थाऽपि ख एवेति पोनरूक्त्यमित्यत
-पह-सहसेवेति । परवेप्रन्थेन waging सुरतं - पुनः सहस्व न॒ खदति |
तदेतोति। अच्राप्यदृष्टकारितैतः
eo
aq एारोरतददयवक्रियेव प्रयत्नवदात्मसंयोग्धसप्रदारकरण्ल्का प्राणक्रिया
ततप्राणकवहनःडयनिघातादैद | aa इ प्रयत्नबदात्यसयेमाखमद्ावक्ारणस्वेऽपि
प्राणङ्रहना डीक्रियायःः VECAPTCRGATISAARUIAHITM काच्यः, तस्थश्चंद्ात्वात् |
तथा च तदसिघातादेव प्राणक्नियोपपन्से वद प्रयत्यवदात्यस योगस्यासमकायकारणत्वे
CHITA: |
| 11, iv—buddha
किरणावरी ५04
qaqa आत्सप्राणसंयोगः कारणपिव्यूहनीयम् ¦ प्राणावानशन्लामेति। प्राणन
प्राणोऽपाननमपानः, ततसन्ताने प्रव्रत्तावात्ममनसोः संयोगविरोप्राददष्टादिसाचिव्येन
GA AAS TMA स्वाप इत्याख्या यस्य तस्मात् | एतेन शचयनपदार्थैस्थले न निरुक्त
इति मन्तव्यम् AAP faqafeas | agua प्रसुप्तो यानाहिकानथाननुः
परयति | न चते तथा वाराणस्यां सुप्तः aya caf) न चासौ
qfega, न चते वाराणसीयाः | एवमजातानेव जातान् garda जीवतः यून एव
स्थविरानिवयादि) अनेनाविन्यात्वमुपदाशतम् | सुतेऽप्यवस्थाविरोषरे ज्ञानं स्वप्नज्ञानं
कमेघारयपक्षे सषुत्तत्रानपपत्तेः | इृन्द्रियद्रारेणेव प्रव्यक्नाकारं साक्चात्कसेतीति चोपरक्षण
चिद्धद्रारेणेवानुमित्याकारं कचिदित्यपि द्रष्टव्यम् । यथास्मिन् देरो धरूमादञचिरित्ययमेव-
माहेत्यादि | तस्यान्तमणितं मेदसाह तत्त fafagtat | यद्यपि सर्वत्र सर्वषां
कारणत्वमस्ति, तथाप्यतिदायमाभ्रिव्य लेविष्यं aare—epep fa i कामी क्रुद्धा वा यमथ
कामिनीमरातिमथ वाञऽ्हतः प्रयत्नवान् चिन्तयन् स्मरन् स्वपिति निद्रयाभिभूयते।
dar सेव चिन्तासन्ततिस्तजनितः संस्श्ारसन्तानः कारणशब्दस्य कार्यं उपचारात् ,
—
आअल्नाहुः--प्राण क्रियायां प्रवल्नवदात्मसंयोगस्य नाससवाधयिकार्णत्वं किन्तु
RINT तच परम्परया कारणत्वेऽप्युपददयते | पवञ्चात्मध्राणसंयोग इति
इप्र(ख्येयघ्र-यस्यायम 4: | ANASTASIA GRANT: प्राणक्रिया्यां परम्परा-
कार्णं नाङ्ीप्रणक्त योशतेऽमिघाताख्यः प्राणश्छियायामसमवािक्ास्णस्धिति |
एलेनैति ! wad ज्ञानविशेषः तत्पदाथः निरिन्द्रियप्रदेरावस्थितमनः-
RAMSAR, ACTA: | |
यद्वा , स्वप्रवहमाड़ीविशेवसंयुक्तमनोजन्यं ज्ञानमित्यथः | यानाहिक्छानिति |
आहिष्त्वेन दिनिभवत्वेन यानर्थान् पफभ्यतीत्यथः | न च ते तथेत्ति। नते आदहिका
इत्यथः |
वारणध्यासिति ! बाराणस्यधिकस्णच्छः ger qrafeqa पश्यति, पारलि-
पुव्ाधिकरणो ऽहम् | पते च पाटख्पुलीष्यः पदाथः कशधणसेया इति पश्यतीत्यथः |
तेनाप्रेतनत्रन्थस्ामजस्यं भव्ति! अथस्नेवभमाहेति । यथपि लिङ्खोदाहरणप्रस्तावे
शब्दोदाहरणं न युक्तं , तथापि sarfantn;y शष्दस्थानुमानान्तर्मावात् तथोक्तम् |
यद्यपि सवेति ।
10
19
20
25
10
|. 1 1111111 |
528 | किरणावली
प्रत्यक्षाकारा साक्षातूकारवती एकविषयत्वात् कायेक्रारणरूपत्वाच्च संस्कारसन्ततिरेव
स्वप्नधरतीतिरुक्ता। धातुदोषादि्ति | धातवोऽसङ्मासादयः, दारीरघरणात्
तेषां दुषक्रत्वादोषाः } वातपित्तदरेष्माण एव वा धातव रीरस्थितिहेतुत्वात् azar
दुपचयलक्षणान् स्वप्नान् प्यति | तद्विवमोति- बह्विति स्वमावादेव वाताधिको
वातप्रकृति रित्युच्यते, आगन्तुकेन निमित्तेन क्षोभितवातो वातदूषितः आकाशगमनादीनी-
त्यादिरब्देनाधःप्रदेदो फलक्पयश्रमणमभूकरम्पादिम्रहणम् | एवं पित्तप्रक्कतिः स्वभावत
एव पित्ताधिकः पित्तदू्रितो वा आगन्तुकेन faa अचिप्रवेशकनकपवतादीनीत्यादि-
ग्रहणान्मध्याह्वातपदियदाहादिग्रहणम् | तथा उटेष्मप्रकरतिः स्वभावत एव श्टेष्माधिकरः
दरेष्मदूषितो गा आगन्तुकेन निमित्तेन सरित्समुद्रप्रतस्णादीनि पश्यति | व्रतीयां faarare
यदिति । स्वयमनुमूतेषु प्रततेष्वननमूतेधु अप्राततैषु च प्रसिद्धेष्वर्थष्विह जन्मनि
प्रतीतेषु अप्रसिद्धेषु चेह जन्मन्यप्रतीतेघु सध्ये यत् quran गजारोहणच्छत्रलाभादी
त्यादि ग्रहणात् पर्वतारोहणपायसभक्षणादीनि, स्वयं प्रापने इह जन्मनि addy मध्ये यत्
शुभावेदकं VATS ate छन्धविध्रयं स्वय ma रिवह जन्मन्यनुपरब्धविषयं यत्
Maa पुण्येनागम्यागमनादि इह जन्मन्यप्रतीतविषयन्तु मेसप्रष्ठारोहणदेवतादरन-
मन्दाकिनीविगाहनादि तत् सवं संस्कारधम(घमाभ्यां यदि पर्वदिवसे पुराणादिभ्रवणमस्या-
भूत् । तद्िपरीतमञ्यभावेदकं तेकाभ्यञ्जनोष्टरारोदणा दीत्यादिग्रहणादन्धकारपातपङ्कमजना-
WGI सकलस्वप्नक्तारणस्थं र यकाददगन्तव्यम्् | ag स्वयमसचुमूतेषु
परसिद्धेष्ित्यन्च पौनसुक्तयम् , अजुमवग्रसिद्धिशब्दयोर्का्थत्वादिव्यत आह -स्वयसनु-
wag qTa(egia | सम्बद्धेष्वित्य्थः | प्राप्ता्ित्यस्यानित्यण्यन्तत्देन रूपम् |
Aq GeRlUNalneigHy पतज्जन्यानदुभूतविषयत्वेन , casirn-
GRC | | WeRRaCasenitey चख नियतविष्ये वारस्तनपानादावेव |
क्षानजनकत्वादन्यथातिप्रसङ्ादित्यत आह-- थृदि gala | प्वश्च पतज्ञन्मन्यनसु-
भूतस्येत्यस्य गतज्ञन्मन्यसात्तातङतस्पेत्यथंः सम्पद्यते । पवमप्रेऽपि व्याख्येयम् |
| TT. 12—birddha
किरणावदटी 529
दिक सर्वमधमसंस्काराभ्यां यदि पूर्वदिने कथञ्चिदस्याथैस्य चिन्तनमभूत् | अत्यन्ता-
aay आद्त्यविगल्नादिषु पूर्वञ्चारोपतोऽप्यचिन्तितेषु | संसगविषयश्चाच्न
संस्कारो नेष्वते संसृज्यमानविषयस्त्वस्त्येवेति | अत एव स्मृतिरेव पटीधसीति ये स्वप्नं
aaa तेमूढमनसोऽनुकम्पनीयाः। इदं रजतमिति विपर्थयस्यापि तथामाव।पत्तेश्चेति
स्व्रप्रज्ञानमध्यपाति | CRM यत् स्मरणन्तदप्युपरतेन्द्रियग्रामस्य प्रखीन-
मनसो भवति यस्य स्वपिमीति प्रसिद्धिः। स्वम्रस्यान्तोऽवयवविदोषो विषयतया अस्या-
स्तीति व्युत्पा तत् कुल।न्तभवति १ न तावदविग्यायां यथार्थत्वात् | नापि विद्यायाम् ,
'उपरतेन्द्रियग्रामस्ये'त्यादिस्वप्रखक्षणायोगात् | अतिव्यापकतया न चदं लक्षण-
मित्याशेक्याद--स्वष्नान्तिक्षभिति | पूर्वज्ञानप्रत्यवेक्षणादसौ मया इष्टस्तन्मया
पायसम् भक्षितमित्याद्यनुसन्धानात् स्मृतिरेव, त्छकश्चणयोगात् । तथाच विद्यायां
व्याख्यास्यते | न चेवं स्व्मखक्षणस्यातिन्यासतिः। 'अनुमवमिःति विदोषणादिति
भावः | उपसंहरति--पुषेति | .
सम्प्रति करमप्रात्ां विव्यं विमजते--विद्यापीति | यथाथी प्रतिपत्तिविव्येति
सामान्यलक्षणमुक्तम्। सापि चदु्विधाऽविद्यावदित्यपेर्थैः। किनामघेवास्ताश्चतसखो
विधा इत्यत आद-प्रह्थक्चेति। लक्ष्यते प्रतिपाय्यतेऽनेनेति लक्षणं नाम सा तथोक्ता |
किमनपेक्षितावयवाथीक्ञनेनेव्याद--तश्राश्चमक्च भिति | प्रतीत्य प्राप्य अपा्थैकञ्चेतत्
10)
18
i NT
-----
अत्यन्ताथं व््राचष्टे-ञअरोषततोऽपोति। ननु स्वप्नसात्रे संस्कारस्य कार-
णत्वादत्यन्ताप्रसिद्धे कथं स्वपन इत्यत भह--सखं सगे विषयद्रोति। संखञ्य-
मानस्य पत्येकमनुभ्ोऽस्त्येवेत्यथंः | |
अत wala संसमगस्याननुभूतत्वेन स्मृतेर्सम्भवात् । पटीयसी बुर 20
विशोषाबगाहिनीत्यर्थः | स्वप्नस्य प्रत्यत्तयाम्यचुभवामीत्याद्यद्चभवाद् बाधकाभावाच्चालु-
भवत्वमेवेति भावः |
सामान्यज्ञानं दिना a विमागावतार इति सामान्यलक्षणं स्मारयति--
gata | चत॒रख्िघे'त्यनेनेव ames दर्शितत्वात् श्रव्यन्ञे'त्यादि पुनस््कतमित्यत
आह-किनामपेया इति । प्रत्यत्नादिवियाया नेतख्यावककत्वमिति earas— 25
लक्ष्यत इति । अक्ञाण।मप्रतीतानामैव प्रत्यायकत्वाद्वच्ाचष्डे- प्रतीत्य प्राप्येति |
अर्थेन सहेन्द्रियप्राप्ट्या यज्ञानं ज्ञायत इत्यथैः |
नन्वेवमभ्ययीभावसमासे नपुंसकलिङ्त्वात् प्रत्यन्ञशब्दस्याभिधेयलिङता न
K—31 |
#
10
1 <) === 111 (1/1 |
930 | किरणावली
(शप्रतिगतम्च प्रस्यक्षमितिप्रव्यक्चादिनाम यस्याः सा तथोक्ता, तत् प्रत्यक्षमिति कुगतिसमासः।
अव्ययीभावे हि प्रवदिद्धतायां प्रत्यक्षा बुद्धिरिति नस्यात् | अक्षशब्दस्य पुण्डरीकाक्षादौ
चक्षुष्येव प्रसिद्धिप्राचुच्यात्। सङ्कोचो मा मूदिलयमिप्रायवानाह--अक्षाणीद्दियाणि घ्राणादीनि
TZ, TART BRIT , पञ्च वा year सच्वाहङ्कारप्रभवत्वस्य लक्षणत्वस्य
लक्षणस्यासिद्धरहङ्कारादिप्रक्रियाया एवानभ्युपगमात् | इन्द्रस्यात्मन उपकारकाणीन्द्ि-
ata ररीरादिगतत्वेनातिव्यापकस्वात् | wage साक्ातूप्रतीदिसाधन
मित्येव ठ लक्षणम , कौद्धोऽपि युगपत् क्ञानानुपप्या मनोऽधिकमिन्दरियमङ्गीकार-
यितव्यः । अन्यथा व्यासङ्धानुपपत्तः । ज्ञानान्तरमावाद् व्यासङ्गोपपत्तौ चक्षुरादिकमपि
हापयितव्य इति । तदेतत् व्युत्पत्तिनिमित्त स्मृतिसंशयादिसाधारणत्तात् | उपलक्षणं
चेतत् , लक्षणे तु यदनेनेपलश््यते साश्चात्कारि यथाथ ज्ञानं प्रत्यक्षमिति हि तत् |
_ ~~~ ~~~ A TT -------------- A
स्यादित्यत आह - तदेतदथेकथन भिति?) | कथं तिं समास इत्यत आह - प्रति-
गतमिति । aa प्रादिसमासे प्रा्तापन्नारंषू्ेगतिसमासेषु परवलिङ्ताप्रतिषेधाद्-
भिधेयलिद्धता सिध्यतोत्यथेः। उएन्ये त ad प्रतीति fans समाससूत्राभाव इत्यत
आह- तदेतदिति! अक्तपद्वत् प्रत्यक्तपदे बहुवीहो सक्थ्यक्ष्णोः स्वाङ्गात् षजि'ति
षच्प्रत्ययान्तस्याज्िराञ्दस्य प्रयोगस्तथा च वासनादिप्रत्यत्ताव्याप्तिरिति शङ्का
निराकन्तु माह--अष्चहाब्दस्येति। vere तात्पय्यमाह-- न fala
सांख्यानां Beaks: पञ्चमिः सममेकादगेन्द्रियाणि, वनेद्धानाों मनो SARITA
परश्चैव तानि, तन्नियसाथ षट्कोत्तनमित्यथेः | [तनेन्द्ियलन्षणं सांख्यानां दूषयति-
(Sante |) यत्त॒ लन्तणमिन्दरियाणां तन्न पाग्वादावित्यत भाह--ठारीरसंयुक्त-
fafa: saa यद्यपि घरादौ शरीरे चातिष्या्तं , शरीर्सयुक्तत्वस्य शरीरवृति-
संयोगाश्रयत्वस्य शरीरे aaa; तथापि शब्दभ्यतिरिक्तोटुभूतविरेषगुणशुन्या-
काशसंयुक्तमिन्दियलन्षणम् | तदेतदिति श्रतिगतमक्ञमिःत्यादि। epee
स्प्रुतिरपि मनोन्तषणपिन्दरियं प्रतिगता, संशयोऽपि चक्चुरादिकं प्रतिगतस्तज्ञन्यत्वात् |
[+ ९ क, EE € 9 ® iy = Z
भादिशब्देनात्मानुमित्यात्मस्सरतोनामप्यात्ममनोलन्तणे न्द्ियाथैसंनिकषजत्वात् प्रत्यन्त
त्वप्रसङ् इत्यथैः । ईष्वरप्रत्यत्ताञ्याशिष्चेत्यपि द्रव्यम् |
न च सान्ञात्कारित्वे ऋतो mara: । चाद्ुषादिषुद्धो साक्तात्कररामीत्यनुगत-
| 11. 12—buddhi
किरण(वदी 531
aq बुद्धयधिकारेण ज्ञ(नमिति wey अज्ञानव्यवच्छेद्ः | दि्ाप्रमेदाधिकारात् ` यथा्थै-
मिति wey अविच्राप्रभेदविपययाद् व्यवच्छेदः | इन्द्रियापोद्यत्वेन च साक्षात्कारित्वे
wey क्षिप्रं तेनानुमानादित्त्व्यवच्छेदः। न चैवसिन्द्रियतत्संयोगव्यापिदोँप्राय |
न ga प्रक्ष प्रमाणमधिकृतमपितु बुद्धिप्रसङ्ग(त् यदि तदपि अपेक्षितं तदा ततूसाधन-
मिति waar | तदेतद्धिषयतः कारणतः स्वरूपभेदेन प्रपञ्चयति--तंद्धौति। wea:
asad: । स्पष्टतामाह--द्रहधाहति | विषयीकृत्य स्पषटमुत्पद्यत इति रोकप्रसिदध-
मेतन्नाप्रव्यक्षमित्यर्थः । तदेतदनुपदमेव वक्ष्यति--हृत्येतदृश्मदादौोनाभिति |
द्रव्ये तावत् faa एथिव्यामप्मु तेजसि seas: | करिमविरोषात् सर्वर १ नेत्याह |
‘uel महच्ववति, तेन महत्वस्य द्रव्यग्रहणकारणत्वमुक्तम् | अकारणत्वे तत्-
प्रकषानुविघानानुपपत्तः | न हयकारणस्य प्रकर्षमकायसनुविधत्ति, नच परिमाणप्रकषंः
कारणसंख्याप्रकषेमनाहस्य सम्भवति | तत्र परिमाणप्रकर्षोतूपादद्रारेण तस्यापि प्रस्यक्ष-
कारणत्वमस्ति तदादई-अनेकद्रढयवस्व इति । अनेकं द्रव्यसारम्मकं येषामवयवानां
प्रत्ययात् । नापि व्यञ्जकाभावः। गोरकजत्वादैरेव awa योगीश्वरघुद्धो च
धस्मिप्राहकं मानमेव agian । मोत्वाद्ाविव व्यञ्चकेऽननुगमस्यादोषत्वात् |
प्रत्युत ग्यञ्चकस्याञ्चगमै aa शवान्चुगतवुद्ष्युपपत्तो जातौ मानाभावः। waa
एतदस्मदादोनां संयोगिनां लिवित्यादि aeata वज्ञन्यमस्मदाद्रीनां योगिनां
प्रत्यत्तमभिप्रेत्य |
aq ्रतिगतमन्तमि'ति केन सम्बन्धेन साक्ताखस्य छक्ञणत्वमित्यञ्चुपपत्तावेक-
प्रकरणाम्नातत्वतरेव सम्बन्धो ऽस्तीव्याह-- तन्न बुद्धयधिकारेणेति। 'महती'त्यत्
महस्वं dead किन्तु विशेषणमित्यभित्रेत्याह-- तेनेति । ag वहिरिन्दरियजद्रव्य-
रत्यक्तं प्रति महसोहभूतरूपक्चयोः स्वरूपयोग्यताक्च्छैक्कत्वाद् दण्डत्ववन्न
सहका रित्वमिति सहकारित्वमित्यत आह--अक्ीरणस्व इति | वस्ठुतस्ताद्रशयेरपि
विब्रयतया सहकारित्वादननुगतत्वेनावच्ठेदकत्वादुभयरूपत्वेऽपि न fata इति भावः|
तथापि यत्र तदुत्कर्षानुविधानं तत्र कारणत्वेऽपि धदहिरिद्दियजदव्यसात्तात्कारमानरे
तस्य कारणत्वे कि मानम् ?
अत्राहुः--यद्धिशेषो यद्धिरोषप्रयोज्ञकस्तत्सामान्यमसति बाधके ततसामान्ये
प्रयोज्ञकमिति ear: अनेकद्रभ्यवसस्य तसे मानमाह--न च परिमाणेति। तथा
च परस्पराविनाभूतयेः दयोरप्यन्वयव्यतिरेकाभ्यां तुल्यत्वा दुभयमपि कारणमित्यर्थः |
10
20
29
10
15
2D
MEI ETE TL EL EE LETT न A -~-------~--------- Ti Ree A GREE ----~-- ---- SAIN: may
LL. p2——lawldhi |
942 किरणावली
तेऽनेकद्रव्या अवयवास्तद्रत्वमनेकद्रव्यवच्वं च स्वभावं प्रकाश्चश्यालोक्रः तेः सहिताः,
चतुष्टयसननिकीत् आत्मा मने बहिरिन्द्रियं ग्राह्यं च द्रग्यमिति चवुष्टयसंयोगात् धमादि-
सामथ्ये सति aarant दिकूकालावीश्वरश्रति साधारणानि निमित्तानि asi aaa
भावे सति स्वरूपस्यालोचन निर्विकस्पकं प्रत्यक्षं साक्नात्काय्युत्पयत इति भाविना सम्बन्धः|
नन्वेतत् स्वचरितविरुद्ध सामान्यज्ञानं eas गुणज्ञानमिति पूर्वपूर्वं ेक्षमुत्तरोत्तरमिति
्ित्वादौ ब्युतूपादितम् , यत्र तु द्रव्यज्ञानमेव प्रथसत दइत्यादङ्कयाह--खाभान्येति |
वस्तुतो मदहखयेव कारणं खाघश्ाद् । अनेकद्कपवलात् कार्यं विनापि qaaral
TATA BIAS MAMI | weakest राशिभूते द्रव्यान्तरानु-
पादेन महस्वाभावेऽप्येककेशस्य सज्ञातीयसंयोगेनानेकद्रऽयवरखं तद्धेतुरिति चेत् ;
नं । समवायेन तस्य प्रयोजकतया संयोगेनातच्वात् । दृरस्थग्रदे तस्य सजातीय-
संयोगः सहकारीति चेत् , न। महख पव तथास्तु क्लृ्त्वाद्धिषयस्थं च सूप-
Had सहकारीव्याह--रूपं चोद्भूतश्वमावभिति (2) | उद्भूतत्वं च रूपवति
जातिविशेषः |
नच aa मानाभावः इन्द्ियालोकादिप्रत्यासन्नस्याबयविनो वाथुपनोतस्य
छुरमिद्रव्यस्याभ्त्यत्तत्वेन तिमिरस्थघरवत् सात्तातकारकारणकिञितसमवधानयुन्य-
त्वाञ्चुमानात्। तच्च राघवात् सामान्यरूपं न द्वव्यवत्ति। ऊब्मप्रभयोः स्पशंरूप-
प्रहे रूपस्पशघ्रहपत्तेः तदेकार्थसमवायाविरेषात् | रूपस्पशंयोश्च तभेदः | पकस्य
परहेऽप्यन्यस्याग्रहात् |
न च रूपत्वादिना जातिसङ्करः । तार्त्वादिवन्नानात्वात् । रूपादिप्रत्यक्तताया- `
मेकेकोद्भबत्वस्यैव AAA A—sqwsyH इति। रतचाज्चुषप्रत्यन्तमाले दष्टव्यम्। अन्ध-
` करेऽपि त्वचा द्रभ्यग्रहात्। सारूप्य नं भ्रमो ऽपीति व्याचशे-अविषपरौत्तस्येति ¢) |
अनायोपितस्येलयथैः। निविकल्पकः प्रत्यक्षमिति । नयु तत्र प्रत्यन्ते न मानमसि-
दवेरनभ्युपगमाच्च न व्यवहारः । तस्य सदिकदपकजन्यत्वात् | अथ गौरिति aca
विशेषणज्ञानजन्यं जन्यविशिष्टक्ञानत्वादद्चमितिवत्। न च परोन्ञत्वमुपाधिः | प्रत्य
भिक्ञाने स्याज्यापकत्वात् ' नापि विशिष्टविशरेषणकत्वप् , पत्तेतरत्वात्। नंच
प्रतिबन्धासिद्धिः। साभ्यादीनां धिशशेषणतया विशिष्टघीमाञे विशेषणक्ञानमात्स्य
[ 1. 1 eat
किरणावली ण
विरोष्यज्ञ(नमधिक्रव्य तदुक्तं नाटोचनमधिकरस्यालेचनकाके सवषां योगधदेदस्थानां TET
छन्धिसामग्रीसन्निधाने स्फ़रणस्येष्यमाणत्वात् विरोष्यज्ञानं प्रति हि विरोषणज्ञान
कारण, न हि दृटत्वमनुपटम्य कच्िदृण्डीति परस्येति, स्वरूपन्तु दण्डी-
प्रतीतावपि waa एवेति भावः। न च समवायिनो धमा eae व्यञ्जका इति नियमो
गोत्वाचप्रतीतावपि तदाश्रयस्य प्रतीतेः। अन्यथा संशयाद्यनुपपत्तिप्रपतङ्गात् । योऽपि
रूपा दिर्व्यञ्ञकः सोऽपि सत्तया न तु स्वज्ञानेन महारजताद्यभिभूते धवदिम्नि परस्य प्रतीते-
रिति, तथापि सविकल्पकोतूपत्तावपि इन्दरियाथेयोः सामथ्यै निर्विकल्पकसमसमयमेव
तदुतूपयते असामथ्य पश्चादपि नोत्पद्यत इत्यबाप्वेतदेवेत्तरं स्ामान्यधिद्दोषेत्यादि |
न हि काय्य॑विरोषानुविहितमावामावं सदहकारिविरोषमपेक्ष्यमाणस्य सामध्यं दीयते। तथा
च घटस्याटोचनेऽपि चक्षषः प्रकाशापेक्षितया शक्तिरवसीदते | ननु विरिष्टं वस्तु नास्त्येव,
स्वरूपताऽधिकं सामान्यादीनां क्स्ितत्वात् व्याच्त्तेश्च व्याद्रत्तिमतोऽनन्यत्वात्
हेतत्वात्। Al alta प्रागन्ुभवस्य Dents जनकत्वात् | न ATE
वहितविशेबणधीज्ञन्यत्वं साध्यम् । प्रयभिज्ञाने व्यभिचारात् |
भथ जागरादययविशिष्ज्ञाने स स्कारोद्बोधकमन्यब्न द ज्ञानमैव कर्प्यते ' aa
तद्विशि्टज्ञानमेव । त्रापि विशेषणन्ञानापेत्तायामनवस्थानात् । न संष्कारोद्रोधत्वेन
नियतो देतुरिति। जागरहदेतोरेव तथात्वकस्पनात् |
faq, प्राथमिकगोरिति प्रत्यत्तस्य जन्यविशिषटलानत्वात् विरोषणज्ञान-
जन्यत्वाञ्चमानात् | तजन्मनि गोत्वाननुभवेन संस्कछाराभावात् प्राग्भवीयसंस्कारो-
daa गोत्वेन्दियसंनिकषः sad, आयप्रचृत्तिवत् सबला दिवदिति चेत् ,
तर्हिं ततो गोत्वानुमव पव स्यात् । aaa तस्य हेतुत्वकल्पनात् । पूवं च
विशेषणज्ञानाभावादर्थात्तक्निविकस्पकम्। तत्रापि ज्ञानत्वात्तद्धिशिषक्लानत्वानुमितिः
स्यादिति चेत्, न। कारणवाघरेन बाधाद्नवस्थानाच! विशिष्ठज्ञानत्वादित्यत्र
व्यावच्यंस्याविरि्ज्ञानस्यप्रसिद्धिः। ज्ञानत्वं च स्वतोऽसिद्धव्या्तिकमिति चेत्,
न । येन बिरोषणेन विना व्यापिग्र्टीतुं न cad तद्विशिष्ट पव यातेः । व्यभिचार
वारकविशेषणस्यापि साथकत्वे तस्येव aca | अत्रापि विशेषणं दिनाऽनवस्था-
नाद् व्याषेरप्रहत् |
विरोष्यज्ञान मिति । विशिष्टन्ञानमित्यर्थैः | सहकारि विरोषमिति ।.
विशेषणज्ञानं विशिष्क्ाने strait: सहकारीत्यर्थः |
10
15
2.0
25
10
| गी
cr
25
11. 12—buddhi |
534 _
तुच्छत्वाच | ततस्तेमिरिक्केशज्ञानवत् वस्त्वननुरोधितया न सविकल्पकरज्लानं प्रव्यक्तम् ,
अताप्येतदेवेत्तरं- सामान्येति easel सामान्यादीनां विशेषणानां व्याबृत्तश्च
विरिष्टतावा अविरोधेनानुमवसिद्धत्वात् | अन्येषाञ्च बाधकानां निराकृतत्वात्
निराकरिष्यमाणत्वादिति wa: | एतेन प्रयक्षवत्तदभिलखापसंसगयोग्यप्रतिमास्तं यथा
निर्विकल्पकं यदमिखापसंसगयोग्यप्रतिभास- तत् saa यथा शाब्दलेङ्धिकवि-
कल्पाविति प्रव्यक्चषविपय्ययौ प्रव्याख्यातौ वेदितव्यौ | अभिलापनिमित्तानां सामान्या
दीनां परमार्थसच्वे प्रतयक्ष(मिल(पसंगेयोग्यप्रतिभ।सत्वयोरध्यासः | नच
निविकखकस्य प्रस्यक्षतप्रयुक्ताभिलापसंसगंयोग्यप्रतिमासत्वमपितु तथा प्रतिभास-
सामग्रीविरहप्रयुक्तम्। नाप्यभिखापसंतर्ययोग्यप्रतिभासप्रयुक्तमप्रव्यक्षत्वं शाब्दलेङ्धिक-
विकल्पानाम्, अपित्वनिन्द्रियकरणस्वप्रयुक्तमिति,' अत एवान्यौपाचिकमस्य साक्षात्कारत्व
मुख्ये AUTEM । तद्गतत्वेनाननुमवाच्च Tras विनाप्यनुभूयमानस्यावधारणेऽति-
प्रसङ्खात् | तदिदमुक्तम् प्रत्यक्षघ्ुतपश्यत इति । नच साक्षात्कारित्वेऽपि
भ्रान्तव्वादस्य प्रत्यक्षाभासत्वमिति युक्तम् | तद्धि न देशकालाकारङृतं जात्यादियोजनायां
सम्भवति गेदहस्थस्य मणः कचित् वस्तु्ववदेशवेशस्याभावात् अदूर्धरात्रस्थस्य मध्याह्योपल-
म्भवत् काल्वैकर्प्यानुपपत्तेः पीतशङ्खवत् स्वरूपविपर्थयानुपपत्तेः, अस्थिरस्य स्थिरत्वेना-
समथेत्वेनास्थूखस्य स्थूकत्वेनावमासो विक्त्य इति तु waa, क्षणभङ्गस्य
भङ्घादपोहवादस्यापोद्यत्वादवयब्युपद्रवाणां विद्रावणादिति। नापि डित्थोऽगमित्यादिना- |
मयोजनायामनथात्मनः शब्दस्य तदथतयावभासनाद् श्रान्तत्वसम्भव्रात् | न दहि डित्थोऽय.
ण्डित्थराब्द इति कश्िदुपदिशति, अपितु डित्थराब्दवाच्य इति। न चेतदन्यथा|
अथ श्रौत्रस्य शब्दस्य चिरध्वस्तस्य argh विकल्पे कथमवभासो विश्रसादन्यत्रन
चाक्षषोऽयमिति न कथचित्तयस्थ एव तु स्मथमाणः संक्ञिनमुपलक्षयतीति न किंचिदनु-
ter ls ------ ~
तुच्छत्वा दिति । व्याचत्तिमतोऽन्याया इत्यथः। 'अत एवेति । वस्तुविषय-
त्वादेव न निविकव्यकोपाधिकं सान्ञाखमित्यर्थः। देद्ाकालेति। आकारः
स्वरूपम् । तेनात्र स्वरूपविपय्यासनिषेधः संगच्छते । ‘aise’ (2) कपारोहूघारको
रोह विकारविरेषः , तस्य विवरं तस्य कपाटमभ्यघ्युषिरमित्यर्थः |
अस्थिरस्य स्थिरत्वेनेव्यादो यथासंख्यं SOT ATT sagt fears |
योजनीयम् । विश्रभादृन्यन्नेति। इन्द्रियाणां विषयप्रतिनियमो हि sad
3 Ms, Breads त एव्,
i = a lt --_____________________-~___-_~~~->----~^~~~
| IT. 12--61(4\2
किरणावली | 535
पपन्नमिति। न चैवं क्षाब्दादिस्मृतेरिन्द्रियव्यापारग्यवधायकत्वसहकारित्वाद्वथवधाय-
कत्वानुपपत्तेः | तथत्वे चातिप्रसङ्ादिति संक्षेपः। सामान्यान्येव परस्परतो विर्खक्षण-
त्वात् विरोषाः सामान्यविदोषाः | द्रव्यं च गुणकम च तान्येव विरोषणानि व्यवच्छेदकानि।
तदपेश्चादात्ममनःसंयोगादित्येकदेशोत्कीतनेन सर्वमेव ars स्मारयति । उदाहरति
- सदिति । सत्ताविरिष्ट, द्रव्यमिति द्रव्यत्वविरिष्ट, पएथिवीति पृथिवीत्वविरिष्ठ,
विषाणीति विष्राणद्रवग्यवििष्ट, शुक्ल इति groans, गौरिति गोत्वविरिष्टम् ,
गच्छतीति क्रियाविरिष्टम् | अथवा सदिव्यादि सामान्यद्रव्यराणकर्मविरिष्टम् गोद्रव्या-
वगष््कमेवेद् ज्ञानमिति | एवं प्रत्यक्ष द्रव्यस्य व्याख्याय गुणस्याह--श्टवेति।
अनेकद्रभ्यवदूद्रन्यसमवायान्महच्ववद्द्रव्यसमवायात् | स्वगतविशेषादुत्तरसमाख्यातात्
सामान्यविदोषात् स्वाश्रयसन्निकषात् इन्द्रियेण संयुक्तसमवायादिति यावत्| नियत-
मिनिद्रिय निमित्तं यस्य चक्षुरेव रूपन्ञानस्य, रसनमेव रसनज्ञानस्य, घ्राणमेव गन्धन्ञानस्य,
त्व गिन्द्रिथमेव स्पशशानस्य तथोक्तम् | ` शब्दस्य चयसन्निकषात् आत्ममनःश्नोच-
सन्निकषात् स॑योगलक्षणात् श्रो्नसमवेतस्य तनव Manages: सख्यादीनान्द्रव्य-
ग्रहणयोग्यतान्तभृतयोग्यतानां द्रव्यवद्ध्यामिन्द्रियाभ्यासुपलन्धिरिव्याद-- संख्येति |
तदुक्त, व्रत्यक्षद्रब्यसमवाथादिति । सामान्यगुणानां स्नेहस्य विशेषगुणस्य
क्मेणश्च } कमं प्रत्यक्षमिह्येक्षै न aad | संयोगविभागवरंपरेव केवलमुपलभ्यते |
a पुनरयं चरतीति प्रत्ययः संयोगविभागानुमितक्मगोचर इति, तदसत् , सिद्धे ह्यप्रव्यक्ष-
प्रत्यक्षत्वे तत्प्र्ययस्यान्यथासमर्थैनमुचितम् , यथा वायोन त्वन्यथातिप्रसङ्घात् |
तदेव तु कुतः सिद्धमिति वाच्यम् १ न ताबदुपङन्धेरेव तस्याः साध्यत्वात् argazfaar-
a i ~ -- -----------------------"
sqaferfa: | अत वष मनसो बहिःस्वप्रजनकरत्वं स्मप्रतिजनक्र्वं चेत्यर्थः । कम्पेत्व-
मेन्दियकषुति न वेति विप्रतिपत्तावाह- कमे प्रत्यक्षभिति। यदि कम्म न प्रव्यक्त
तदा कथं तत् प्रत्येतव्यमित्यनाद--संयोगविभागपर तपरेवेति | तथा च
तञ्नवेन्द्रियभ्यापारः sadn gent) युक्तं चैतत् । न हि संयोगविभागावजानन्
ma भव्येति स्थस्य देशान्तस्प्रासि प्रतिसंदधानस्य रथिनौ र्थो मे nadia प्रतीतेः |
arden देशान्तरप्राप्त्यप्रत्याकरखने स्थिरत्वेनेव प्रतीतेः | न च चरतीति seca
कम्मषिषपेत्याह - थः पुनरिति । न च तस्यानुमितित्वमसिद्धम् | कम्मपरतय्त्वेऽपि
Ol
10
2()
IL. 12—buddhi |
536 किरणावली
रित्वादिति व्यमिचारात्। नापि समनन्तरदेश'संयोगव्यवहितत्वात् विभागेन व्यभिचारात् |
न परमाणुव्रत्तित्वात् तत एवासिद्धेश्च | महति द्रव्येऽतिवत्तमानं तत् प्रव्यक्षमिष्यते, न |
परमाणौ |. यदि ततूप्रत्यक्षमेकस्यामपि कर्मन्यक्तौ ब्युत्पन्नायां चलतीति प्रत्ययः किं
न स्ादितिचेत् १ न, संबोगविभागयोरपि तुल्यमेतत् | तथाच कथमनुमीयेतापि |
BHATT परमाणुक्रमवदिति चेत्, न ; परमाणुगुणदृष्टान्तेन सर्वगुणानामप्यतीन्द्रियत्वा-
पातात् | आश्रयामहच्वमेव तत्प्रयोजकं न परमाणुगुणत्वमतो waren -
स्यानन्यथासिदूवेस्तद्वध एव gina चेत्-- तुल्यमिति । यदि च पूर्वदेश्यविभागो-
"न-पा ० ज 9 जम
EN RAY St
पुवदेशविभागोचरदेशसंयोगाभ्यां तद्वच्चञ्जनीयम्। aa ca संयोगविभागौ न
प्रत्य्ञो | तत्र mente न प्रत्यन्तं भूकम्पादौ | तथा चोत्तरदेशसंयोगे सति कर्म्म
10 नष्टमेव प्रत्यन्तं च वतंमानविषयम्। किञ्च संयोगोऽपि ज्ञातो व्यञ्जकः, संयोगे
MA TAMAR, तदनन्तरं च कञसाक्तातकार्दशायामव्यवहितप्राक्वाटीनमपि
कम्मे नास्ति। संयोगसान्नातकारकाल पव कर्म्मणो नष्टत्वात् क्म कथं प्रत्यन्ञमिति
भावः|
व्यभिचारादिति। खखादिनेत्यथः। समनन्तर ' संयोगध्यवहित-
15 त्वादिति। उत्तप्देश्तंयोगनिवर्च॑नीयत्वादित्य्थः। व्यभिचारादिति,
(विभगे'त्युषञ्ननीयम् | sagas न कम्मे, किन्तु पूवेदेशविमाग-
ग्यङ्चमिति नोक्तदूषणावकाशः।
` विभागस्लात्कारस्तदुतूपखन्यवहितोत्तरक्तषणे aq च कर्मणः सलादिति
भावः। ~"परमाणमात्रविवरघ्रत्तित्वादिति' aise १ किं परमाणमात्रमैव विवरमवकाशो
>0 येषां जलस्यन्दाजुमितखुद््मावकाशानाम् , अथवा परयाण्वाश्राणापित्यथेः | आदे,
तत पव विभागेन व्यभिचारदेव | दितीयेऽसिद्ेश्धेति। संयोगविमागयोरपोति |
धकस्यामपि HAH संयोगविभःगयोषत्पन्नयोःः स्ंयोगविमागप्रत्ययः ` कुतो न
भवतीति तुश्यमित्यथः | | |
आश्रयामहत्वमेवेति। ag कालादिगुणेषु साध्यावयापकमेतत् | न च कार्य
महखानधिकरणत्वं तदथः | शुरुत्कादौ साध्याञ्यापकत्वात्। न च बाधोन्नीतस्य
25 1 Vardhanana omits-¢q-. 2 Vardhamana reads परमाणमाचविवरहत्तिलात्, `
PTL 12—buddhi
किरणावली 934
तरदेशप्रा्िपरम्परया गतिरनुमीयते `आदित्यादेरिव ada चलतीति प्रत्ययो न स्यात् |
न ह्यपटभ्यमानदेशान्तरथापिरपि सयूखमाटी चख्तीति कश्चित् प्रत्येति । ततर देशान्तर
प्राति प्रतीयत एव| देशान्तरस्येवाकायादेरप्रतीतिरिति चेत्, न तर्हिं सन्तमसे
खद्योतस्यापि देगान्तरप्रात्तिरवसीयते। तथा च गतिरपि नानुमीयेत। तस्य anita
संयोगविभागाः प्रतीयन्त इति चेत्, गभस्तिमालिननेऽप्येवसस्व। areas
व्यापकत्वात् न तेन संयोगविभागौ रक्ष्येते इति चेत्, अव्यापकेनापि aay
तस्यतौन लश्येते। घनेादकवत् युगपत् संचारित्वात् अवयवावयवितया संयोग-
विमागसम्भवाद्रा देशान्तरस्यम चाकाशादेरनुपटब्धिरभयत्तापि Tafa | अथ द्रव्यत्वे
चाविरिष्त्वे व्यवधानायनुपपत्तौ अचलनचक्ुषोपलन्धावनुपकम्यमानत्वादेज्ान्तर-
प्रात्िमनुमाय तया गतिरनुमीयते इति मन्यसे, तदेतत् उभयलापि व्यं, awa
पक्तेतरत्वस्य विवत्तितत्वात् गतिरनुभीयत इत्यस्यानन्तरम् अनुमाय चलतीति शेषः ।
- धवं तर्हि यथादित्यस्प देशन्वरपरप्त्युमामेऽपि न चरतीति धीस्तथा Basa a
स्यादित्यत ate—aatizeatattaala | न तीति । तत्रापि देशान्तरस्याकाशा-
देरतीद्द्ियतथा ततुप्रा्तरज्ञाने तथा गत्यननुमानात् खद्योतश्चरतीति धीन स्यादिल्यथेः |
तस्य मागेरिति। BMA waiters: । चवं तहि सू््यालोकसंयोगविभा- -
गाभ्यां गतिमजुमायादित्यश्चलतीत्यपि धीः स्यादित्याह-गभनस्तिमालिन इति |
ब्यापकेनापोति। खदयोततदालोकयोयु गपतसश्चारितया चुद्यनोदकयोरिवाव्या-
पकेनापि खद्योतालोकिनापि खयोतसंयोगविभागो न प्रतीयेते इति | तन्ञापि चलवीति
` प्रतीति स्यादित्यर्थः । fey खयोतवत् खयोतालोकोऽपि गच्छतीति प्रतीतिरस्ति |
न च खद्योतालोकस्य स्वावयवेन संयोगविभागो स्त॒ इत्याट-अवयवावय-
वितयेति। अपि च कम्मानुमितो न aad Ramat वा लिङम्!
तस्य भ्येनवत् स्थाणावपि सखात् । नापि मिखितादुतुपरक्ष्य निपतिते श्येने स्थाणो
चरतीति प्रतीत्यापत्तेः। तवापि संयोगविभागयोगेत्ययुमानखि्खयोः स्थाणो
वरोनाद्रत्यनमानं स्यादिति चेत्, न। मम योग्यस्य कम्मेणोऽचुपलम्मेनाभाव-
निश्चयेन बाधित्तविषपत्वत्। न तर्हिं सूर्य ताभ्यां गव्यञुमानं स्थाणुनानैकान्तिक-
मिति चेत्, न। यो विभक्तः संयोगव्यभिचारी स कम्मेवानिति व्यासिः।
स्थाणस्तु नैवम् । faq कम्मातीन्दियत्वेन करम्म॑हेतोरेव संयोगविभागो,
sd कर्म्मणा । चलतीति धीरपि तत दव भविष्यतीति भावः |
` दमत mana reads ऋदल्यादापिव,
K-32
10
20
10
19
20
20
Il. 12—huddht |
938 किरणावली
चलव्यन्यल चलतीति say इत्येषा दिक् | बुद्धयादीनामान्तयणां प्रवयक्षतामाह--
gate । दयोरात्ममनसोः सन्निकर्त् संयोगात् आत्मसमवेतानामिति शेषः|
तत्र बुद्धौ कैचित् स्वसंवेदनं प्रत्यक्षमाहुः। अन्ये cares वृद्धिः प्राकय्यानुमेये-
व्याचक्षते, उमयचापि प्रमाणाभावः । बुद्धिः स्वव्यवहारे वेदनान्तरनिरपेक्षा वेदनत्वात् |
यत्त पुनः स्वव्यवहारे वेदनान्तरापेक्षं न तद्वेदनं यथा पयादीति चेत्+न] परेण
परवेदनव्यवहारे कत्तव्य वेदनस्यापि वेदनान्तरापेश्चत्वेन बाधितत्वात् | तत्परिहारेणान्यत्र
साधने विपक्षगामितया विरद्धत्वाच | एतेन स्वव्यवहारे सवै सजातीयापेक्षा यथा ga
$$$ nt
०-9००-००
आात्पसस्वेतानामिति। wae: परं प्रत्ययौग्यत्वादिद्यर्थः | |
प्राभाकरः स्वप्रकाशपक्तसाधकमाह-- बुद्धिः स्वच्यवहार् इति। तत्र
व्तमानज्ञानव्यवहाो व्यवहर्तव्यमिन्नज्ञानसाध्यो न ar, उभयसिद्धप्रत्यत्तविषयो
जञानं मानसप्रत्यत्नविषयो न वेति संशयः |
अन्न स्वपक्ताभवान्नासाधारण्यम्। युक्तं चेतत्। वक्तेमानज्ञानं wala
व्यवहारं करोति । स्वस्मिन् सत्येव स्वव्यवहारात्। न ज्ञानान्तरमपेक्तते।
तदृन्बयव्यतिरेकानुविधानाभावात्। ज्ञानान्तरयाभावदशायां स्वविरहादेव स्वत्यवहार- -
विरहात् । स्वत एव व्पवहारोपपत्तो ज्ञानान्तराकव्पनाचच । इच्छादिक तुन तथा|
व्यवहारस्य ज्ञानजन्यत्वनियमेन इच्छादिव्यवहरि ज्ञानापेक्ञषणात्। अथ ज्ञानमात्रं न
व्यवहारदेतुरतिध्रसङ्गात् , किन्तु म्यवहर्तव्यविषयमिति ज्ानव्यवहारोऽपि तद्धिषयक-
ज्ञानाद् भवेदिति चेत् , न । स्वस्यैव स्वविषयत्वात् ! यद्वचवहारानुक्रशक्तियोगि
यज्ज्ञानं तस्य तद्धिषयत्वात् 1 न च ज्यवहारस्य स्वभिन्नक्ञानसाध्यत्वम् ! गोरवादिति
भावः |
परेणेति । पस्वेदनेत्युपखन्तणम् | स्वीयमप्यतीतमनागतं च स्व॑भ्यवहरि
ज्ञानान्तरमपेत्तते। AIRS तेषामभावात् । ज्ञानान्तरान्वयष्यतिरेकातुभवाच् |
अथ स्वकीयं वेदनं वच्तमानं पत्तोऽतो न बाधक इत्यत आह--तत्परिहारेणेति |
faganitaaaia | स्वकोयातीतानागतन्ञानपरकीयज्ञानागतत्वाद्धेदनत्वस्येत्यथः |
gaald | ata विरुद्धत्वेन Feat: | ज्ञानं च न स्वविषयं स्वज्ञनकेन्दरिय-
्रत्याससयनाश्रयत्वात् । वबिषयत्वनियामकेन्द्रियसश्जिकषांभावे तु विषयत्वाुपप्तः |
»
IT. 1Q——hididha |
fens 539
घटव्यवहार इत्यादि med वेदितव्यम् | अनवस्थाप्रसङ्कस्सववदयवेद्यत्वानभ्युपगमेन
निरसनीयः | प्रकारत्वादिव्यसाधारणमसिद्ध वेति। विवादाध्यासितवेदन बेदनान्तर-
गो चरः वेदनत्वात् पुरुषन्तरवेदनवत् , . aA तद्यवहारविखोपप्रसङ्कः। स्वयमेव
Hat पुरुषान्तरवेदनेऽपि च वेदनान्तरापेक्वत्वप्रसङ्ग इति। काय्यलिङ्कानुमेयप्वे
तद सिद्धिधरषङ्खः; वेदनप्राकस्यन्यवहारयोरुपपत्तरिति gat: | अवेति । मावः सत्ता
तेषां सामान्यानामुपकम्याधारसमवेतानामिति | आश्रययोग्यतान्तभूतयोग्यत्व समीं
(जि "नाना न न
मनःसंनिकर्षाश्चयत्वे च मानसत्वं युक्तम् । विवादपदम् इन्द्रियजन्यं ज्ञानं नैतजक्ञान-
विषयः पतञ्जनकेन्द्रियप्रत्यासस्यनाश्रयत्वात् अस निङ्कटत्ववत्। arg ज्ञानं न
चज्ञुजन्यज्ञानविषयः agiatanseard व्यवहितघटवत् । ag परप्रकाशकज्ञानमैव
न सिध्येत् इन्द्रियत्तंनिकषदिः सवेदा सखेन ज्ञानधारायामनवस्थानात् विषयान्तर-
सञ्चास्श्च न स्यादित्यत आह--अनवस्थाप्रसंङ्कस्त्विति। ag संयुक्तसमवायेन
भनोवेयत्वादपेत्षणोयान्तराभावाञच्च कुतो वित्तिर्नावश्यवेद्या १ दुखादितजज्ञानादि-
सामध्रीप्रतिबन्धात्। विषयान्तस्संचारदशंनेन तस्या. बख्वखात् । अभनुभवात्
किञ्चिनज्ञानमयोग्यमित्यन्ये । अथ यथा तहूगुणसंविक्ञानसिद्ध क्रूटादिपदमशक्वमपि
Ri गुणमादायैव. प्रघानमन्यपदाथं बोधयति तथा ज्ञानमविष्यमात्मानमादाय
स्वविष्रयप्रवहरं करोति संस्कारं च। स्वज्ञन्यव्यवहारविषये ज्ञानस्य संस्कार-
जनकत्वात् स्वज्न्यग्यवहारविषयश्च।त्माविषयश्येति। al अन्यत्र . खाधघवेन
ज्ञानस्य स्वविषग्रम्यवहारसंस्काराजनकत्वात् व्यवहारसंस्कास्योः स्वविषय-
ज्ञानसाप्यत्वेन सविषयकन्ञाना साध्यस्परात् | स्वज्ञातीयत्वानपेक्त्वे साभ्ये यदि
प्रकाशकत्वं ज्ञानत्वमेव देतुस्तद्यसाधारण्यम् । अजधालोकन्ञानसाधारणत्वं प्रकाशत्वं
तद्यलिद्धिरित्याह- प्रकाशा (क)त्वादिति। वदध; प्राकस्वाचुमेयत्वं दूषयति--
काय्य लिङ्गेति । नन्वपेत्ताबुद्धिभिन्ना घरलुद्धिधं रनिष्ठघम्मचरमकारणं घटघुद्धिल्वात्
भयपेन्नाबुद्धिवत्। न च भह सपेत्तावुदधे द्विंत्वाभिव्यञ्जकल्वाङ्खीकाराइ द्ष्टान्तासिद्धिः |
अस्माभिस्पे्ताबुद्धेदधि त्वादिजनकत्वेन तेश्च प्राकस्यजनकत्वेन व्याप्त्यङ्ीकारत् |
ववं च घ्ररवि्रथकयुद्धः प्रकर जनकत्वे सिद्धेः तहुदषटान्तेनपिन्ाबुदधेरात्मविषयकवदधेश्च
URAATHAATAIG | Al आद्यानुमनेश्पेन्तावुदत्वष्पोपाधित्वत्। ननु
ज्ञातो az इति विशिष्टपतीतेक्ञातताखधः संबन्धः सिध्येत् वत्तमानविषये बाधकाभावात् |
न | अतीतानागतादेस्तदभावे ज्ञातध्यवहारानापत्तेः तस्य ज्ञातताज्न्यत्वात् | न च क्ञान-
विषवेष तद्धीविषयो। adaras agai प्रतीत्योविंषय्वैखन्तण्यानजुभवात् |
()वस्त॒तो जानामीति । म।नसाजञ्यवसायगस्यं ज्ञानं प्रत्यक्तम् › अन्यथा
खुखादिप्रत्यत्तत्वे कः समश्वासंः १ क्षणिक्रात्मविशेषगुणत्वाच सुखवन्मानस-
10
15
20)
2D
30
er
10
15
20
[ TT. 182=buddhi
540 किरणावली
ददायति | अन्यथा परमाण्वादिष्वपि सत्तादिकं प्व्यक्षमापव्रेत स्वरूपयोग्यताया
अविरोषात् | अयोग्यत्वे घटादावनुपरन्धिप्रसङ्गात् | अत एवाद- स्वाश्रया
कैरिन्दिथेरिति। तत्र सत्तायां गुणव्वेन सवेन्द्रियजज्ञानं द्रव्यत्वसंख्यादिसामान्ये
तवेन्द्ियं प्रथिव्यादिषु व्वेन्द्रियकं रूपादिषु नियतेन्द्रियनिमित्त बुद्धित्वादौ मानमिति।
द्रव्ये संयोगात् रूपादिषु बुद्ध्यादिषु च संयुक्तसमवायात् | रूपत्वादौ संयुक्तसमवेत-
समवायात् | शब्दत्वादिषु समवेतसमवायात् किमनेन प्रपञ्चन इन्द्रियेण स्वा्रयसन्निकषात्
देवगुणादीनां अ्रहणादीनां प्रदणादिति कचित् । स्वाश्रयसनिक्षादिति asd: !
तत्समवेतस्येन्द्रियेण afar | तदेवं विषयविवरत्यक्षौौमपरीधानमनुहरति |
वयं fe an यदिन्धियेण सन्निकृष्ट, तत््समवायादिति | अभावस्य वु योग्यप्रतियोगिनो
विरोषणभावादिति चानुक्तमपि sad तत्रं aa विरिष्टस्यापादादित्यभिप्रायवानुपसंहरति--
9 क यानाय a irs eg ET p छ
सत्तादिथेटादो प्रतीयत एव परमाणच्रत्तितया च age: परमाणोरतीन्द्रियत्वेन
तद्प्रतीत्यैव न स्यात्| al परमाण्वधरितसंनिकर्चण स्वयोग्यतामालात् सत्तादिः
प्रतीयेतेत्यथात् |
अन्ये त॒ आश्रयाग्रहणेन सत्ता ग्रदयतेत्यथेः। परमाणुष्वपीति त॒ सत्ताया
इन्द्रियसंनिकषेनिष्वाहाथमित्याहुः। शूपत्वादट्ाविति। रूपत्वादि सिदधिश्च-
| ssa ATA a न्धायरिवन्धव्रकासरो च निषुणतरमुपपादिता | शब्दल्वादी-
त्यादिशब्दात् कत्वादिपरिप्रहः |
ननु संयुक्तसमवाय न प्रत्यासत्तिः; आश्रयसंयोगादेव salad: ,
| तथाश्रयाश्रयसंयोगाद्पत्वादिष्रहसंमवात् संयुक्तसमवेतसमवायोऽपि न प्रत्या
सत्तिरित्या-किमनेनेति। ag हीति। यद्यपि शब्द इन्दरियसमवेत एव
gaa a त्विन्द्रियसंबद्धसमवेतस्तथापि प्रायिकत्वेनाभिधानम् । वस्तुतो रूप-
समवायिसंयोगे रूपसमवायस्य विशेषणत्वे देतुत्वादुपलनक्न णत्वे च संयुक्तद्रव्य-
mages adi weet al ननुक्तरूपा
प्रैव चेत् प्रत्यासत्तिस्तद्येभावः कथं प्रत्यक्त इत्यत आह--अभावश्य स्विति |
विशेषणता च द्विविधा । इन्द्ियविशेषणता इन्द्ियसूबद्धविगोषणता च । तवाद्या
शाञ्दाभावग्रहेः अन्त्याऽभावप्रहे देतुः। सा चेश्द्रियसयुक्तविरोषणत्वादिभेदात्
पञ्चविधा । ज्ञानसामान्यलन्ञषणे अपि प्रल्यसत्ती तन्रैवान्तभ् ते। योगज्धघम्मेः
प्रत्याक्स्यन्तरम् । Her परिगणनं तु तदजञन्यज्ञन्यप्रत्यत्ताभिप्रायेण । तहव्युतूपादृनं
| + ` ॐ आ क + ऋ ' ऋक «
Il. 12—duddhi |
किरणावरी 541
इत्येतदिति | अयोगिनामिय्थैः | योगिप्रव्यक्षमाद--अस्महिशिश्ानासिति ।
विवरण, योगिनामिति व्यानिनामिलय्थेः। ते च द्विविधाः, युक्तवियुक्तमेदात्।
aa युक्ता इन्द्रियेभ्यः gama साक्षात्कत्तव्यवस्तुन्यादरेण मनो विधायाप्रवत्तमानचिन्ता-
सन्तानाः, वियुक्तास्त्वत्यन्ताभ्यासेन परमवदीक्रारमापन्नविगतावरणाः सर्वतः
प्र्योतमनसो निरवरोषिताम्याताः | da युक्तानां रमाधिस्थानां योगजधमोनु-
गृहीतेन मनसेति । आम्पासिकस्य संस्कारप्रचयस्य कभैन्तरकामिनी-
ज्ञानसाधारण्ये न प्रत्यक्चेकदेतुता | नापि प्रमाणपरिग्रहीता्थविषयत्वं भावनायाः
Aas: धूमेन पर्व॑तनितम्बवर्सिनायिमनुमाय शीतात्तस्य ध्यायतः इन्धननिदृत्तौ निवृत्तेऽपि
दहने तत्साक्षातूकारस्य प्रयक्षतापत्तः । अत उक्त योगजधमोनुगहीतैनेति।
योगाच्च धमी जायते इत्यत्र योगविधय एव प्रमाणम् , तेषां कर्मविधिवुल्ययोगक्षेमस्वात् |
तेनानुप्रहः सहकारिता । “अरिमन्ना्मनि ततोऽन्यरिसन्वात्मान्तरे आकारो दिरि are
CN ५
वायौ परमाणुषु चतुर्विधेषु मनःसु तत्समवेतेषु यथासम्भवं गुणेषु कर्मसु सामान्येषु
विशेषेषु समवाये चावितथ सत्यमस्य विवरणम्--ञ्ज| स्व ? Jeqearatat |
चास्माभिस्त्रैब निषुणतरं safafa नैह व्रतायते। , अस्मदादीःत्यतरादिशब्दस्य . `
भ्कारवाचित्वादेकं परकारमाह--अयोगिनासिति। न प्रतयक्षेकहेतुतेति। न
प्रमारूपप्रत्यतैकेतत्वेनेत्यथंः। तस्य प्रमाणगरहीता्थविषयत्वात् | तेषामिति
यथा कम्मेण(पा्युबिनाशित्वात् कालान्तरीयफखायुकखो ara: कस्प्यते , तथा
योगानुष्ठानस्यापीव्यथः। स्वस्यात्मनि ` ततोऽन्यस्पमि्चिति । नन्वाद्मनि
श्रबणमननश्रवणाचिन्तासन्ततेश्च साक्ञात्कारजननस्य द्र्त्वादात्मनि साक्ञातुकार संभवे
-९प्याकारागोचरश्चिन्तासन्तानेन Alaa जन्यत इत्यत्र मानाभावः | तत्र
भ्रवणमनननिदिप्यासनाश्रवणात्। अध्ात्मसान्ञातुक्रार्णात्मन्यनात्मभ्रमे निवृत्ते
ऽप्यनात्मन्यात्म्रमस्तावन्न निवत्तेते, यावत्तत्र सान्ञतुक्रारो न जायत इति चेत्
20 `
न। आत्मनि विशेषदशनेन यथात्मनि नानात्मासोपस्तथानात्मन्यात्मारोपो न -
संमवति। विरोषदशेनाविशेषात् । अथात्मा चिन्त्यमान इतरभिन्नत्वेन चिन्तनीय
इतीतरेष्वपि arama aaa) al श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिभ्यासितभ्य
इति सामानाधिकरण्यात् | यथा श्रवेण तथा मननं तथात्मा चिन्तनीयः।
श्रवणादि चेतरभिन्नत्वेनेव्यत्न न मानम् । | |
1 Vardhamana reads खस्य for अस्मिन्
25
अत्राहुः । “atasa: afar’ इत्यसङ्चितस्वरसाद्यावदात्मगोचरश्चति- `
1.111.111 1.111.111 111 री
10
15
20
20
30
| 11. 12—buddhi
942 किरणावली
यद्यप्यर्थो ऽस्मदादीनां कदाचित् विगलितशरीरादिसिश्रीभावः क्षणमाल्मान्गत्येवं १,
तथापि बङ्वदविद्यासंस्कारमध्यपतितमेतद्विज्ञानं प्रतिपक्षकक्षाप्रवेरोन वशीकृतशरीरं
कानकलापकवकितायां मूमाविव कलमबीज संस्काराङ्कराय न कल्पत इत्यसत्कल्पतया
अपेक्ष्य योगिप्रव्यक्षे दरितमित्यवघेयम् | वियुक्तानामाद-- वियुक्तानां पुनरिति |
नदि समाधयः समाधिप्रभावाद्िकरणधमै गोणिमायाः काय्यसिद्धीरदूरभरवणायाश्रेन्दिय-
सिद्धीयासादितवन्तः, तथाच तेषां चक्षुरादिनैव ash परमाण्वादौ व्यवहिते नागलोके
देशविग्रङृष्टे सुरसदनादिके कालविप्रकृष्टे अतीतादिके मनसा योगजधमानुग्रहरूषपात्
सामर्थ्यात् ज्ञानमुत्पद्यत zh | aqeua fang दिस्यनेनेन्दरियसनिकषजत्व-
मुपलक्ष्यते | प्रमाणे ठु योगिप्रस्यक्ष स्वगापूर्वदेवतादयः कस्यचिन्न प्रल्यक्षाः प्रमेयत्ववस्तुत्व-
सत्वादिभ्यः पटवदिति विपक्षबाधके तदनुविधिवेयभ्यप्रसङ्गः। ननु प्रयोजकं सर्वमेतत्
स्बकारणसामग्रीसंमवप्रयुक्तिकारय्य ag विषयधर्मप्रमेयत्वादिमाल्लं ; नदि प्रमेयत्वात्
पाथिवाः परमाणव आप्यद्रव्याश्रयाः तत्परमाणुवत् । -नापि रसादयः चाक्षुषाः प्रमेयत्वा
दूपादिवदिति शक्यम् | नच प्रव्यक्षादिषु प्रत्यक्षसामग्री arate | चक्षुरादीनां
सम्बद्ववर्समानप्रतिनियतविषयथत्वात् मनसश्च बदहिरस्वातन्त्यात् | कमीन्तरस्वप्रकामिनी-
Marat चक्षुरायनपेक्षस्यापि मनसः स्वातन्त्यमुपन्धमिति चेत्, न। तस्य स्वम्न-
वहनाडीसिद्धोपघातेन विक्षतत्वात् | ननु विष्णं ते साक्चात्कारेऽपि क्वचिन्मनसो बहिः
स्वातन्त्यमचिगतन्तथा सत्यनुवधिराद्यभावगप्रसंङ्गादिति | अलोच्यते-न तावद्य
कारणमनाहत्य CANAL प्रत्यक्ष AIAN येनाप्रयोजकत्वमा शङ्कयत, किन्तु कारणपुरस्कारे.
णेव मनसश्च यथा सिद्धोपघातायेश्चस्य बहिरपशवजनकत्वान्नानुवधिरायभावप्रसङ्गः, तथा
योगजधमेनुखहीतस्य बहिरनुपप्लवजननेऽपि सिद्धोपघातादेवान्वयव्यतिरेकाभ्यां मनः-
सहकारित्वमुपष्वैव गतिः योगजस्यापि धर्मस्य तद्िषेरनुपप्टव इति न fafa |
अप्रामाण्ये वा पुराणादीनां कर्मविधिष्वपि कः समाश्वास इति। यत्त॒ पार्थिवाः परमाणवः
आप्याश्चयद्रव्याश्रया इति किं न साध्यते sea aa प्रतिक्ञापदव्याघा(तनिरस्ततया
~~~ ~ a A I NS ~
वाक्येभ्य आत्मश्रवणे श्रुतो चेतरभिक्नल्वेनात्मव्रत्यायनात्तथैव श्चवणमननादिकमपि
तथोपस्थितमिति । तथैव निदिध्यासनसात्ताततकासोऽपीतरेष्वा(का ?)शादिष्ु area |
qaqa । तथा चास्मदा दिप्रत्यक्तप्रस्तावे विषयतयात्मा किमिति नोक्त
इत्य्थः। चतुष्टयसं निकष दित्थनेनेति | यदि चतुष्टयसंनिकर्थोऽत्र विवक्तितः
स्यात्तदेन्द्रियसंनिकर्बाभावे योगिनामात्मसाक्तातवकारो न स्यादित्यथः। क्यचि
दिति योग्यानुपम्मनिरक्रणार्थम्। योगजस्यापि धन्मेस्येति। नन
योगविष्यकत्वेन योगजो धम्म आत्मसान्ञातकार्देतुरस्तु परमाण्वादिसाक्तात्कारि कथं
हेतुः ? |
[. 12—Duddhi
किरणावली 943
कंथं साध्यताम् १ तथाहि यदि प्रथिवीकाय्यानुमितास्ते कथमाप्यद्रव्याश्चरयाः १ अथाप्य-
द्रव्याश्रयाः कथ पार्थिवा; १ मूत्तानां समानदेश्ताविरोधात् । तेषामारम्भकत्वस्य
विजातीयानारम्भकत्वनियतस्मैव धर्मग्राहकप्रमाणसिदुवेस्तत्ताधने बाधनाच | एवं
रसादयः कस्यचिच्षुषा saat रसादिषु मध्ये सूपैकव्यञ्ञकमिन्द्रियं चक्षुरिति मत,
रूपस्य व्यञ्जकमिति वा, यदि fe रसादिषु मध्ये रूपमात्रग्राहक चक्षुः, कथ TEMA
रतादयोऽथ TAT रसादयः कथम् १ तद्रुपमालम्राहकमिति द्वितीये सिद्धसाधनं;
मनसः सर्वविषयत्वादिति। न चेवेतवापि व्याघातः, स्वगादीनामतीन्द्रियत्वेनेव faces |
तथा च स्वगादयः कस्यचित् प्रत्यक्षा इत्यतीन्द्रिया छेन्द्रियका इत्युक्तं भवति । न ।
परतिपक्षमेदेनाविरोधात् | नहि वुध्यादयोऽप्रत्यक्षा इति स्वयमेषां प्रत्यक्षत्वं विरुध्यते |
तथापि योगिनो नातीन्दियाथेदार्षनः प्राणित्वादस्मदादिवत्। तदूबुद्षिरपि न
परमाण्वादिविषया ब्रुद्धिवदिति | तदिन्द्रियं नातीन्द्रियाथैविषयमिन्द्रियत्वादस्मदादी-
न्द्रियवत् इत्यादीनां प्रतिपक्षसाधनानां का गतिरिति चेत्; मीमांस(क) aay
मीमांसानमिज्ञाः प्राणित्वात्। तदूवुद्धिनं वेदाथैविवेकवती बुद्धित्वात् | तन्मना न
तद्धिषयभमिन्द्रियस्वात् | त एव दृष्टान्ताः sant का गतिरिति sae: |
ननु प्रयक्षमिति प्रमाकरणविशेष इति प्रसिद्धम् | तत् कतमदल्त प्रमाण, किं वास्य
फलमित्यमिसन्धाय प्रमाणफङ्विभागमाद--त्द्छैति | तेषु साक्षात्कारिषु समीचीनन्ञानेषु
मध्ये सामान्यविशेषेषु द्रव्यगुणकम्मेसमवेतेषु स्वरूपाखोचनमाच सविकल्पकं प्रत्यक्षं प्रमाणं
प्रमीयतेऽनेनेति व्युत्पच्या | प्रमेया द्रव्यादयः पदाथा यथायथ सर्वे एव परिच्छेद्य विज्ञेया
इति यावत्| प्रमाता परिच्छेत्ता आत्मा यथासम्भवं योगी चायोगी च । प्रमितिद्रेव्यादि-
Hae: | शब्दानेव sonia योजनशतादिति योगजघम्बविरोषफङादन्यल्ापि
योगजधम्बेस्य साक्ञातूकारजनकत्वप् |
स्वगोदौनाभिति। यद्यपि स्वगिणां ear प्रत्यन्त धव, तथापि ae.
लोकस्थातीद्ियत्वमभिप्रेत्योक्तम्। जन्यसविकव्पकाजम्यजन्यसाक्ञात्कारबिषय-
त्वमत्र साध्यमतो नोपनीतसान्ञातूकारेण सिद्धसाधनम् । यद्यप्यनेन विमुक्तसालस्य
सिद्धिने मुक्तस्य, मुक्तसाक्तात्कारस्य जन्थसविकदपकजन्यत्वात् , तथाप्यागमात्तस्यापि
fate: | धर्मिप्राहकमानबाधमङ्गीरत्याह- मोपांसक्रा गुरव इति ।
उत्तरधरबन्धोपयोगाथमाह- नन्विति | स्वस्पालोचनमाच्र भिति |
मालपदाद्विरिष्टविषयकत्वभ्यवच्छेदः | यदि ceqa फलमा fasta तदा तस्य
पू्मुक्तत्वात् award स्यादिति विरिनशि--प्रत्यक्षं प्रमाणमिति |
10
19
D2
30
10
15
‰
तद्रयवच्छेदार्थमिति द्रष्टव्यम् । तस्य फलमाह--प्रपितिरिति। किं पुनस्तदित्यत
IIe 12—buddhi |
544 | किरणावटी
fava ज्ञान सम्यक् निश्चयः अतत प्रमाकरणसिति came प्रमाणविषय इति
प्रमेयस्य प्रमाश्रय इति प्रमातुः सम्थगनुभूतिरिति प्रमायाः] साश्चात्कारित्वेन
विरोष्रितमेतदेव प्रव्यक्षप्रमायाः नन्वेवखक्षणकतया सामान्यविरषक्ञानमपि प्रमितिः
तथा aaa He प्रमाणमत ae—wararealal. अविभक्तं ज्ञानाविरिष्टं gatata
यात्.) Pr तदाङाचनमात्रम् 2 आङे च्यतेऽनेनेवययाकेचनमिन्द्रियाथ-सन्निक्रषः
सएव मात्रा शरीरं यस्य तत्तथोक्तं तत् Teas प्रमाणमरिमन् साध्ये नान्यत् प्रमाणमपि
कृतः १ तस्पगफकरूपत्वात् । प्रमाल्प फरक यत्तन्न भवतीव्यथः | प्रमा हि प्रमाग-साध्या,
न त॒ कार्यमात्रं कारणान्तरन्तु तदपेक्षत इति | न चैवमनवस्था Dara, अनादित्वादिति।
प्रमाणफल्विभागे प्रमाणान्तरमाह--उआथृवेति । वा-शब्दः समुचये, ag’ विकस्पे,
देयादिज्ञानेतपत्तावपि द्रव्यादिज्ञानं प्रमाणमिति वाक्या्थैः | atare— सर्वेषु qaTag
शद्रव्यादिहद्वित्तशं संशयविपययरहितम् sqeqqagy शब्दाजन्यं यत् परिज्ञानं जाय
aL TAT प्रमाणम्.। प्रमाकरणं शन्दाजन्यमिति तु न सविकल्पकव्यवच्छेदाथे, किन्तु
अब्युतपन्नस्य सन्निहितेऽप्यथै उ्पाप्रियमाणे चक्षुषि शछब्दश्रुतेरनन्तरं यद् गौरिति
तत्र॒ ज्ञान जायते aa भरेखेपरेखाद्यथै प्रत्यक्चोपयोगोऽपि शब्दस्येव कारणत्वात्
सामान्यविरोषनज्ञानमपोति । निविकद्यमरपीत्यथेः |
दूषणं निरस्यति-अआछङोच्यतेऽनेनेति। aa मावपदव्यवच्छदय
नास्तीत्यन्यथा व्याच ख एवेति । संनिकर्षोऽपि योगजः He भवत्येवेत्यत आह--
प्रमाखूपमिति।
AT कार्यस्य कारणसाध्यत्वे कारणस्यापि कषाय्य॑तया कारणान्तरसाभ्यत्व-
ऽनवस्था स्यादित्यत आह-न द बप्नवस्थत | छाय विपय्ययरदित-
fafa: यद्यपि संशपरविपर्ययालन्ताभाववद्धिशिष्टक्ञानमपि भवति, तथापि संशय
चिपर्डयसिन्नमित्यर्थः। तथापि सत्यं विशिष्टलानमपि तथा भवत्येदत्यत आह--
अध्यपदेर्यभिति। तस्य विषर्णं दाञ्दाजन्थभिति। नु व्यपदिभ्य-
त्ेऽनेनेति व्यपदेशो ara arate तत्कम्परे व्यपदेश्यं aga भवति तद्ब्यपदेश्यं
घरि्ानवगाहत्यर्थः प्रतीयते। तथा च सविक्रद्पकं न्यवच्छियेतेत्यत आह--
छाब्दाजन्यमिति चे*ति। तद्व्यवच्छे दाथ सिति, |
TAL तु omitted. 2A. द्रव्यादिषु विषयेषु, 3 रखोपरेखादि ्क्तौपयोगेऽपिः
4 Vardhamgna 16805 च for q.
| If. 12—buddhi
किरणावली 545
आद--गरुणेति। गुणद्यनमुपादेयत्वज्ञानं, दोषददीने देयत्वज्ञानं माध्यस्थ्यदशन न देयं
ने(पादेयमिति ज्ञानम्| यद्यपि चेतत् पदा्थैस्वरूपवोधमात्रेण स्फुरति; तथापि
तजातीयत्वलिङ्गददीनप्रमवतय। तस्य च प्रयक्षफल्तया पारम्प्यैणेतदवमन्तव्यम् |
TAA AAAS AAA AVN TA TAA SAT व्याख्यातमारमते-- छिङ्गद शोना-
fe | fea: खल्वयमनमानशब्दो भावसाधनः, करणसाघनश्च । अनुमिति-
रनुमानम्.। , अनुमीयतेऽनेनेति चानुमानम् | तत्र यद्यपि प्रमाणत्वेन करणस्वरूपमेव
व्युतूपादयितुममिमत; तथापि करणस्य कारकविरोष्तयया तस्य॒ क्रियासम्बन्धोपहितसंमत-
तया अनुमितिरूपक्रियास्वरूपोपद दनेनेतद्पद रितं भवतीति भावप्रधानमेव निष्कुष्य
व्याख्यातवान् | लिङ्कदशनात् संजायमान wigan छिङ्गजन्यमनुमितिरूपं फटमित्यथैः |
बुद्धथधिकारात् ज्ञानफठ्लामे लिङ्कददोनजन्ये दूगोचरसंस्कारे नातिप्रसङ्गः" |
ea ज्ञानं तथा च दष्टादनुमितात् ea लिङ्घादित्यथैः। एतावांस्तु विरोषो
वैरो षिकनये शब्दादीन्यनुमानशरीर एवान्तमवन्तीव्यनुमितानुमानमेव तत् स्वमिति |
संशब्देन चासम्यगथानां संशय विपर्ययस्मरतीनां व्युदासः |
ag व्युपन्नस्य शब्दश्रवणानन्तरं यद्रौरिति ज्ञानं तद्यदि शाब्द तद् नेद्धियार्थ-
संनिकषजम्। अथ asad तदा न seg) उभयज्ञम्यत्वे जातिसंकर-
afa: | अब्राहुः--प्रल्यत्तोपस्थिते धर्मिणि यत्र॒ शब्दादितरधम्मर्वैशि्य' प्रतीयते
da परस्परेन्द्रियसं निकषस्य प्रयोजकत्वेन प्रत्यत्तत्वं मा मूदित्येव परमथव्यपदेश्य-
मित्युक्तम्। यद्यपि तदिति। तड् गुणदोषमाध्यस्थ्यम्। तस्थ सोति।
तज्ञातीयणिङ्दशेनस्य | तदिति sceranatata |
gqaqlal agade बिभागः। सा च फरमैवः ag कर्णं, तत् कर्थं
करणभ्युतुपादनमाच्रप्रसक्तम् १ उच्यते-करणस्यापि बुद्धिरूपत्वसंभवात् करण-
वयुतपरयाऽनेन च वुद्धव्युत्पादनमेवाच्र । शब्दादीनामप्यनुमानेऽन्तमाबः। पत
निश्ितार्थमनुमानमित्यादि मांष्यदशेनाद्वाबब्युतपत्तिपुपजीव्य करणब्युतपत्तावपि
तात्पय्यं वा | fe जन्यं तत् ध्रव्यत्तमपि सू मबस्यत उक्तम-अलतुभितिरूपमिति ।
नयु feeadaa संजायमानमिति sac संस्कारेऽतिव्यापकमिव्यत आह-- `
बुद्धयधिकारादिति। संरायविप्येति। ag लिङ्गदशंनस्य परामश
स्यायुमितिचरमक्षारणत्वान्न ततः सशयः | न च सतप्रतिपक्तस्थलेऽचुमित्यलुतपाद्नात्
ततः संशथः। तल्ञापि संशयस्य साधारणधस्बदशेनजतया लिङ्कद्शेनाव्दुत्पत्तः
76 न्नानफ़लल(भः, तेन लिङ्गजन्धतद्रीचरसंस्कारे नातिप्रसक्तिः"
10.
20
10
19
20
Il. 12——buddhi |
546 किरणावली
स्मृतिरपि यथानुभवा, नतु यथा्थैति वक्ष्यमाणत्वात्| सञ्ञायमानमिति
वत्तमानोपदेशस्यापि यथाथैत्वोपददौन एव तात्पर्यम् |
ननु लिङ्ग किमुच्यते, अत आदह-{हलिङ्धः पुनरिति | fas पुनः प्रसिद्धमेवेत्यथैः।
निरुपाधिकसाध्यसम्बन्धरालि लिङ्गमिति ऊाकप्रसिद्धमेवेत्यथैः। न चेवंविधमपि
लिङ्गमितिकनत्तव्यतामन्तरेण saat प्रमाणम् । अन्तःकरणब्युतूपत्तिनिमित्तस्य
प्रमाणस्य BATTS ASICS पठति--थद्नुमेयेन सम्बद्धमिति | तद्धिङ्ध-
मलमापकसिति। ase प्रमाणमनुमाप्कम्> अनुमितिरूपप्रमाकरणम् | एतेन
परामरष्यमाणे लिङ्कमनुमानम् | तथा च लिङ्कस्यावान्तरव्यापारवत्वेन करणत्वमिति
सङ्कच्छत दति भावः। इह दरोके तच्छन्द स्योपात्तत्वात्तस्य* च नित्यं यच्छब्द सापेक्ष
त्वात् भ्पूर्यति-थदि्ति। यदिङ्गमनुमेयेन संबद्धम् अनुमितिक्रियाव्यासमिष्ट तत्
मेवम् । जिङ्दशनविष्यस्य सात्तातक्रारिणः स'शयस्य लिङ्दशरोनज्ञतया तस्य
भ्यवर्छयत्वात् |
ननु स्छुतियथा्था नासम्यगथैत्यत आह -स्मतिरपीति। Ga aq-
तयानुभूय पलायितस्य तथैव स्प्रतेरित्यर्थः। aa sary पक्षधम्मेतवैशिषय'
लिङ्त्वं ; तद्विषयं ज्ञानं तृतीयिष्परामशैः, asset साक्तातकाथ्यन्भवोऽचमितिः |
अचु मिनोमोत्ययुगतानुष्यवसायाद्वानुमितित्वं जातिः |
az (संजायमानमिति वत्तमानतानिर्दशादत्तमानन्ञानस्यानुमनता, नं त्वती-
तस्यानागतस्य Aaa आह-- वन्ते मानोपदेहास्येति। निरूपाधोति। अल
पक्लधम्मेत्वे सतीति द्रषव्यम्। इतिकन्तेव्यतेति । इतिकत्तेभ्यता व्यापारः, aga
धव करणत्वात् |
एतेतेति। प्रमाणं त्वन्न धूमवानयमिमानिव्यनुमितिः ज्ञायमानविशेषणजन्या
विशेषणसमानकाला शाञ्दविशिष्ज्ञानत्वात् दण्डी पुरुष इति प्रत्यत्तवत् । युक्तं चेतत् ।
रिङ्कक्ञानस्य प्रमात्वं विद्यमानलिङ्कविषयकत्वमतः परा्भ्यमानस्यव जिङ्कत्वम् । यत्र
चातीतानागतयोरिङुत्वं at यद्यपि करर्णविशेषो fee न सम्भवति, तथापि
धूमप्रागभावध्वसावेव तत्रं लिङं तयोरपि घूमवद्रहिव्याप्यत्वात् । ` यच्छब्दसापेक्-
त्वादिति । यच्स्योदेश्याभिधायित्वात् तच्छब्दस्य बिघेयामिधायत्वादुदभ्य-
1A -सम्बन्धा यस्य afariafa 24 तज्ञिङ्गमनुमापकमनुनितिर्पपरसाकरणं, 3 "मपि
संग्टद्टोतमिति. 4A तच्छब्दस्य, 5.4 सूचयति, `
८
| 1], 12—buddhi
किरणावली 541
साधम्यविरिषटेन धर्मिणा यत् सम्बद्धं संयुक्तं समवेतं विरोषणीभूतं चं तस्मिन् gua इत्यथैः,
एतेन पक्चधमेता लभ्यते, एवं च सति चतुर्विधाः परमाणवोऽनित्याः गन्धव्वादिति
भागासिद्धमपि परिहृतम् | सपक्षतच्वं दरेयति--व्रसिद्धर च तद्म्विते [इति |
च-दान्दोऽप्यथैः | “(तदन्विते साध्यधमान्विते सपक्ष “प्रसिद्धमपि तेन सपक्षेकदेश-
बृत्तरपि ग्रहणम् | तच्छब्देन योग्यतया साध्यधर्म एव परामृद्यते | विपक्षाद्व्यादृत्तिमाद-
तद्भावे च areata [इति] | “तदभावे अनुमेयाभावे अनुमेयविपयये विपक्ष इति
यावत् | यथा स्वयमेव च व्याख्यास्यते-अनुमेयविपरीते चेति । विपक्षेकदेश-
TUT निराकरणा्थमवधारणम् | यद्यपि च लिङ्गे निरूपित एव तद्विध लिङ्गाभासा
इत्यर्था लभ्यते, तथाप्यसिद्धादिरूपविरोषसंज्ञाज्ञापना्थमाह-विषरोत सिति |
एतेन प्रतियोगिनिल्पणाद्िङ्गप्रतिपत्तिः शिष्याणां सुकरा भवति | चछिङ्घाभासब्याच्त्त
लिङ्गमिति व्यतिरेकिंणापि sac eta भवति| अत उक्तलक्षणालिड्गत्
काङात्ययापदिष्टप्रकरणसमस्वरहितात् cht लिङ्गलक्षणेन द्वाभ्यां किगलक्षणार्म्या
वा शब्दात् faata च यद्विपरीतं रहितं aces सामान्यतो लिङ्गामासं
कडयपात्मज्ः कणादोऽनवीत् । का पुनस्तस्य विशेषसंज्ञा १ अत आद
विधेययोश्च मिथः साकाङ्क्षत्वादिल्यथंः। ननूदेश्यविधेययोस्तथात्वेऽपिं तद्वाचक-
पदयोः कथमाकाङ्क्ञा ? अाकाङ्न्ञायामपि तद्वाचकपदाथेमात्राकाङन्तास्तु, नियमेन aq-
पदाकाडन्ता कथम् 2 उच्यते- तयोरेकस्मिन् शब्दाद्पस्थितेऽपरस्यापि पदादेवोपस्थिति-
` रन्वयबोघाज्ुमित्यन्यत्र व्यवस्थापितमिति पदजन्यपदार्थोपस्थितयोरुदेश्यविधेययोः
साकाङन्ञत्वमिति तदुपस्थापकयोरपि साकाङन्तत्वम् । तत्रापि ब्युत्पत्तिसिद्धोऽयमर्थों
यद्यतपदार्थोपस्थितमैवोदेश्यमादाय तत्पदाथेस्य विघेयस्यान्वयः | एवं यत्-पदार्थस्यापि
तत्पदोपस्थापितमादायेति। वकश्चषघम्पेतेति। सिषाधयिषाविरहसहङ्तसाधक-
प्रमाणाभाववान् AAT पत्तः! व्यापकतावच्कुदकप्रकायनुमितिप्रतियोगिकविषयताश्रयः
पत्त इत्यन्ये । एवं च स्तीति । यद्यपि पक्ञेकदेशच्र्िरपि पन्ञवतिभेवत्येवेति
a ततो भागासिद्धिनिससस्तथापि बबद्धमिःत्यनेन सम्बन्धमात्रे संशब्देन
सम्पकत्वं पक्तऽयापकत्वं रभ्यते। ag सिद्धमिद्यत पव aqaatacd प्रशब्दात्
प्रकषेवाचिनः सपन्तव्यापकतारूपएः प्रकर्बोऽवगम्यते, तथा च पत्तेकदेशन्रत्तिदहतुनं
स्यादित्यत आदह--चङ्घाच्द् इति |
सपश्चेति। निश्चितसाध्यवान् ara इत्यथैः । तच्छबदेनाचुमेयधम्मिपयमशे-
ऽनन्वयादाह-तच्छड्देनेति | ag विशेषसंज्ञायाः fe फलमित्यत आह-- एतेनेति |
उक्तलक्षणहीनत्वं बाधितसतुप्रतिप्तितयोरप्यस्तीति तयोरपि feget स्यादिति
विशिनषि-कार्ात्ययेति |
ag asa द्वितयनितयलिङ्ल्तत्तषणव्यतिरेकस्तताप्येकलखन्षणग्यतिरेक आव
श्यक इति तावन्मात्रमैव लिद्ाभासखक्षणमस्तु, कृतं द्वितीयादिष्यतिरेकोद्धावनेने-
10
19
20
30
10
20.
TI. 1481444 |
548 किश्णावरी ।
विषश्द्धासिद्धभिति। समाहारे दन्दः । पएतेनेतदरिते भवति । एकस्मिन्न-
पि दृष्टे यथायोगं बहूनि दूषणानि सम्भवन्ति। परिषदादिजिक्ञासायां समस्तान्थुपि
तान्युद्भावनीयानि | अजिज्ञासार्या त्वेकमेव दषणमुद् भाव्यमिति । यद्यपि सिद्धे हेठ॒स्वरूपे
तदुत्तरकाख्मितरेषां विरुद्त्वादिदोधाणामवकार इति प्रथमसिद्धमेव हेत्वाभासमदा-
हरन्ति; तथापि यद्यत स्फटम्रतिभासं वरूवच्च go तदेव वचनीयम् । अथवा
सिद्धिः पक्षः व्यवस्थितिः | सा चाविरुद्धस्यैव साधनस्य घटते, न तु विरद्धस्थेति प्रथमं
विसद्धस्येवोपन्यास इति विभावना समानतन्तसिद्धस्य" व्यतिक्रमः। aa सन्दिग्धा-
Ss ~ SS ~ ~
` नकान्तिकोऽनेकान्तिक इति यावत् | सहि धम॑द्रयसद्भावेऽपि, a विपक्षात् व्यावसैक
इत्येकेन feguatta विपरीतः , यथा शब्दोऽनित्यः प्रमेमत्वादिति | विरुद्धस्तु पक्षधमता-
सद्धावेऽपि न सपक्षे वर्तते, नापि विपक्षाद् saree इति धर्महयेन विपरीतः, यथा शब्दो
नित्यः कृतकत्वात् । असिद्धस्त्वेकेन द्वाभ्यां लिभिश्च विपरीतो मवति, यथा sea: शब्दः,
सामान्यवच्वे सति चश्चुष्वात् इ्येकेन विपरीतः । तथा दहि, तस्य सप्श्च घटादौ aa.
त्यत आह--एतेनेतङक्त [दर्शित !]भिति। fas देतुस्वरूप इति। नय
तिद्धत्वं व्याप्तस्य पक्तधम्म॑त्वं तद्भ्यतिरेकश्चासिद्धत्वं, तथा सिद्धे हेतस्वरूपे विशद्धा-
दिषदोषाणामवकाश इति व्याहतम् , न f व्याप्तस्य पक्ञधस्म॑त्वे विरुद्धादिसंभवः।
मैवम् । असिद्धिरनुमितिकारणामावरूपतया ara विरुद्धादयस्त्वसिद्ध्युप-
` जीवकत्वेन | परम्परादूषणानाभुपजीव्यत्वात् समानतन्न्ने प्रथममसिदिर्द्ा-
वितेत्याशयः। ्फटप्रतिभास मिति | उमयवादिसंप्रतिपन्नमिल्यथः |
बलवदिति | उपजीव्यमित्यर्थः। ag fara इत्यत्र स'दिग्धपदं नानैका-
न्तिकवाचकमित्यपदार्थव्याख्यानमित्यत आह-खं-दिग्ध इति । यद्वस्तु यत्काले
यतको रिकत्वेन संदिग्धं भवति न तत्काठे तटूवस्तु तत्कोट।वनेकागन्तिकत्वेन
` निधिनोतीति संदिग्धपद्ं छन्षणयानैकान्तिकं व्रत इत्यथैः | लन्षणमुदाहरणेन
स्फुटयितुमाह--स fe धम्मदयेत्यादिनापि विपक्षाह.ाघ्र्तिरित्यन्तेन |
नन्वनेकान्तिकः grate लिङ्गकत्तणा्भ्यां हीनं भवति, तत् कि tated, यथा जल्हुदौ
धूमवान् वहिम्वादित्यादि। इदं हि पक्ताबृत्ति सपत्तविपक्तव्॒त्ति चेति। न।
स्वरूपासिद्ध्संकी्णानकान्तिकस्योदाहियमाणत्वात् । विशद स्त्विति, यद्यपि
ग न
विरुद्धलिभिरपि धर्मेदिं परीतो भवति, यथाऽनित्यः शष्दोऽकृतकत्वादिति ›, अयं हि
30
पत्तसपत्तावरत्तिधिपत्तवत्तिश्चेति ; तथाप्यसिद्धासंकीर्णे विरुद्धोऽनोदाह्ियित
इति नोक्तः |
1A क्रम added,
| II. 1 2 -- 11114111
किरणावरीं 549
भावेऽपि विपश्चात् सामान्यादेध्याघ्रत्तावपि पक्चधसैत्वं नास्तीति। द्वाभ्यां च विपरीतः +:
यथा शब्दोऽनित्यः अप्रमेयत्वात् इति । अप्रमेयस्वस्य विपक्षात् व्यादृत्तावपि न पक्ष
सद्भावो, नापि सपक्ष इति । ज्िमिविपरीता यथा, अनित्यः शाब्दोऽकार्यस्वात् | अस्य
हि न शब्दे सद्भावो, नापि सपक्ष घटादौ, नापि विपक्षाद्रयावृत्तिरिति। पूर्वौक्तसङ््रद-
वाक्ये “अनुमेयेन सम्बद""मित्यस्य॒विवरणम्--ञअनुमेयेने्यादि । ययपि चानुमाने
देशकालौ व्यभिचारिणौ, न हि पर्वतादिदेश एव, नापि प्रभातादिकाल एव धूमादहन-
सिद्धिरिति प्रसिद्धमेव, तथापि कचिदनुमानविदोषे तयोरपि प्रयोजकत्वद्ोतनाथैसुक्तम्-
देशा विरोषे काल विषे चेति| एत“'चवं सर्वच देशकालाविनाभूतमि"त्यलागरे स्पुटी
भविप्यति। प्रसिद्धः च तद्न्वित इत्यस्य विवरणमतुसेयधमौ न्वते चेति ।
प्रसिद्धः भूयो दढव्या्तिकतया गृहीतम् , प्रमाणत इत्यनुषज्यते | तदभावे च
नास्व्येवेल्यस्य विवरणमन्नुसेय विपरीते रोति । व्यतिरेकद्ान्तस्यापि प्रामाणि
SAT पराथमुपादानम्' | अन्यथा कात्पनिकस्यापि दष्टान्तत्वे हेव्वाभासमव्यवस्थानुपपत्तः |
- एतच व्यतिरेकबलप्रयुकक्चणभङ्गादिखाधननिराकरणावसरे तत्ततुप्रदेशे व्याख्यातमेव |
तद्धिङ्गमचभापकभिस्यस्य विवरण--तदप्रसिद्धाथस्येति | द्वितीयसंग्रहवाक्य-
विवरण-- यत्तु यथोक्तयादिति। ननु यदि यथोक्तरूपलयसम्पत्तिमल्लिण गमकत्वं तदा
कारल्ययापदिष्टप्रकरणसमयोरपि गमकत्वं प्राप्षमत आद--इत्याह AATHIT इति |
MTS व्यपदिश्यतेऽनेनेव्यपदेशो हेतुः, नापदेशोऽनपदेशः अहेतुस्तद्िरेधी हेत्वाभास
इत्यथः । कोऽसौ हेव्वाभासस्तताद--ञअध्रसिद्ध इति। ददग्यातिकतयादहि ज्ञाने
प्रसिद्धिः। सा च सपक्ष एव चिन्त्यते। विरुद्धस्तु हेत्वाभासः सजातीये नास्ति, प्रस्युत
साध्यविपययश्व्यातत इति व्युत्पच्या ` पक्ष अप्रसिद्धो अण्दीतव्यास्तिको Prager
द्वाभ्यां चेति । ननु चाप्रमेयस्याप्रसिद्ध्ा कुतासिद्धिनिरूप्या १ अव्राहुः--
भप्रमेयत्वादित्यनेनाच्तिराकाशादिर्हतुत्वेन विवक्तितः।
यद्यपि चेति। नन्वनुमेयः aa कचिदेशे काले च भवतीति देशकालनैयत्य-
पैवावुभाने। अबाहुः- सर्वत्राुमानै तयोः स्वरूपसतोरेद प्रयोजकत्वं क्षाय-
मानयः क्वचित्तच्वमित्यमिप्रत्योकतप-तथा पि क्वचिदिति | यत्र देशविशेषकाल-
` विशेषविशिष्ट पद पन्त इत्यथैः एतच्ोति। क्वचिदेशकालप्रयोजकत्वम् |
[भयो] भथ इति। नद भूयोदशंनगम्या व्याने तु व्यातेमयोदशेनमञुमानोप-
योगि । मैवम् । संवादेन यत्र उयापिप्रहश्य प्रामाण्यं गृह्यते तद्भिप्रायेणोक्तत्वात् |
घ्थतिरेकदश्ान्तस्यापीति | रतच्चा्राप्रमाणत इत्यनुषङ्गालभ्यते | अन्येति |
हेत्वाभासस्यापि काट्पनिकव्यतिरेकदटान्तसंभवादित्यथः । इति ध्युतपत््येति ।
IA परसुपादानम्. 24 साध्यविपरोत-
10
19
20
25
30
10
15
20
25
30.
oD
IT, 12—-buddhi |
990 Perret
एवाभिधीयते zat: | न केवरं विरुदधोऽनपदेदाः, किन्तु पक्षेऽसन्नप्यसिद्धोऽनपदेशं
इत्यथैः | न केवकं विरद्धासिद्धः, किन्तु सन्दिग्धानेकान्तिकश्चानपदेश eat: |
च-कारादनपदेशस्य च पुनसावत्तनादन्योऽपि कालात्ययापदिष्टप्रकरंणसमसरूपो
हेत्वाभासेऽस्तीति सूचितम् । निःप्रतिपक्षमेव पटुतरपर्यश्चाद्यवाधितसमेव हि साध्यं
प्रायदाः साधनादमिति रोकप्रसिद्धत्वाद् व्यक्तमनमिधानम्। अप्रसिद्धपदेन संग्रहो न
पुनरमावात् , तथा च वक्ष्यते | प्रसिद्धं च तदन्विते इयनेन च तयोर्निराकरणमिति
रमणीयम् । न पुनथेदुनुमेथेन सम्बद्ध्भिधयनेनापाततस्तयोरपि पक्षधमत्वात्
व्याख्यानेन त्वपक्षधभेतायामसिद्धत्वे सर्वमसिद्धः एवान्तभवतीति? | न चेवे सत्यन्वयव्यति-
रेकमात्रस्येवेदं लक्षणमिति वाव्यम् | केवलान्वयिनः केवरुव्यतिरेकिणोऽपि प्रमाण-
सिद्धत्वात् । अन्यथा वेधर्म्यदृ्टान्तम्युतूपादनस्यापि वेयथ्यीत् | ननु स्वरूपच्रयः
सम्पत्तिमतो न गसकत्वं व्यभिचारात् | ततोऽप्यधिकस्य गमकत्वे तदुदाहरणप्रसङ्गात् |
सस्य, agua हि चतूरूपसम्पत्तिः, पञ्चरूपसम्पत्तिरेव च गमिका | अनुमानचयसाधारण्या-
दवाधितविप्रयस्वासतूप्रतिपक्षत्वयोः पथगनुदाहर्णम् | प्रयोजक द्वारेण स्पत्तयमाच्रमुदाहृतम् |
तथा fe, सपक्षे स्वं casita केवलान्वयी, विपक्षासच्वं च प्रयोजकीरृत्य केवल-
व्यतिरेकी | पक्चधममैतादहि aff साधारणत्वान्न वाच्येति चेत्, al तथां सति
निराश्रयस्य दहेतोनिरूपषणोपन्यासश्याप्यशक्यत्वात् | नहि निराश्रये किञ्चिदिधीयते
प्रतिषिध्यते चेति । तस्मात् सुश्रक्तं विरूपादिति^ |
सपन्ते अप्रसिद्धोऽगरहीतध्य तिक इति व्युतपच्येति योजनीयम्) किन्तु,
qasafala! न चैवं स्वरूपासिद्धस्यैव संग्रहे व्याप्यत्वासिद्धस्यासंग्रहः ,
तस्य पूर्वोक्तव्युत्पर्यैब छञ्धत्वात् |
चकारादिति। न च चकारादेवान्यदेत्वाभाससंग्रहात् कृतमनपदेशपदाघ्ररयेति
वाच्यम्, आगन्रत्तनानपदेशपदेन छष््यामिधानाञच्चकारेण च काटात्ययापदिष्र-
प्रकरणसम्रयोकक्तणामिधानात्। अप्रसिद्ध पदेनेति । चकारेणेत्यथेः। नन्वेवं
हेल्वाभासलन्तणे तयोखपग्रदेऽपि हेतन्षणपरसंत्रहश्छोके कथं तयोर्न राकरणमित्यतं
भाह--प्र सिद्धं Bea तयो कालात्ययापदिष्परकरणसमयोरित्यथः
अआवातत इति | बाधसतप्रतिपन्ञातपजीवने 4 sqreata इति । बाधसत्-
प्रतिपक्नोपजीवने। ननु सत्प्रतिपत्ते म्याप्यत्वासिद्धिरपक्तधम्मता च नावभ्यकीः
सदनुमानस्यापि कदाचित् aqafaqacara |
मबराहुः--श्रसिद्धं a तदन्वितः इत्यत्र saan सिद्धं प्रसिद्धमिद्युच्यते।
प्रकषश्चायमेव यदसतप्रतिप्नितत्वमबाधितत्वं ai सदेभसिद्ध पवेति। aaa
हेत्वाभास व्या्तिपन्नधम्मंताप्रमित्यभावादित्यर्थः |
अधिकस्येति | अवाधितस्य चासतप्रतिप्ञितस्य Feet: | न वाौच्येति।
नोदाहन्तव्यत्यथेः। निराश्रयस्य हेतोरिति |
IA -uéq त्भिघानमैव. 2A व्याख्याने त्वपक्तवमताऽसिद्ध पएवान्तवतीति, 3A ayaa:
44 यथोक्तात् faecifefa. !
| 11. 12—buddha
किरणावटी 991
तव्रालमेयेन सम्बद्धः प्रसिद्ध च तदन्वितं इल्न्वयिनो लक्षणम्; इदमेव
तदभावे च नास्त्येवेति सहित व्यतिरेकिणः, समस्तं व्वन्वयव्यतिरेक्रणः|। अनुमानजनः
कत्वं च सामान्यलक्षणे चयाणासमित्यवगन्तव्यम् | यथोक्तसपि लिङ्गमग्रदीताविनाभावस्य
सङ्दुप्रह्णेऽपि वा वि्प्रताविनामाव्स्य न गमकमत आह--विधिस्िविति।
तुशब्दस्तादारम्यतदु्पत्तय।देग्यासिग्रहणोपायत्वनिरासा्थः | विधिस्स्वविनाभावग्रहण-
प्रकारस्तु | कोऽसावित्यत अ1ह-- यश्चेति | तदनेनान्वयन्यतिरेकावेव `
भूयोददीनसदचारिणौ तदूप्रहणोपाय इति दर्दितम् । अन्वयब्यतिरेकाभ्यां
प्रथमदरीने एव॒ व्यात्तिगृह्यते। STATS त॒ भूयोदशनेन न
aq वहो धूमो गमको न, गमकं च aaacafata निसश्चरयोऽपि देतुस्प-
न्यस्यते, विधीयते, प्रतिषिध्यते च । अथ पत्ततां विना न हेतोगेमकत्वं तहि बाध-
कत्वादिन्ञानव्यतिरेकंणापि न हेतोगेमकत्वमिति तुद्यम् |
अब्राहुः--वाधसत्प्रतिपन्तत्वनज्ञानामावमात्रमनुमितिदेुनै बाधितत्वािक्षान-
मपि । पक्तधम्मेताक्ञानं च स्व॑त्राजुभितो हेतुरिति बिभावयितुं पल्ञघम्परेतोद्ाहतेति |
तत्राचुसेयेनेति | यथयप्येतदन्वयव्यतिरेकिण्यतिभ्यापकम् , तथाप्यनेनोपा-
धिनाऽन्वयन्यतिरेक्यप्यन्वय्येव | aad तु अत्यन्तामाबप्रतियोग्यत्यन्ताभावाप्रति-
योगित्वम् | पतावन्मालमनैकान्तिकैऽप्यस्तीति हेतुत्वेन fava पइ ?]द्मेव
चेति । ‘aghaa सम्बद्धमित्येतावन्मात्रमेव Beak: | पतदसाधारणानेकान्तिकेऽप्य-
स्तीति देवत्वेन विशेष्यम् । -खन्नणन्तु पत्तवरत्तित्वे विपज्ञव्याचत्तत्वे च सति असत्-
प्रतिपक्तत्वमैव | wamateata । प्रसिद्धं च तदन्विते, (तद्भावे च नास्त्येवेति
हयविशिष्टमिलय्थैः। यद्वा , उभयन्या्िरनेन साध्यसाधकत्वं ageing |
भब।धितसतप्रतिपक्नितत्वश्च समानम् । अन्वयघ्यतिरेकाविति। सह चारदशेनं
व्यसिचासदशनश्चेत्यर्थः। यद्यप्येतत् केषदूव्यतिरेक्रिण केवरून्वयिनि च न
सम्भवति , तथाप्यन्वयब्यतिरेकिणि ततसम्भव इति तदमिप्रायेर्णं तस्यामिधानम् |
ag न भूयोदशेनगम्या cae: | तथादहिन भूयांसि दशनानि ग्यापित्राहकाणि, `
धकत्व धारावादिक्ेण aga | नापि भूयः स्थनेषु दशनम् , पकाश्चया-
त्रितरूपर्सयोष्तदमाबात् नापि भूयसां दशोनं, गोत्वद्रव्यत्वयोस्तदभावात् । भूयो-
agasta - पार्थिवत्वलोहरेखयत्वयोऽ्यभिचरे व्याप्त्यग्रह्वात्। अतः पारिशेष्यात्
सषृदशनगम्येव व्यासिः , उपाध्यमावस्प safsear | तस्य च कवत।धिक्ररण-
रूपतया चज्ुयदिना प्रथमदृशेनगम्यत्वादिव्यत.मह-अन्बयद्यतिरेक्ाभ्याभिति।
वपापक्रान्वयत्यतिरकव्रपुक्तव्याप्यान्वयव्यतिरेकाभ्प्रामित्यर्थः | नन्वेवं TAA र्व
व्याप्तेनि श्चयादप्र संशयाटेपपत्तिरित्यत आइ--दाङ्कांभांन्न स्त्विति | म्यातिक्ञानेऽपि
10
15
20
25
30
Rei 1 %
५५ ~
ae? QO
‘> OS
20
80
II. 12—buddhi |
992 किरणावरी
निराक्रियत इति मतं व्युदस्यति-षवं प्रसिद्धसमयस्येति। एवमन्वय-
ग्यतिरेकाभ्यां प्रसिद्धो welas सुहृदपध्रमाणेन भूयोभूयः समयोऽविनाभावो येन पुरुषेण
तस्येत्यथः । इदमव्राकूतम्। यो यमुपाधिमादाय येन सह सम्बद्धयते, स निरपाध्य-
वस्थायां तस्य॒ गमकः; यथा बहिधूमस्य | सोपाध्यवस्थायामप्युपाधेः केवलस्यैव
सामर्थ्ये सएव गमको, न तूपहितः; यथाहारपरिणतिभेदस्यैव गमकत्वे मेत्रीतनयत्वम् |
यतर तूपाधिः केवला व्यभिचारी तल सोपाधिरपि गमक एव , यथा््रन्धनवान् वहनिधूमस्य |
तत् कस्य हेतोविरिष्टस्य निस्पाधितवात् १ भूयोदशैन हि तजन्चानजनितसंस्कारसतहित-
मिद्द्रियमुच्यते। मगिमेदतच्वं चान स्फुयमुदाहरणम् | तथा हि मणिधयैविंषयेस्तत्तदध-
aera भवति धारयिवुः) तत्ततूफकसम्पादकश्चान्नीयते ते सृक्ष्मविरोषाः" परीक्षकेण
yaa द्दोनेख्नीयन्ते, तथात्रापि | प्रथमं हि काकताटीयन्युदासाय, ततः सातत्योदूध्वं-
गमनविरोषनिश्चयाय, ततश्चोपाधिनिरासाय | न चात्र वारसंख्यानियमेपयोगो निस्पाधि-
सम्बन्धबोध।(वधिनियमात् |
स दकव
reve
fe सन्नप्युपाधिमयोपाधित्वेन a ज्ञातः, fe कोपाधिरेवान्न नास्तीति संशयात्तदुपपत्तेः
न हयत्रमसंशयाञ्चरोधात् पूवं व्यापिनिश्चयसामभ्र्ामपि a तक्निश्यय इति asad
घटसामत्रयामपि तथा Ras | न चैवं प्रथमदशंनानन्तस्मैवानुमितिः।
उपाधिस्मरणसदहङूतस्य योग्योपाध्यनुपलम्भस्याञ्चमिताघुपाध्यभावव्यवहारे च HA
व्यातिक्ञानसदहकार्त्वादिति भावः। नन्वेतावतापि सकरूदशंनगम्यत्वं न व्याप्ते
निरारूतमित्यत आह--इद्मन्नेति | यथा बह्धिरिति। माद्वेन्धनवच्मुपाधिमादाय
बहिधू मेन सह व्याप्त इति तदभावेऽयं धूमवान् वहिमखादित्यत्र वहिनं धूमस्य गमक
cat यथाहारेति। मयुष्यभ्यामत्वे शाकपाकजत्वस्यैव गमकत्वं , न तु
तद्विशिष्टस्य सज्तनयत्वस्य व्यथविशेष्यत्वादिल्यथेः |
ननु भूयांसि दशनानि प्रव्येकं न गमयन्ति, सङृदशनगम्यत्वापत्तेः। नापि
मिलितानि , भाश्युविनाशिनां क्रममाविनां मेककासमवादित्यत माह--भरुयोदशनं
होति । यथा प्रत्यभिज्ञायां संस्कारसदहितमिन्दियं देतुस्तथा तावदशनजन्यक्त स्कार-
सहितसघ्नापि तथेद्यथैः |
तथा ett | विशेषैरवान्तरजञात्यादिमिर्मणिः पडरागादिव्यवहारबिषयो
धारकस्य शुभाश्युभजनकश्चाजुमीयत इत्यथः । अनोपाधिकत्वज्ञानस्य व्याधिज्ञानहेतु-
तया साध्यसषहबरितानामयुपाधित्वनिश्चयस्य साप्याव्यापकत्वसाघनव्यापकत्वनिश्चय-
साप्यत्वान्तस्य च भूयोदशनस।प्यत्वादित्याह-ततश्चोति। नयु भूयोदशंनं
निचतुरादिरूपतयाऽननुगतं न हेतुरेत्यत आह-न चान्रेति।
पायान्न me
tA तैच सूच्छयासूद्यदिगेषाः;
[ If. 12—buddhi
किरणावली 553
इदमत्राभिसंहितम्। उपाभ्यभावो नानोपाधिकः , यत्किञ्चित्साध्यव्यापक-
साधनाव्यापकधस्पश्ुन्यत्वस्य धूमैऽप्यसखात्, व्यभिचारिण्यपि गतत्वाच्च ;
प्रकृतसाध्यव्यापकसाधनाव्यापकधम्मश॒न्यत्वस्य च सिद्धयसिद्धिभ्यां ग्याहतत्वात् |
किन्तु ; यावतस्वव्यभिचारिव्यिभिचारिसामानाधिकरण्यम् | तच्च न सङृदशेनगम्यम् |
किन्तु , बस्तुगत्या या व्याप्षिस्तञ्ज्ञानं नानुमितिदेतुरतिप्रसङ्गात् , किन्तु व्या सित्वेन |
तश्चोपाधेरेव Ta तथात्वेन ज्ञानं संभवति, विशेषणज्ञानं विना विशिष्टक्ञानाचुतपत्तेरिति |
ननु तथप्यनोपाधिकत्वं भूयोभिरपि दवर्शनक्ञातुमशक्चम्। योग्याना-
मुपाधीनां योग्यातुपङभ्प्याऽमावनिश्चयेऽप्ययोग्यानामुपाघीनाममवस्य प्रहीतुम-
शक्यत्वात् | भनुमानाचदुध्रहे तत्राप्यनोपाधिकत्वग्रहायानुमानान्तयपेक्ञाया-
मनवस्थानात् | तथा च. भूयोदशंनस्यापि संशायकत्वात्ततोऽपि न sarin: |
इह समव्याप्तस्यैवोपाधित्वपक्तमाधित्य समाधिराचार्थेणेव वक्ष्यते । -विषम-
व्या्तस्यप्युपाधित्वपक्षे ग्यभिचाराभावन्ञानसहरृतं सहचारज्ञानं व्यािप्राहकम् |
नच सर्वेषां व्यभिचाराभवज्ञानं agua स्वीयतया क्ञानाभावज्ञानं च
व्यभिचारिसाधारणमिति वाच्यम्। न हि व्यभिचारक्ञानाभावो ara
उपयुज्यते , किन्तु स्वरूपसन्नवेन्द्रियस्चहकारी । व्यभिचारज्ञानं च तक्िश्चयस्तच्छंङ्ा,
शङ च क्विदुपाधिसंदेहात् , क्विद्धिशेषादशंनसह तसा धारणधम्मदशनात् |
agen क विद्धिपक्तबाधकतरकात्, कचित् खतः सिद्ध व । न च तकेभ्यासिमूरत्वे-
ऽनवस्था , यावदाशङ्क' तर्कावि सरणात् । यत्र व्याघातेन Tea नावतरति, तत्र तकं
विनैव व्यातित्रहः। तथा हि धूमो यदि बहचसमबहितसामप्रचजन्यत्वे सतिं
बहविसमवहिततदजन्यः स्यान्नोत्पन्नः स्यादित्यत्र fa धूमो asta भविष्यति,
कचिद्धहि विनापि स्यादकारणक पवोतपन्नः स्यादेवाशङ्का स्यात् । सबेतस्तु क्रिया-
व्याघातः । यदि गृहीतान्वयन्यतिरेकः देतु' विना कार्ण्योतुपत्ति aga, कथं नियमेन
aard बहिमुपाददीत 9 न हि यहूव्यतिरेके यस्योतूपत्तिराशङ््ते तदृथं नियमतस्त-
दुपादीयत इति संभवति । न च केवखान्बयिनि व्यभिचारशङ्काया असम्भवः |
aaa साधनसमानाधिकरणात्यन्ताभाषप्रतियोगि साध्यं न वेति तस्याः
सम्भवात् । व्यापक्रतागोचरत्वेऽपि तस्याः समानसंबितूसंवेद्यतया भ्याप्यतागोचर-
त्वात् । ।
अन्ये त कश्चिद व्याप्यः -सवेध्राणिक्ताधास्णा अनादिसिद्धा धव; यथा
कर्थ्यकारणमवविरोधादिः । कर्थमन्यथा जातमात्रस्य स्तनपानादौ प्रद्ृत्ति;, भंहिते
निदृसिश्वेत्याहुः।
K—34
10
15
20
25
30
10
15
20
1. 12—buddhi |
554 , किरणावकी
असन्दिग्धधूमददीनाद् धूम एवायमविच्छिन्नमूल्मो न वाष्पादिकमिति ज्ञानात्
तदनेन विप्रतिपन्नं प्रति विरिष्टधूमवत्वादिति प्रयोक्तव्यमिति दितम्" | अतथाविधं
प्रति करणादेरनङ्खत्वात्2 | नच पूर्वमविनाभावग्रदेऽपि तदथैलिङ्खग्रहेऽपि° विस्मृता-
विनाभावस्यापि तद् भवतीत्यत उक्तं साहचयोनुस्मरणादिति। तदनेन दान्तेन
प्रथमत एकं लिङ्गग्रहणे, तदनु पक्षे द्वितीयं लिङ्घग्रहणमिति aay) न चैतावन्मा्रमनु-
मितेः कारणे, तथा हि द्वितीयलिङ्खग्रहणे« वस्तुगत्या लिङ्खग्रहण मित्येतावतैव व्या्िस्मरतेः
सहकारि लिङ्गतवरूपेणेष्टेखितया वा । न तावदाद्यः | दूराद् धूमविषयवस्तुत्वन्ञानस्यापि
प्रकारान्तरायातव्या्िस्मृतिं प्रति antares | द्वितीयस्तु द्वितीयलिङ्गदरने
नास्व्येव › तस्मालछिङ्गव्वेष्टेखि वतीयलिङ्गदशेनमास्थेयम् इत्याह-ञअजनन्तरमग्न्यध्य-
[अ]तथाविधमिति। यद्र.पावच्छिनने व्याप्यत्वं तद्रपोपस्थितादुमितिः।
तथा च धमपदेन तादगधन्ाभिधानं लक्षणया स्यात्। न च वादिवाक्ये लन्तणार्था
प्रमाणमस्ति। नहि तेन समीचीनमेव वक्तव्यम्, भज्ञानस्यापि संभवात्!
भन्यथा RAMSAR सद्धेतुलन्ञणया algae न स्यादित्यर्थः |
प्रथमत एकभिति। व्यापिध्रहणरूपमित्यथैः। दूरादिति। यत
ध्रूमविषयक एव दृराद्वस्तुत्वेन quay: , Zara धमो बहिव्याप्य इति स्मृतेस्तश्र
वस्तुगत्या age तस्थ ज्ञानं व्याप्तिस्खतिश्वेत्येताबतोऽचमितिरेतोः सखेनातुमित्या-
प्तेरित्यथः।
द्वितीधरस्त्विति। तस्य॒ पक्ञधस्म॑ताविष्रयस्वेऽपि भ्यापतिवैशिष्टयविषय-
सधादित्यथेः।
जिङ्गत्वोद्धेखाति । व्यासिविशिष्पत्तधम्मंस्य खिद्परामशंस्तृतीय इत्यर्थः |
तथा च व्याक्तिस्मुतिः करणं datafegaciagt व्यापार इव्युक्तम् | 7
ये तु क्रियया अयोगव्यवच्छरेन संबन्धित्वस्य करणत्वाद् व्यापारा-
भावेऽपि adtafegacrast: करणमित्याहुः |
ag भ्यापिस्मतिः व्याप्यतावच्छेद्करूपेणः पन्ञधम्मेताक्षानमित्येवाुमिति-
देतुखछघवात् , तृतीथलिङ्कपरामशेदेतुत्वेनावश्यकत्वाच्च | तथा च धूमो बहिग्यप्थो
धमर्वाश्चायमिति ज्ञानद्यादेवानुमितिरस्तु। न aa गोत्वादैरच॒मितिने स्यात् |
तन्नापि तदितराच्रन्ित्वे सति तद्त्तित्वस्य धर्मान्तरस्य. व्याप्यतावच्छेदक्षत्वात्
पर्दतीयधमे धमत्वेन ज्ञाते बहिव्याप्योभ्यं न वेति संशये तद्धिपय्यये वायमिति
स्थादिति चेत्, न। धमो बहिव्याप्य इति स्मरतो धूमन्ञानस्य बिशेषदशेनत्वेन
2 । । erasers
80 ‹
1A भवति ४०6५. 24 तथाविचं प्रति प्रकरणादरेरनङ्त्वादिति 3A तदयलिङ्गगडऽपि
omitted. 4A -fawesit, - |
| II. 12—buddhi
किरणावली 955
वस्यो waar | अभ्निरध्यवसीयतेऽनेनेत्यध्यवसायः परामशेः। तत्परं
तद् भवति | प्रमाणं भवतीत्यथैः। ययपि द्वितीयलिङ्गदशनस्य ear सह विनश्य-
दवस्थस्यैव परामरीज्ञानजनकत्वं क्वचित् दृ, तथापि यल दृष्टमात्र एव वहिनिडृत्तौ
निषत्तो धूमः कालान्तरे जिज्ञासावशात् परामृश्यते, तत्र योरपि लिङ्गददीनयोरतीतस्वात्
परार्मदीन्ञानं प्रति साहचयीनुस्मरणमेव कारणम् । यस्तु सर्वथा परामदी° नेच्छ
तयोरसिद्धेः। भन्यथा परामरशस्थाप्यापत्तः। अथ alata तत्र मानम्, इन्द्रिय
संनिकृष्टे धमै व्याधिस्पतिस्तखादिति चेत्, न । तत्र व्याप्याभेदप्यत्तसामत्रीतो-
ऽचमितिसामप्रया बख्वस्वेनायमितेरेबोतप्तेः ।. अन्यथा तवापि परामशन्तरपत्तेः।
इन्द्रियसन्निरृषेऽतीन्द्रिये च fees ततसामग्यभावादश्चभिचारः। न algarares
लिङ्परामशंः तापि तव्पेक्तायामनवस्थापत्तेः। उच्यते-पक्षधर्बस्य
ALATA ANTM aed, ताघवादुपजीव्यत्वाच्च, न तु तस्य व्याप्यतावच्ेदक-
प्रकारकक्षानम्, गोरवात्। न च तस्यायुमितिः पूवंमसिद्धो युगपदुपस्थित्यभावान्न
लछाधबावतारः | यन्न भ्यासिधूमत्वयोवं शिष्ट प्रथममेव seria युगपत् Wats
भासते mgr at उभयोयगपदुपस्थितेः | न चैवयतिरिक्तविरिष्टधीकल्पनायां
गोरवम्। सिद्धचसिद्ध्ो््याधातेन फलमुखगोरवस्यादोषत्वात् ! fey
वहिभ्याप्यवानिति शाब्द्ञाने व्याप्यतावच्छ्धेदकधमत्वायन्ञानाद्वयाप्यत्वक्ञानसच्वा्-
दैवाचमितिकारणप्। न च बह्िब्थाप्यमपि व्याप्यतावच्छेदकष्ं बहिनिरूपित-
धूमायेककनवसिग्यातेः संकरधघूमादिव्याप्यतावच्ेदकत्वादाश्चरयमेदेन ग्याक्षिमेदादिति
वाच्यम् , सकरधूमादिवुसिष्याप्तो मानाभावात् । aa बहिव्याप्यस्तन्न बहिरिति
व्यािवुदावेकौकवृतिभ्याप्ट्याश्चरयस्यैव विषयत्वात् अतीन््रियेऽसंनिङ्ष्टे fas
भ्यािस्मरणधुमत्वक्ञानसहितेन मनसा तदृतपादनभिति |
नयु व्याख्येयग्रन्थे.ऽग््यप्यवसायो भमवती'त्यसिधानात्तद्विरोध इत्यत आषह-
अ ग्निरध्यवसीयत इति ।
भावब्युत॒पत्तिपरिव्यागे देतुमाह--तत्षर मिति । भग्निज्ञानपरम् । तद्भ-
वतिः परामशंज्ञान॑ wader: | ag तत्परत्वमैवास्य कथमित्यत आद-
प्रप्ागसिति। नञ्च द्ितीयलिङ्दशेनस्याचुमित्यव्यवहितप्राक्ाखतयानुमिति-
जनकत्वे को दोष इत्यत आह-यद्यपीति। जिन्ञासावरादिति।
ag yaaa परामर्शो न प्रत्यक्तेणेन्द्रियासन्निकर्षात्। नाप्यनुमानेन । तस्य
परामशेजन्यत्वेन सोऽपि परमो घूमविषयक ष्व केन जननीयः १ नानुमानेनेव;
भनवस्थानात्। न च व्याधिपक्ञधम्भेताबुद्धिभ्यामेव तज्ञननम् , प्रमाणान्तरत्वापत्तेः।
नापि तत्सहकृतेन मनसैव , तस्य बदहिरस्वातन्यात् |
` 14 परामभन्नानमेव कारणम्, 2A पसमर्थन्नान,
10
15
25
30
556 किरणावली
तेन वाक्यस्य चतुथोँऽवयवं उपनयो नेष्टव्यः | पक्षधमैताप्रतिपादकत्वेनास्योपयोगः पराथै-
नुमाने | स्वाथीनुमानेदठं सा द्वितीयटिद्धदशनादेवावगतेति किं परामर्शेनेति चेत् ,
स | पक्षधर्मता हि व्याप्त्या सह प्रतिसंहितानुमानोपयोगिनी तादृशी चोपनयेन व्यज्यते
प्रद्थते, न द्वितीयलिङ्दशनेन, तस्य हि व्याप्त्यनुसन्धानरहितं पक्चषधमेतामातज्रमेव गोचरः |
न च तदनुमानोपयोगि | तस्मादुपनयाथा न द्वितीयचलिङ्गदशंनविषयः, ततः स्वाथानुमाने
यद्यसिति तस्योपयोगो, नूनं परामक्षाऽपि ततीयः स्वीकर्तव्यः। नास्ति चेत्,
पराथानुमामेऽपि परयमर्चैका्थ उपनयो arava: | ननु कोऽयं प्रतिबन्धो
नाम १ अनौपाधिकः सम्वन्धः इति aa: |
भत्राहुः- प्रमेयत्वादावतीद्दिये क्ानोपनीतत्वेन व्यासिव्रहः; तवापि feg-
` 10 परामर्थः। तेन बाक्यस्येति। तस्य परामर्शोत्थापकत्वादिल्यथः। देत-
15
20
25
वाक्यस्य पक्लघम्म॑तारदहितलिङ्षाब्नोपस्थापकत्वाद्वा दिवाक्यस्य सिद्धत्वेनोपपच्यनाक्तेप-
त्वात् । परार्थानुमाने उपनयस्य पक्तधम्पेताप्रतिपादनमैव व्यापारः। स्वार्थाचु-
तराता tee
माने तु दितीयलिड्वशंनादेव agra परमरशोपयोग इव्याह-- पक्षघम्भेतेति !
न च तदृन्नुलानेति। यो धूमवान् सोऽग्निभानिति केवलव्यासिक्ञानादनु-
मित्य॒तपत्तेरित्यथः |
उपनयाथं ial व्या्िविशिष्टस्य पक्तधभ्मेत्वमिलय्थः। अनोपाधिकः
सम्बन्ध इति । यय्यनोपाधिकत्वस्य साध्यभ्यापकसाधनाग्यापकधम्मंशुन्यत्वक्ञाने
व्यापकन्ञानस्य व्याप्यज्ञानसापेक्ततथा न परस्पराश्रय, तद्रन्निष्ठात्यन्ताभावा-
प्रतियोगित्वस्य व्यापकत्वात् । नापि प्रतियोमित्वस्य विरोधित्वात्तस्य च सहानव-
स्थाननियमरूपत्वादात्माश्चरयः। न हि प्रतियोगित्वं विरोधित्वम् । गोत्वाश्वत्वयो-
विरोधेऽपि ` प्रतियोगित्वाभावात्। किन्तु भाषवविर्हात्मकत्वम्, तथापि यत्-
किञ्चितसाध्यग्यापकसाधनाव्यापकधम्पेशन्यत्वं व्यभिचारिण्यपि। नापि प्ररत
साध्ययापकसाधनाव्यापकधम्मेशयुन्यत्वं तत् तादशधम्मेक्ञानं बिना तदभावा-
निरूपणे सिद्धयसिद्धिव्याघातात् । यावहूवहिमसखमग्यापके धूमवछाष्यापकत्वं
यावद्धूमवखाभ्यापके बवहिमसवभ्यापकत्वमिष्यत इति चेत्, न। तादशधभ्मे-
निषेधस्य व्यधिकरणतया धूमत्वेऽनुपयोगात् , साध्यभ्यापकव्याप्यत्वे AAAI
साध्यं याददव्यभिचारि तद्ब्यभिचारित्वं तदिति चेत्, a1 साध्याव्यभिचारित्व-
स्यैव प्रयोजकत्वे शेषवेयथ्यात् | न चेष्टापत्तिः । साध्यवद्धिन्नसाध्यात्यन्तोभिवंवद्-
[ II, 12—buddhe
LTT St 557
नन्वयमप्यग्यमभिचारस्य तन्निदानीभूतोपाध्यभावस्य वाऽनिश्वयेऽशक्यनिश्वय एव, न च
ताद्यत्म्यतदुत्पत्तिनिश्वयमन्तरेणान्यस्तदुषायः सम्भवति |
दोगानामिप
वृत्तित्वस्य केवलान्वयिन्यसंभवात्। नापि स्वसमानाधिक्षरणाव्वन्ताभावाप्रति-
योगिसामानाधिक्रण्यं व्यासिः। यत्कि्िद्हयत्यन्ताभाववति धमस्य वृसः, संयोगा-
देरभ्याप्यचृततदरं्यत्वाद्व्याप्यतापत्तेः। न च संयोगित्वं द्रभ्यभ्याप्यम् । संयोगस्येव -
तवसम्बन्धस्याग्याप्यच्रु्तित्वात्। नापि साधनवन्निष्ठान्योन्याभावाप्रतियोगिसाध्यवत्-
कटम् | साघधनवन्निष्ठान्योन्याभावाप्रतियोगिसाभ्यवस्वस्येति षष्ठ्ोऽथो न व्याप्य
व्यापकभावः, व्याप्पत्वस्थाव्याप्यनिखकतेः। नापि ज्ञाप्यनल्ापकमावस्तदथेः ,
व्यभिचारिसाधारण्यात् |
अथं सखम्बन्धमालरं sata: | व्यभिवारिकस्तंबन्धस्यापि केनविह् व्यापित्वात् ।
धमादिभ्या्षिस्तु विशिष्यैव निर्॑क्तभ्येति चेत् 2 |
इद्" द्यासिस्वरूपं निखच्यते व्यासिपदप्रबत्िनिमित्तं बा १.
नाद्यः | तृतीयलिङ्कपसमशेविषयव्या्षिस्वरूपनिरूपणप्रस्तावेऽस्या्थान्तरत्वात् |
सम्बन्धमावन्ञानादयुमित्यनुत्पत्तेः। नापरः । संबन्धक्ञानेऽपि व्यापिपदाप्रयोगात् |
नाप्यविनाभावः, केवखन्वयिन्यभावात्। नापि कात्सू्यसंबन्धः। न हि 15
HIM साधनस्य साध्येन संबन्धः , कस्या scala: सकरधूमसंबन्धा-
भावात्। नापि तूख्रस्य स्ताभ्यस्य साधनेन संबन्धः , कस्यापि धूमस्य कतस्-
वदिस बन्धाभावात् | उच्यते- यावत् स्वव्यभिचारिव्यभिचारिसामानाधिकरण्य-
मनोपाधिकत्वम् ।
वस्तुतो यतसंबन्धितावच्छदकरूपवस्वं यस्य तस्थ सा care: | धूमस्य
वहिसंबन्धित्वे धूुमत्वमैवावच्डेदकम् , धूममानस्य बहिरूबन्धात्। ast धूम-
संबन्धित्वे न वहित्वमवच्छेदकम् , धुमासंबन्धिनि गतत्वात् । ` किन्त्वार््ेन्धनप्रमव-
वहित्वम् , तादशं व्याप्यमैव । भधिकस्तु पटटवोऽन्वोक्चातत्वयोषे न्याध-
निवन्धप्रकाडो चास्मासिः प्रदशित इति तत पवाधिगन्तव्यः |
अथमपीति। अनोपाधिकः संबन्ध cert) तन्निद्ानोभुतेति। 25
भन्यभिचारज्ञाननिदानीभूतेत्यथैः । नन्वनोपाधिकत्वमुपाध्यमाव इति कथं तेनैव
तन्निश्चयः ? aaq) अनोपाधिकत्वविशिष्टः संबन्धो भ्याप्िरिति विशिष्टज्ञानस्य
विशेषणज्ञानजन्यत्वात् |
10
20
10
19
20
11. 12 ——buddhi |
998 किरणावली
यदि हि कारणमातमानं षा कारथात्मानौ ध्यभिचरतस्तदा का्वकसिमिफश्वः
पङ्कस्य निःस्वभावत्वप्रसङ्गस्य च विपक्षे बल्वद्वाधकोपरम्भस्य' सद्भावात् | भवेदेवं
यवि तादात्म्यतदुतूपत्तिर्प एव प्रतिबन्धः। ताभ्यां समानोपायोवा तयोरेव ar
प्रतिबन्धपयेवसानमेतः्एवं वा प्रतिबन्धनिश्चयोपायः। उपायत्वमपि तयोः सहचारावसाये वा,
म्यमिचारशङ्कानिरासे वा। व्यभिचारशङ्काप्युपापिदर्चनाद्वा, तच्छ्यावा। मूयो-
Wt: सहचरितयोश्च° कयोश्चिदन्ययो््यमिचारददनासुसन्धानमत्रेण वेति } तत्र सखहचार(-
भसायस्तावदिन्द्रियसन्निकषाधीनोत्पत्तिः तदुत्पस्यनिश्चयेऽपि वह्धिधूमयोः सिद्धधति।
sahara योग्यानामुपाघीनां योग्यानुपठम्भादेव निरस्ता। अतीन्द्रियाणा-
मुपाधीनां तु अन्यत्र प्रमाणपरिदष्टानां शङ्का यथा निवत्तते तथा बक्ष्यामः | प्रमाणपथा नवती
णोपाधिशङ्का त॒तदुत्पत्तिनिश्वयमप्यास्कन्दतीति कथमेतेन सा निवत्नीया !
सहचरितयोरन्ययोव्यभिचारदर्शनमत्ेण त॒ व्यभिचारशङ्का कायंकारणयोरपि समाना
तदुत्पत्तिलक्षणविशोषसिद्धो विपक्षे बाधकप्रमाणप्रवररपाशङ्कानिन्र्तिरिति यदि, तदाऽस्मा
कमपि स्वामाविकरसम्बन्धसिद्धौ विपक्षे बाधकप्रमाणप्रब्ररये च शङ्कानिवब्र्तिरिति समः
समाधिः विरोषस्तु स्वाभाविकसम्बन्धस्य ब्यापक्वं तदुत्पच्या देस्तु प्रस्येकमव्यापकत्वं
न चोभयगामि किञ्चिदेकं साधारणे निमित्तमस्ति। न च +तादास्म्येऽपि दिश्चपात्ववत्
| आजाकर्मिक्रत्वेति। यदीद काय्यमकारणकं स्यात् कादाचित्कं नं
ह्यादित्य्थः। निःखवभावत्वेति। पतद्वचतिरिक्तवृत्तिधम्मंशन्योऽयं aaaga-
भिचारी स्यात् पतद्ध््मवान् न स्यादिव्यर्थः। ताभ्याभिति। येनोपायेन
` तादाटम्यतदुत्पत्ती aia तेनैव प्रतिबन्धोऽपि gaat eae) तथोरेवेति।
तादात्म्यतदुत्पत्तिव्याप्यत्वं प्रतिबन्धस्येत्य्थः। "त एवेति। तादास्म्यतदुत्पत्ती
“Ber । तयोभ्याप्यव्यापकाभिमतयोरित्यथैः। उपाधिदशानद्धेति। यथो-
पाधिनिश्चयेऽपि व्यभिचारसंशायस्तथा वक्ष्यामः। भूयोभूयः सहच रितयोः
पाथिवत्वलखोहखेख्यत्वयोरित्यथः |
25
80 `
चतुथविकद्पस्याद्यं विकल्पं दूषयति-त्नेति। व्यभिचारशङ्कप्युपाधि-
दशेनादिति दूषयति-ध्यभिचारशराङ्पीति। ‘agar वे'ति aa दूषयति
--अती न्द्िथाणोमिति। प्रमाणपथेति । ताद्रशशङ्खया तदुतूपत्तेरप्यनिश्चयाश्न
ततः प्रतिबन्धनिश्चय इत्यर्थः । `
भूयोभूयः इति चरमं पत्तं दृषयति-सखहच रिततथोरिति। सिडो
सिद्धमित्यर्थः ।. तादाट्म्यतदतृपत्ती पव प्रतिबन्धः इति दषयति--विरोष
स्त्विति | अवभ्यं हि प्रथमपन्ञनिराकरणपरत्वमस्य वाच्य्, अन्यथा प्रतिबन्ध
ध्राहकतादात्म्यादेरनज्गमस्य तदु्राहकचलुर्टिङ्गाद्विददोषत्वात् । तादात्म्यस्य गम-
कत्वं दूषयति-- तादात्म्य चति |
14 -कोपर्मस्य, 2A त एव, 24 सद चरितयोरपि उपलवधयोरिति, 4 Vardhamana
reads तादा च. |
| IL. 12—buddhi
क्रिरणावटी 559
वृश्चत्वमपि गमकं संयोगित्वाविरोष्रेऽपि धूमस्यैव ` वहिगमकत्ववत् नियामकस्य सम्बन्धस्व-
भावस्य बन्धानतिरेकात् । न च समानोपायत्वादुभयेारन्यतरानिश्वये अन्यतरनिश्चये न
भवतीति साम्प्रतम् | प्रतिबन्धानिश्चयेऽपि हुताशनोष्मणोः कायैकारणमावावधारणात्
कार्यकारणमभावानिश्चयेऽपि वाऽनलधूमयोः प्रतिबन्धावबोधात् , ध्यतो नातीतमेव वहिः
मनुमिमते। न च तयोरेव प्रतिबन्धः पयैवस्यति, तथा सति रताद् सूपानुमान नस्यात् 1
एकसामग्रयधीनस्यं रूपादे रसतो गतिरिति वदता त्वयेव नानयेस्तादयारम्य न तदुत्पत्तिरिति
प्रतिक्ञातम्ऽ | नच मेदे सति व्याप्यव्यापकभाव एव कार्यकारणभाव इति प्रज्ञावता
समाधेयम्, तस्य पापादपि पापीयस्त्वात् | तथा दि, नियामकविरहे भिन्नयोरभ्यभिचारः
शङ्काकलङ्खित इति दुरवधारणः । तामपनेतुं कार्यकारगभावोऽनेन दितः | TAIT
पव, कथ तञ्निश्चयेनैवाव्यभिचारनिश्वय इति १ न चेतत् सत् BVALIAT यद्रसेन 10
रूपानुमाने अन्यथोपायमाह । यदि च सर्वेलोकमतिवाह्य स्वयंकृतलक्षणे््यंवहारस्तदा
Se ada स्यञ्यताम्। अभ्य्भिचारमत्रि तदुतपत्तिरित्येवास्व, saat
तादास्म्यिऽप्येतदस्तीति चेत् १ अस्तु रिशपापि geared | कथं तेनैव तत् करतैभ्य-
मिति चेत्, को ae? असिद्ध Wea साध्यते, aa तदेव सिद्धमसिद्धं चेति
सम्भवतीति चेत् , हन्तैवमनागतमपि कथं व्यापकतामालेण करणमसिद्धव्वात् १ वत्तेमान-
मपि कथ व्याप्यतामल्तिण काय्यं, सिद्धत्वात् १ एवं समानकारे अपि कथमविनाभाव-
नियामकमाशङ्च दृषयति-संयो गत्वेति । द्वितीयं पक्त निराकलसुमाह-
न च समानेति प्रतिबन्धानिश्चयो[ये ?]ऽपीति। प्रतिबन्धकतादातम्य-
तदुत्पत्तीनायैकोपायनिश्चेयत्वेन प्रतिबन्धनिश्चये तदुत्पस्या्यनिश्चयो न स्यात्|
तक्निश्यये च प्रतिबन्धानिश्चयो न स्यान्न चैवमित्यथेः "यदनतोततपिति।
घत्तमानसाभ्यावभासितानुमितेः । अन्यथा तदर्थिनः cater स्थादिति भावः।
तदीयं पत्तं दषयति-न च तथोरेवेति। "न च मेदे सतीति तादात्भ्य-
-ध्यावकस्तनायोक्तम्। तथा च र्साद्रपाचुमानेऽपि तदुत्पत्तिरस्त्येब , तदुक्षणं-
सखादिति ata: | a न
स चेदिति। a काय्यकारणभावस्तद्रूपो ब्याप्य्यापकमावरूपं
इत्यथः | अन्यथाभ्यु [थो ]पायमाहेति | यादृशेन पूरव॑रूपेण जनितो रसस्ताद्रश- ˆ
मेव पूवेरूपमदमापयति। स च रसः। समानकारीनं यहू रूपं तञजनकेन अनिते
QT कारणे रूपेऽनुमीयमाने विशेषणतया रससमानकाटं ead सिध्यति ।
प्रथोगस्तु-रसो रससमानकाररूपज्ञनकरूपजम्यो रसत्वादित्यर्थः | i
14 yatgauam;. 2 Vardhanigna reads यदानंतौतम्, 3A तदाप्य पेतं तवैवं नाभयीत्त-
-दुशपत्तिः, न च तादाकपरसिति प्रतिन्राष्टानम् |
15
20
30°
10
15
20
25
80
II. 12—buddhi |
560 किरणावली
wean काथकारणभूत इति १ असिद्धावस्थायामुमयोरपि अपाघकत्वाविशेषात् |
सिद्धावस्थायामुभयोरपि साध्यत्वाविरोषात् | तस्मान्नियतपू्वीपरकालत्वमेव कायकारण
भावः। अविनाभावस्तु नियममाल्मिति भावः। a aa एव प्रतिबन्धा अद्यतनतपनो-
दयेन श्वस्तनतपनोदयानुमाने तादात्म्यतदुत्पच्योरन्यतरस्यामावात्। तादात्म्यं च
गमकत्वेन प्रस्युत feats | न हि तदेव निश्वेयं तदेव Marana भवति, निधिता-
निधितयोः परस्परविरुद्धत्वात्। भवतु वा अभेदेऽपि गम्यगमकमावः। तथापि
बृक्षत्वसामान्यस्यानिश्चये तद्विशेषाश्चैशपात्वस्य निश्चय इति दुख्भम्। यस्तु भिन्न
योरेव व्याद्च्योर्गस्यगमकभावः, किन्त्वभिन्नाध्यवसेयंखुम्बन्धात्तादात्म्यं व्यवहियते
eff समर्थयते स यद्यभिन्नदेवदत्तसम्बन्धात् छचकुण्डलयोरपि अमेदं व्यवहरति; तदा
को वारयिता प्रमाणाभावः, स चेहापि समानः | तस्मादनौपाधिकत्वमेव स्वाभाविकत्वम् |
तादार्म्यतदुत्पच्याटीढयेरप्यन्यभिचारे निरुपाधिकत्वमेव बीज, निरुपा धित्वनिश्चयेऽपि
यदि शङ्कापिशाच्यवकाश्चः; तदा कार्यकारणभावादिकमपि स्ववचनप्रतिहतमेव। .
यद्यपि सोपाधाववद्ये व्यभिचारो, निरुपाधाववद्यमव्यभिचारः, व्यभिचारे अवश्यसुपाधिः)
अव्यमिचारे चावश््यमुपाध्यभावः, तथापि यत्र स्फुटो उ्यभिचारस्तत्र निष्फटमुपाध्यनुसरणम् |
यद्यप्याद्यः Get: पूर्वमेव निराङृतस्तथापि दृषणान्तरमाह-न च तं एवेति ।
अनिन्नाध्यवसेयेति। अभ्यवसेयशिंशपाचृक्लरूपमेकं स्वरुक्षणमित्यथेः। स
यदीति। स्वलन्षणभेदे तदृ्तिव्या्रस्योरभेदेऽतिप्रसङ्खादित्यथेः। नु यदा
स्वाभाविकत्वावधारणमनोपाधिकत्वेन तद्। तद्वचतिरेकोऽप्युपाध्युद्धावननियतः स्यान्न
यैवमित्यत आह- यद्यपि चेति । |
नतु सोपाधाववध्यं व्यभिचार इति नारस्ति। साधनाव्यापकसाध्यव्यापको-
पाघो पक्तधम्म॑तामातृग्यतिरेकात्, यथा तौतातित [क ?] दिशा नित्यः
भद्र्यद्रवयत्वादित्यतु बहिरिन्द्रियाव्राह्यत्वमुपाधिः | मैवम्। साध्यव्यापकसाधना-
व्यापकोपाधिमादाय विचारात्! व्यभिचारे [च] अवदय भिति | ag प्यभि-
चारादेवागमकत्वे भ्यभिचारादुपाध्यनुमानं व्यथंम्। अत् व्यभिचारिण्येकतुः साधने
साभ्यरतदभावसंबन्धोऽबच्छेद्मेव्' विना नेति साध्यसंबन्धितावच्छेदकमेकमवभ्यमिति
तदेबोपाधिरिलयस्मतपितचरणाः | |
तथापाति | | यद्यपि ] यद्यव्यमिचरितः सबन्धो earfa: स्यात् , तदा व्यभि-
चारस्येव व्याप्त्यमावत्वे तच्निश्वयार्थुपाभ्युद्धावनमनुपयुक्तं स्यात्, न चैवम् ¦
किन्तु निरुपाधिः संबन्धो व्याप्तिरिव्युक्तम् तथापि निध्ितेऽपि व्यभिचारे
व्याछिभङ्वायोपाधिस्वश्यमनुसत्तेव्यः। तथा च व्यमभिचारेऽबभ्यपुपाधिससाद्वचति-
१
| 11. 12—buddhi
किरणावली 581
अस्फुरस्तु[श्च | व्यमि चारस्तन्निदानोपाधिषद्भावनिश्वयेनैव प्रतिपाद्यते । - ननु तदभाव एव
कथमवगम्यते? किमत्र ‘eat प्रमाणपदवीमवतीर्भस्येवोपाधिस्वेन शङ्कनीयत्वात् | अन्यथा
तदुत्पत्तावपि शङ्काकलङ्कस्य दुःपरिहरत्वात् । सन्ततः सत्तघयिक्राद्याहारकरणेः ऽप्य प्रवर्ति
प्रसङ्गात् | अ्थसन्देहात्तलन cafe न युक्त, यच प्रमाणानि परिम्य शङ्कपिशाची
रेकानिश्चयेन सामान्यत sarat निशिते विशिष्य aggaco व्यर्थम् तस्य
व्यभिचारस्य तदर्थत्वादुपाधिनिश्चयादिल्यथैः। वस्तुतस्त्वब्यभिचरितः संबन्धो
भ्यासि्छघवात् । अनोपाधिक्ृत्वं तु तटक्षणमिति व्यभिचारस्य सान्ञान्निश्चये
उपाध्यलुसर्णं व्यथमिल्येवंपसे ae । न चैवमभ्यभिवारस्य व्याप्तित्वे व्यभिचार
स्तद्भावत्वेनासिद्धः स्यान्न त्वधिक्र इति वाच्यम्, साध्याभाववद्वामित्वं हि व्यभिचार-
स्तदभावश्च नाग्यभिचारः, केवरन्वयिन्यभावात्, किन्तु स्वसमानाधिक्षरणात्यन्ता-
भावाप्रतियोगिसाध्यसामानाधिकरण्यम् । न चानयोः परस्पराभावरूपत्वम् |
नन्वेवप्रुपाधिरसिद्धचपजीव्यत्वेन सन्यभिचारबद्धेत्वाभासन्तरं स्यात्, नं
त अयाण्ट्यभावत्वेनासिद्धिः |
मेवम् ' उवजीव्यत्वेऽपि स्वतो दषकत्वाभावात्। नं ह्यन्यस्य साध्यव्यापक
साधनार्यापकताज्ञानमन्यस्य साध्यव्याप्यत्वज्ञाने स्वतः प्रतिबन्धकम् । व्यभिच्स-
ज्ञानस्य तद्धेतुतया तजज्ञानस्प तथात्वात् । aut च व्यभिचारज्ञानज्ञनकतया सं
दूषक इति दूषकतायां परशुखनिरीत्तणसव्वादलिद्धश्चपजीग्योऽप्युपाधिःसिद्धस्ताघनवन्न
प्रथक् देत्वाभासः।
अस्छुटदचेति 1 ` यथोपाधेग्यभिचासोन्नायक्त्वेन दूषकत्वं, न त॒ स्व-
भ्यतिरेकैण सतूप्रतिपन्ञोत्थाषक्रतया तथा वक्ष्यामः) नतु तद्भावं वेति)
योर्थानसुपाधीनां योभ्यायुपलज्ध्याऽमावनिश्चयेऽप्ययोग्यानां तेषां कथमभावः
प्रत्येतञः १ अनतरुतनन्तंरेण तद्वगमेऽनवस्थानादिव्यथेः । `
प्रसाणपद्वी सिति । ययष्युपाभ्यभावः wa’ fasta हति प्रन्ने रतः
दु्तरं॑प्रमाण्पथावतीणैस्योपाधेः शङ्नीयत्वेऽप्युपाभ्यभावानिश्चयस्य तादवस्थ्यात् ;
तथाप्युपाच्यमावनिश्चयाभावः किमुपाधिशङ्कया दुषूपरिहस्त्वेन तदुप्राहकमाना-
wma are द्वितीवमन्रं दूषणीयम् |
आद्यं दूषयति- प्रमाणषदेवोभिति 1 भत श्रमाणवधावती्णं चैवोपाधिं
शङ्चतां तथाप्यवान्तरविशेषो नास्ति भ्यभिचाररशङ्कावाम् , तथा च कथं व्यभिचारः
IA दवच, 2A gama, सत्तघटिकाटिन्सरणे,
K—=35
12
29
10
15
20
26
80
| TD. 12—bud thi
562 किरणावली
प्रसरति, कुतस्तत्रा्थेसम्भा(वनापि १ तदयं संक्षेपः। व्यमिचार एव प्रतिबन्धाभावः|
उपाधेरेव व्यमिचारशङ्काऽप्रमाणनिध्ित पवोपापिष्वेन राङ्कनीयः। साधने सापाधिः
साध्ये निरुपाधिरेवोपाधित्वेन निश्चेयः, अतोऽन्यथत्विन न च प्रमाणपरिदृष्ट एव
करिचदुपाधित्वेन शङ्कनीयः | तथाहि; धूमानुमाने प्र्क्षेणोपलम्यास्तावदुपाधयो
योग्यानुपङन्धेरेव निरस्ताः | प्रमाणान्तरपरिदृष्टानां ग्यापकानामुपाषित्वे वहिः सार्वचिक-
त्वप्रसङ्गात् | अव्यापकानामपि निव्यानामुपाधित्वे वहः सर्वदानुद्त्तिप्रसङ्कः |
अनित्यास्तु लिविधाः। उमयाव्यमिचारिणः उभयव्यभिनचारिणोऽन्यतराव्यसिचारिण-
द्चेति। तत्र प्रथमद्वितीया उपाविरक्षणाभावान्नोपाघयः। अन्यतराव्यभिचारिणस्तु
दिरूपाः, धूममाल्लाव्यभिचारिणोा वहिमाव्राव्यभिचारिणस्चेति। पूव लक्चषणाभावादेव
नोपाधयः | वबहिमाताव्यभिचारिणोऽपि द्विविधाः, व्वाप्यमात्ररूमा उमयरूपाश्च |
शड्धयानुमनमित्यत आद-तद्यभिति। व्यभिचार एवेति । भ्यभिचारे
साभ्यामाववद्रत्तित्व इत्यथः, न त्वनेकान्तिके। तेन बाधविर्द्धयोरपि व्याप्तचभावः
सिद्धति । यद्वा--उपाभ्यभावो व्याप्ते ज्षणमिच्युक्तं व्या्तिस्त्वव्यभिचरितः संबन्धः|
तथा च व्यभिचार इति प्रथमान्तमैव। साधने सोपाधिरिति। ननु साभ्ये
सौपाधिरप्युपाधिभेवत्येव यथा प्यव सितसाध्यन्यापकः , तत्र यद्यपि पय्थवसितं
साभ्यमप्रसिद्ध, तयापि सभ्ये यत् पवंतोयत्वादिकःं पय्यवस्यति again: स्यत्,
तद्वयतिरेकाच्च पकेतीयत्वभ्यतिरेक sag शक्यते |
मेवम्। व्यभिचारोन्नायकस्योपाधेरत्र लन्षणीयत्वात् । व्यापकानामक्ाशा-
वीनामुपाधित्वे समभ्याक्तिकोपाधिपक्तमाधित्य दूषणमाह वह; साव चित्वेति |
एवमप्रेऽपि। बिषमव्याप्तिकोपाधिपत्ते साधनभ्यापकत्वं तेषामिति ara: |
नित्थानामिति। पस्माण्वदीनामित्यथंः। अत्रापि विशेषोपाधिपत्ते साधन-
व्यापकत्वमेव वोषोऽसिप्रेतः। उभयेति । साधनं साभ्यं चत्युभयम् । उभय
व्याता इत्यथैः | यद्यप्युभयाग्यभिचाय्यंनित्यः प्रमाणपर्द्र्टो नेयापिकानामप्रसिदः
महनसादीनाप्नुमयन्यभिचारित्वात्् बहिमसखस्य चोपघेनित्यत्वात्, तथापि बहिरेव
वाहव्यापकस्तथाभूतः प्रसिद्धः › अभेदेऽपि व्याप्यभ्यापकभावादिति भावः |
तन्नेति | प्रथमे साधनभ्यापकत्वात् । द्वितीये साध्याव्यापकत्वादित्यथंः |
धुमात्रेति । मात्रशब्दोऽत्र सामान्यार्थो न तु ease: , बहिधूमयोभ्या-
प्त्यभावापत्तैः। प्रवे इति। साधनन्यापकत्वादित्यथंः। च्पाप्यमात्रेति ।
मात्रपदेन वह्वञ्यापकत्वनिषेधः। तथा च साध्याभ्यापकत्वमित्याह--पूवे इति ।
THIS इति। साध्यव्याप्यत्वे सति साध्यम्यापक इत्यर्थः|
IT, 1-- (पवताद |
किरणावली 563
पूवं पूर्ववत् , उभयल्पस्तु सामग्रीतोऽ्परे न Red) गसाममी चन क्वविदुपाधिः,
धूमस्य वहिनेव तथापि स्वभावसम्बन्धात् , वद्विजननसामग्रया बदहिश्प्यन्त्भावाच |
न च साध्यधमेसजातीयेतरत्वमुपाधिः, तस्य प्रमाणबाधेकनियतत्वात्। अत एवोषाध्य-
दशनेऽपि विरोभिप्रमाणसदसद्भावनिश्चयव्यग्रतया सुहूरसमनुमितौ विलम्बन्ते तदेवमनु-
मानमाति द्रष्टव्यम् | तकड्च सर्वशङ्कानिराकरणपटीयान् विराजते | `
`सा चेति। ययि ख श्यामो मैजतनयत्वादित्य्न शाकपाकजत्वं सामघ्येवोपाधिः
तथापि यत्र साध्यसामग्रचचा सह साधनग्या्िस्तच साधनव्यापकत्वात् सामध्री
नोपाधिः। यत्र तु तन्नास्ति तत्र सामण्युपाधिरेव। नच तेव हेतुना शाक-
पाकजत्वमपि साध्यम् , aq श्यामत्वस्योपाधित्वात्। - उभयस्यापि साधने
चाथोन्तर्त्वम् , श्यामत्वमान्न पव दिप्रतिपत्तावुभयननाप्यविप्रतिपत्तेः। प्रन्थस्तु
aan कचिक्नोपाधियत्र साधनन्यापिकाऽन्यत्र तूपाधिरेवेति योजनीयः
धञ्स्येति | धूमाद्वहयुचमाने न बहिसामप्रच्चपाधिः। बहिनेव ततसामघ्र्चापि
सह॒ धुप्रस्यानोपाधिकत्वनिश्चयेन साधननञ्यापकत्वनिश्चयात् | रैदतनयत्वं व्याप्य `
स्थातव्यं श्यामसामग्रेचत्यतर च कार्य्यक्रारणभावादीनां व्यासिध्राहुक(णासभावादित्य्थः
बहिज्ञननेति। तथा च afgaranat उपाधित्वे वहिरेवोपाधिसक्तः
स्यात् । सामप्रयास्तावत्कास्णात्मकत्वात्। वबहंर्पि च कारणत्वादित्यर्थः
यद्यपि वहिद्टश्चणकं न alent बहित्वस्य परमाणावच्ररयावथविमातवसित्वात्,
तथापि यदा प्रत्यन्नवहिश्ामघ्रचपाधिषख्च्यते तदा वहिरेवोपाधिः eq साध्यं च
नोपाधिः। व्यभिचारिसाधने साध्यावेशिष््यप्रसङ्खादचमानमान्नोच्ठेदप्रसङ्श्चेति
भावः। ag वहिरनुष्णः कृतकत्वादिल्यत्र बाधोन्नीतपक्तेतरत्ववत् पवंतेतरत्वमु-
पाधिः स्यादित्यत भह-न fal तन्न - वहाघुपजीव्यप्रत्यत्तेण. साभ्याभाव-
प्रमया साधनस्य साध्यव्यभिचारनिश्चयादश्चभिचरे चावभ्यप्रुपाधिषएद्धावादन्यस्य
चोपाधेरभावात् पत्तेतरत्वपुपाधिः । प्रकृते च न तथा। अनुमानमालोच्ेद्ादित्यथेः
यद्यपि aaa बाधे नोपाधिः, ata जतहदेऽग्निसाधने तदभावात्, तथापि
साधनवति पक्ताभिमते बाधे सत्युपाधिरस्त्येव | |
sta तवेति । यद्यपि बाधितत्वज्ञानाभावस्थायचमितिप्रयोज्कतया वियेधि-
प्रमाणाभावनिश्वयोऽप्रयोज्कस्तथापि विरोधिप्रमाणसंशयस्यात्रमितिप्रतिबन्धक-
तया तक्भावनिश्चयोऽपेन्नणीय इति भावः। नन्वेतावता प्रत्यन्चोपाभ्यभावनिश्चये-
ऽप्यतीन्दियतदभावः कथं निश्चेयः, कथं वा साध्यव्यापक्षोऽयं साधनव्यापक न वेति
संशयस्य देशान्तरकालान्तस्थोव्यभिचर्संरापस्य च निघुसिरित्यत आह-
तकरचेति । यथा च तकस्य शङ्कानिवारकत्वं तथोक्तमधस्तात् |
1 Vardhamana reads सा for सामभमौ |
10
15
20.
30
10
bo
Or
3()
I. 12—buddiu |
564 _ किरणावली
डपाधिलक्षणं तु साध्यव्यापकत्वे सति साधनाव्यापकत्वमिव्युक्तमेव | फं
पुनव्यिग्रहणे प्रमाणम् १ न तावन्मानं, मनसो बहिरस्वातन्त्यात् |
२ omen nore meme mmemnainnemat asta inte mae memmam भवननम eae कपल - ग्र मी
साधनाघ्यापकत्व इति । नन्वेतत् साधनावच्छिश्नपत्तधम्मावच्छिन्न-
SRT । न छ तयोर्नुपाधित्वम्। दृषकताबीजसाम्यात् ,
बाधानुन्नीतपक्तेतरत्वेऽतिव्यतेश्च | न च यत्न पत्ते साध्यं नास्ति त॒ बाधोक्नीत-
पक्ञेतरत्वश्ुपाधिरिष्यत एव । यन्न च पत्ते तदस्ति aa साध्याष्यापकत्वान्न तस्यो-
पराधित्वमिति युक्तम्। पन्नातिरिक्तसाध्यम्यापकत्वनिश्चयेनैबोपाधित्वात् तस्य च
तत्न सात् | अन्यथोपाधिमाबोच्ेद।पत्तेः | |
भ्रथोपाधेः स्वव्यतिरेकेण सतप्रतिपन्तीभूय दूषकट्वात् पत्तेतरत्ब्यतिरेकस्य
चातन्तत्वात् | केवरन्वयिनि साध्यात्यन्तामाव प्रसिद्धेः केवख्व्यतिरे करिण ees
त्वात् । अन्वयन्यतिरेकिंणि चासाधारणत्वात् |
faq| तथा सति सतप्रतिपन्ते तदनुद्धावनापरेः। aka भूयसामपि
प्रतिबन्धात् , ` संदिग्धोपाधेरदूषकतापत्तेश्च , Ta तद्भावस्य संदिश्धत्वात् ,
बरधोन्नीतस्यापि तस्यायुपाधितापस्तेश्च । अथोपाधिलन्तणे बिपक्ताञ्यावन्तंकषिशेषण-
श्न्यत्वं विशेषणं पन्ञेतरे च विरेषणस्य gaara व्यावन्तंकतया विपन्ञाव्यावरकत्वात्
आद्रन्धनवच्वादेश्च विशेषणस्य विपक्ञतक्तायःपिण्डादिभ्यावर्दंकत्वात्। was
विरिष्म्यतिरेकैऽप्यस्ति। बाधोक्नीते च नाव्यात्िः। तस्य पक्तासिमतस्यापि विपत्त-
त्वा दित्युस्यते। तत् किं उयभिचाराबारकविशेषणवबसखया दषक्रत्वसैवास्य नास्ति 2
भोमिति चेत्, न । साध्यम्यापकसाधनाभ्यापकत्वमालरस्थैव तद्रीजत्वात्। न च
व्यभिचारावारकविशेषणशुन्य पव व्यासिग्रहः | न हि वस्तु व्यसिचारावार्कविरेषण-
शुन्यं wala, भरमेयत्वादेः aaa सखात्। नापि तवोपातच्तदिशेषणश्युन्यत्वं
faafaaq न हि तन्नोपात्तं तेन aed चेति संभवति । तस्मात् साध्यव्यापकत्वं
साधनाव्यापकत्वं पत्तेतरत्वेऽप्यस्तीति तद्भावात् साध्याभावः स्यादेवेति दहेतोग्यंभिः
चार एव | व्यभिचारे चावभ्यतुपाधिरिति प्तेतरत्वमैवोपाधिः स्यात् । अत॒ रवा-
साधकमिद्" सोपाधित्वादिदयन्नापि पक्तेतस्त्वोपाघेः संभवादनुमानमाल्ोच्तेदकतया न
तदुपाधिरिल्पास्तम्। साध्यव्यापकतया तद्र्चतिरेकस्य दषणसंबन्धत्वेन जातित्वा-
भवात् । नापि पक्षघर्म्मावच्छिन्नसाध्यव्यापकत्वे साधनाभ्यापक उपाधिरा्दरन्धन-
परभेववहिमच्वादेः केवरुसाध्यभ्यापकस्योपाधेरसंत्रहात्। को हि पत्तघ्र्तिधम्म॑स्तद-
वच्छेद्कः ? शब्दोऽभिधेयः प्रैयत्वादित्यव्राध्रावणत्वस्योपाधित्वप्रसङ्च्च | भवति
हि शब्दत्वादिज्ञातो साभ्याव्यापकमपि शञ्श्ृ्तिगुणत्वावच्छिन्नामिघेयत्वस्याश्रावणव्वं
[` Il, 19—buddhi
किरणावली 565
दथापकम्। धतैन साधनषच्छिन्नसाध्यभ्यापकत्वे सति साधनाध्यापकत्वमित्य-
पास्तम् | आद्रैन्धनप्रभवत्वादैरुपाधेर्व्यापनात् । जट aad रसवखादित्यल्न र्स-
वचवावच्छिन्नप्रमेयत्वव्यापकस्य प्रथिवीत्वस्योपाधित्वापाताच्च | नापि पत्तावृत्तित्वे सति
साध्यव्यापकत्वम् । ` अन्धकारो द्रव्यं स्वातन्तेचण प्रतीयमानत्वादित्यल्लाशुवणत्व-
स्यानुपाधित्वापत्तेः , पत्ञच्र्तित्वात्। नापि साध्यसाधनसबन्धव्यापकत्वे सति
साधनाव्यापकत्वक्रुपाधित्वम्। उपाधिना साध्यव्यभिचारातुमाने साध्यव्यापक-
व्यभिचारित्वस्थैव गमकत्वे उ्यथविशेषणत्वात् । नापि साध्यसमभ्याक्तत्वे सति
साधनाव्यापकत्वमुपाधित्वम्, विषमः्याप्तस्याचुपाधितापक्तेः। व्यभिचासोन्नायकः-
त्वस्य दुषकताबीजस्य तवापि सस्वात्। इदं साधनगैतत्साभ्यात्यन्ताभाववदरत्ति
पततसाध्यव्यापकाव्याप्यत्वादिति प्रयोक्त शक्यत्वादिति |
उष्यते-पयवसितसाध्यव्यापकत्वे सति साधनाग्यापकत्वमुपाधित्वप् |
यद्धम्मादच्केदेन साध्यं प्रसिद्धं तदवच्छिन्नं प्यवसितं साध्यम् | ताद्व न्धनवहयादुच-
पायो महानसखाचेव वाद्रशो ध्मः | तदवच्छेदेन साध्यस्य धूमस्य प्रसिद्धेः। पत्त
धस्पावच्छिन्नसाध्यव्यापकोपाधो द्रभ्यत्वं, साधनावच्छिक्रसाध्यव्यापक्ोपाधौ साधन-
पैव तथा। तथा च तदवच्छिश्नसाध्यव्यापकोपाधिव्यभिचारेण साधनस्य साध्य-
व्यभिचारः स्यादेव । व्यापकत्यभिचारिणस्तद्वचाप्यव्यभिचारित्वनियमात् | नच
पत्तधरम्मावच्छिन्नसाधनावच्छिन्नोपाधिव्यभिचारेण साधनस्य साध्यव्यमिचासेन्नय-
नेऽर्थान्तरम् | विरोषणग्यभिचारित्वेन निशिते साधने विशिष्ट्यभिचारस्य सिध्यतो
विशेष्यसाध्यब्यसभिचारमादाय सिद्धेः, पक्षधम्मताबरात्। अन्यथा प्रतीतेरपर्यव-
सानात्। न च पक्ञघस्बताबरुलभ्यसाध्यसिद्धावर्थान्तरत्वम्, अति्रसङ्खात् । नापि
स्वव्याघातकत्वेनानुपाधो प्तेतस्त्वेऽतिष्याप्तिः। अनुकरूलतर्काभावेन तस्य साध्य-
उ्यापकत्वानिश्चयात् । बाधोन्नीते च पन्ञेतरत्वे साध्यव्यापकताग्राहकस्यायुकुल-
तकस्य सात् । उपाधिश्च न स्वव्यतिरेकद्वारा सतप्रतिपन्षतया द्षकः , संदिभ्धो-
पाधेरदृषकतापत्तेः | नापि साध्यव्यापकाव्याप्यत्वेन अ्या्तिविर्होन्नायकतया , साध्य-
व्याप्यसाधनासिमताव्यापकत्वेनोपाधेरेव साध्यत्यापकत्दसाधनात्। नापि व्यभि
चारोन्नायकत्वेन , साभ्यभ्यप्यव्यमिचारित्वेनोपाधेरेव साध्यव्यभिचारानुमानात् |
तस्माद्धिपक्तबाधकेन यावन्नोपाघेः साध्यभ्यापकत्वं निश्चीयते तावदुपाधित्वाभावेन
दूषणतेवास्य नास्तीति न दूषकरताबीजवचिन्ता | तन्चिश्चये च साधनाभिमतस्य साध्य-
व्यापकत्वानिश्चयान्न तद्वशच्चभिचारित्वेन तदञ्यापकत्वेनोपाधेः साध्यव्यसिचारित्वं
साभ्यान्यापकत्वं बाद्ुमीयत इति aac: |
10
^
10
20
30
[ Il. 12—buddhi
906 किश्णावली
द्दीनादरानरूपवाह्यसष्टकारित्वान्नेवमिति चेत्, न। अंसाधारणनिमित्तसव्यपेश्चत्वेनं
प्रमाणान्तरतापत्तः। किञ्च, जात्यन्धस्य पूर्वानुभूतरूपादिविज्ञानजनितसंस्कारसहकारिणां
मनसा रूपादिसाक्षात्कारजनने अन्धानन्धयोरविरोषापत्तिः। का्यददोनादलेवं कल्प्यत
इति चेत्, न । तस्यान्यथाप्युपपत्तेः । तस्माद् व्यातिः प्रसयक्चयो; सम्बन्धिनोवाहयन्दरिय-
जन्यसविकल्पकमराह्यव संज्ञास्मरणस्य चात प्रकारान्तरेणापि सम्भवात् निर्विकल्पकस्यापि
नापेक्षेति | क्वचित् सादृदयादिवन्निविंकत्पकेनेवं गह्यते इति | तदेवं धूमानुमानं
सिद्धवत् व्युतपायान्यतानुमानेऽप्यतिदिशति-- चवं waa | want क्रमेण
ध्रमानुमानवत् सवीनुमाने व्यासतिनिश्चय gerd: | यद्यपि देशकालौ व्यभिचारिना-
वि्युक्तमेवे, तथाप्येवमेव निरुपाधित्वेन तावपि गमकावित्याह--देशाकाला विना-
भ्रून सियेवमित्यनषज्यते | हरस्य साध्यधर्मस्य लिङ्गम्; यथा मगधायां
anaemia णएन्द्ियमृत्तिकालक्षणं तजन्यविषापनोदस्य लिङ्गम्| काङाविना-
भूतञ्च, यथा भगवतो योगीश्वरस्य विघरुवतूपर्वणि शद्धातिरायेनोपस्थानं परमामभ्युदयं
लिङ्गम्| ननु सुश्च वेरुडमेतत् १ (अस्येद कारणे कायं संयोगि विरोधि "समवायि
चति रद्धिकमि'ति ge [ वे ९।२।१ ] aaa सम्बन्धिनियमादिति | तथा ह्यस्येदं
कायम् अस्थेदं कारणमिति क्रचित् काय क्वचित् कारण प्रयोजकीङृत्योक्तम् |
द्छनादशेनेति | बाह्यस्य व्याधिरूपस्य प्रहणे सहकारि बाह्यसहकारि
दर्शनादर्शनरूपं बाद्यसहकारिरूप' यस्य॒ मनसस्तस्थोक्तम्। दशंनादशेनयोर-
साधारणतया मनःसहकारित्वं साधारणतयावा ? आदे, असाधारण
निित्तेति। fata, किंश्चेति। तस्मादिति। नयु aa बहिरिन्द्ियो-
परमे भूयोदशैनजसंस्कासयात् कारणान्तरेण व्यािगप्रहः, aa बहिरिन्धियजन्यः |
तस्मान्मनःसहकारी PERT | न चैवं शाब्दादेरिव संस्कारस्य मानान्तरत्वापस्तिः।
तर्ावतारे तस्य प्रयोजकत्वात्तस्य चप्रमात्वादतो निद्रादिवदप्रसाजनकत्वान्न
मानान्तस्त्वम् |
ननु सवेषमेव सविकल्यकषानां संज्ञास्मर्णान्तर्कारीनत्वनियमः। तटस्थ-
स्यैव वाचकस्य वाच्यत्वोपलन्तकत्वात् | तच्च शब्दस्मरणं निर्विकसव्पकेन
कन्तेऽ्यमिति arate निविकव्पकापत्तिरित्यत आह- संज्ञास्मरणस्येति।
fafa! यथा. यन्न सादृश्येन रूपेण qed न ज्ञायते तत्र सखाद्रभ्ये निर्वि
कव्पकपैवं यत्र च्यासित्वेन रूपेण व्यासिक्ञानं तत्न व्याप्तो न निर्विकल्पकम् , aa तु
ग्याप्तित्वेन ज्ञानं aa सविकल्यकवेद्यत्वमैव, व्याप्ित्वस्य केवरसिकल्पकवेदयत्वात् |
16. स्षमवायितेतिर
Il, 4—sparéa.|
किरणावली 435
विनाश इति परमुपपद्यते। -तदमी प्रयोग: पाथिवराव्रयविरूपादि आश्रय :
/ विनाशादेव विनयति अवयविरूपादित्वात् दग्धपटरूपादिवत् | तत् कारणगुणेभ्य
/ एवोत्पद्यते | अतएव तदेव | घटादिपरमाणुष्व्चिसंयोगाः नियमेन द्रव्यारम्भकसंयोग-
प्रतिदन्द्िविभागजनकक्रियाहेतवः अ्चिसंयोगत्वात् मुषा्चिसंयोगवदिति। स्यादेतत् |
यद्रवमापरमाण्वन्तो विनाशः स्वतन्वाश्च परमाणव पच्यन्ते कुलाखादिव्यापारमन्तरेण
धटादीनां yauadl लोकव्यवदारोच्छेदः व्यथैश्चेषां प्राच्यः प्रयास इत्यत आद-
तदनन्तर भिति | स्पाद्ुतपच्यनन्तरं मोगिनामुदकाद्याहरणद्वारेण तत्साध्यसुखदुःखा-
द्नुभवभागिनाम् | अदृष्टापेक्षात् WAAAY | आत्मानुसंयोगादित्यल्लात्स-
ग्रहणे स्प्ार्थम् । भमोगिनामित्यनेनेवात्मोपादानात् | अणुष्विति। परमाणुष्विव्यर्थः |
कर्म्मेणामुत्पत्तौ सत्याम् । तेषां परमाणूनाम् । परस्परमन्योन्यम् । संथोगा दिति । 10
€>!
जात्यमिपध्रायकमेकवचनम् | दइचणुकमादिर्यस्य प्रक्रमस्य | तेन काय्येद्रभ्यं घटादि-
SANA | TA च कारणगुणप्रक्रमेण BTA: परमाणुरूपादेद्यणुकेषु रूपादिकं
ह्यणुकरूपादेस्न्यणुकेषु सूपादिकमित्यनेन क्रमेणेति | अत्र च कारणचतुष्टय-
द्यापि भवाद्रूपदेव रूपमुतूधच्ते न स्पात् वायावपि तदुत्पत्निप्रसङ्गात्।
विकूपादिनाशः सम्भवति, एवमग्रेऽपि तस्य तेषाुतूपादकत्वप् , तथापि यल्ला्चिसंयोगस्य 15
नोत्पादकत्वं at नाशकत्वमपि नेति प्रागुक्तमाधिव्येदसुक्तम् । अयं पार्थिवोऽवयवी
दरव्यनाशजन्यष्वं सव्रतियोभिरूफादिमान् अवयवरूपजन्यरूपवान् वा परमाएभिन्च-
रूपित्वात् जखाकयक्रिवत् | यद्वा आमभ्यामघररूपनाश आशध्रयनाशजन्यः अग्नि-
संयोगाजन्यो का घररूपनाशत्वात् स्टितघटररूपनाशषदित्यत्र तातपय्यम् । आश्रयनाशो
मानमाह घटादति | अवयदिपाकेऽपि कदाविद्ग्निसंयोगो द्रव्यनाशक् इति सिद्ध
साघनमित्यत उक्तम् निधसेनेति। afadas
श्रात्रस्य उप्रभिचारित्वेऽपि सकलाषयत््लि- = sa
CMEC
खव्ावयविरूपाहौ
वाधावगोति। aa
तथापि रूपान पेन्ञसू
श्पशस्थ देतत्वे
10
| Il 4— sp (118८1.
430 किरणावली
रसादेस्तदुत्पत्तौ तदुद्धवाय्नुविधानापत्तेः | एवं रूपाद्रसोत्पत्तौ तेजसि रसोतपत्तिध्रसङ्गात् |
TALIA च तदनुक्रारापत्तेः, अवयवकटुत्वाद्यननुकारप्रसङ्गाचेत्यादि स्वयमूहनीयम् |
तदेवं सूपा्न्तरोत्पत्तिः स्थृख्द्रभ्योत्पत्तौ प्रमाणं; सा तदवयवपरम्पराय;
सा दयणुकरे, तदुत्पत्तिः परमाणुसंयोगे, सच तत्क्रियायां, साऽटष्टवदात्मसंयोगे
रूपा दिमत्ताधां चेति दरन्यारम्भानुगुणावयवक्रियाया रूषस्पशादि मत्युत्पत्तिनियमात्
रूपादिविरहिषो द्रव्यस्य क्षणमातरिथतेः कम्मणश्च कारणान्तयपक्षत्वादिति। अथ Ta
रूपादि निदृत्तिरत्तररूयान्तसा्चत्पततिश् कार्यद्रव्यं एव यदि स्यातां को दोष इत्यन्न
'तरक॑विरोषमाह- नं चेति। किमिति a सम्भवतीत्यत SME— AMAT ष्विति |
अवयविनः प्राप्तावप्यन्तर्वसिनामवयवानां बाह्यावयवावष्टम्मेनाभिप्रापेरसम्भवात् पाको न
स्यादिःय्थः । सन्तराण्येवावयविद्रव्याणि कथमन्यथा सध्यस्थानामपां स्यन्दनप्रखवणेः
तथा . चनुप्रवेशो न विरुद्धयत इत्यत अद--अनुपरवेहादपीति | ma?
पर्ति प्रति व्यभिचारेऽपि दूषणान्तस्माह-रसारहैरिति । रसरूपयोरन्यतरानुद्धषे-
काय्यद्रव्यविनाहाा दिति |
ज
ऽप्यन्यतसोद्धवो न स्य(दित्यर्थः | तदनुकारापक्चेहचेति। तदुद्धवा्यनुविध्राना-
पत्तरित्यर्थः। इत्यादीति । रसाद्रन्धोतपत्तौ जलेऽपि गन्धप्रसङ्कः गन्धाद्रसाद्वा
रूपोतपत्तौ जकतेजसौनींरूपत्वप्रसङ् इत्या दिपदसग्राह्यम् |
द्रह्ारम्सेति। तन्त्वादौ रूपादिमत्येव कारय्योतिपद्यवुगुणक्रियादश्चनात्तथा
व्यासित्रहादित्यथः। द्रध्यारम्भे'ति स्वरूपमाचक्रथनम् । अवयविक्रिधामात्रस्यैव
a - ' कारणान्तराचेश्वत्वादिति | नोदनाभिघतापेन्तत्वा-
a रूपादयुत्पत्तिरिति भावः । यथ्प्येकपरमाएपाके
` -र्म्मकपरमाणमभिप्रेत्य द्ब्या-
चऽचुपपन्न इत्यत आह --
वाधारतया विभागः
-गेगः [प्र ९|खबणम् |
[T.°12—buddhi |
किरणावरी - 961
यथान्त्यतन्तुसंयोगात् पटचरमक्रारणात् भविष्यत् पटानुमानम् | वस्वुगत्या ठु कायकारण-
भाव एकलक्षण एव सम्बन्धः| एतदृद्धितयोदाहरणे स्फुटमेव । विरोध्युदाहरणं g
"विस्कूर्जितमदिं czar घ्रटायन्तरितस्य नङ्कस्यानुमानम् | यत् पुनरभूतं वकम भूतस्य
वा बौय्वश्नस॑योगस्य कथं विरोधि; प्रत्युतानुकरूलमेवेति दूषित किमेतावता १ न द्यक-
द्विकोदाहरणे दूषित एव विरोधिलक्षणं दूषितं भवति, तत्रापि विरोधस्य दुःपरिहरत्वात् |
न छन्यस्याभाव माल्तेणान्यस्य भावो नियमेन सम्पद्यते? विरोधित्वे तु तथा सम्भवति | यद्विधौ ।
यस्य नियमेन प्रतित्रधो, afar यस्य नियमेन ,विकभिस्तयोरेव विरोधित्वादिति | समवा-
य्युदाहरणम्; यथा वारिसंयुक्तसमवेत उष्णस्पशां area तेजो गमयतीति | तदयं नियमो
देशकालाविनाभावमातरस्य गमकत्वेऽनुपपन्न इत्यत. आह द्रास्ज इति | “अस्येदमिति
सम्बन्धमाते अनुमिस्यङ्गतया प्रतिज्ञातेऽपि निदद्ीनाथ निश्चयेन विेषोदाहरणमनिष्टं ष्,
कृत्वा तस्यैव ददीना्थै कायादिग्रहणे, न त्ववधारणार्थम् | विप्रतिपन्नः gesfa—
कस्ादिति | कथमेतदित्यथः। तथा “aaah fe सम्बन्धश्प्रतिपादकेनेव सर्वोप-
संग्रहाच्छेषाभिधानं व्यथैम् | न च सम्बन्धपदोपात्तस्याप्यतिप्रसक्तिः रोषपदेर्निवार्थते |
तथा सति होषपदान्येव सन्तु कृतमस्येति पदेन । तस्मादेव सम्बन्धमेदानामधिगतेः।
न चेवं सत्यनुमित्यङ्गस्य सम्बन्धस्य चातुर्विंध्यमपि तथेष्यते | तस्मादस्येद कायमस्येदं
कारणमस्येदं संयोगि अस्येदं Aes समवायीत्यवधारणा थेमेवेतदित्यथैः । ज्ञाताभिप्राय- 10
स्योत्तर, व्यतिरेकदशनात् कायो दिव्यंतिरेकेणापि लिङ्गदशनात् अस्येदमव्यभि-
चारीति सम्बन्धमालमेवं गमकम् | तस्येव तु शिष्यानुरोधाद्विशदीकरणम् | एतस्य फलम्
ततोक्तमेव | aa कायादिभ्यतिरेकः तदर॑यति--यथाध्वयु रिति | श्टोतुरित्यनेन
होतृखन्निदितयागमूमिुपलक्षयति | प्रयोगस्त्ववम्--अष्वथैरविदूरदेशेन दो्राऽनुसंदितः 20
At IC
"विस्फरूञ्जन्तमिति। यपि ig | विस्छुरणं नङ्कुलकाय्येमिति न
विसोभ्युदाहरणम्, तथाप्यहिनक्कलयोविरोधेन तथात्वम् । पञ्चम्या देतुत्वपस्ता-
निराकरणाय व्याचरे- कथमेतदिति । नं aq सताप्त। पतेन संबन्धिना
aaa निवारयति, न तु संबन्धानामित्यथंः। तस्यैवेति । संबन्धमातस्ये-
त्यर्थः एतस्येति । काय्येस्याभिधानस्येत्यथेः । ननु कथर्मो ध्रावयन्नभ्वयु होतु- % `
लिङ्गम्, होतार विनाप्यध्वर्योयोशब्दकन्तु कत्वादित्यत भह--हौतुरित्यनेनेति |
तेन Aaafakaral यागभूमाबों sarwaaigegiafa बाक्चाथं इव्यथः |
ag लिङ्विशेषणत्वेन होतुः प्रागेव ज्ञानात् किमुमेयमित्यत माह-प्रयोगसतृति |
तेनाभ्वरयोदौव लंबन्धे सध्ये न सिद्धसाघनम्। होतुः सन्निहितयागभूमावित्यन्वयः |
पज्या
1 Vardhamina reads faqgamq, 2A aaa. 34 -परतिपरादकपदैनेब, 30
10
15
‰0
80
Il 12—huddhi |
568 किरणावली
- यागभूमावां श्रावये[दि]ति शन्दकसत्वात् पूवौपलन्धाध्वर्युवत् | अत्र च कायेताद्यमावः
RE CT] उदाहरणान्तरमाह--चन्द्रौद्य इति | नचलापि तदनन्तरभावितामाल्ेण
कायैत्वमादङ्कनीयमन्यथासिद्धत्वात् | स्वावयवानामुत्तरदेशप्रा्तिरूपायाः समुद्रवृद्धः
परस्पस्दल्विभागरूपस्य कुमुदविकासस्य च पूरवैरूपनिद्त्तौ रूपान्तरोत्पत्तितिरिषोत्"पाद-
लक्षणस्य च जरग्रतादस्य तत्कालसन्निपातिस्वकारणाधीनकम निबन्धनत्वात् | कायादिः
म्यतिरिक्तस्यापि लिङ्गस्य aia हूच्भिति femme rata
स्मारयन्नुपरदरति-- एवमादि aq सवं भिति । “अस्येद मिति सम्बन्धमाल-
वचनात् सिदढ AFTRA प्रमाणसिद्धं Haas | मात्रशब्दः सम्ब्रनधविदोषकाय-
कारणा देव्यवच्छेदाथं
तदेवं सिदध cies तद्भेदं प्रददीयति--तंन्त द्विविध.मिति। ठशब्दोऽवधार
णार्थः | द्िविधमेवेव्य्थैः। नन्वेततूसंजञाद्रयमन्व्ैन वा स्यात् | तर्मन् सति पारिभाषिक
वा। तत्र प्रथमे सवैमेवानुमानं दृष्ठं प्रमाणप्रतीतं सर्वं च सामान्यतोग्दीतव्यातिकरत्थव दृष
भवतीति कथं द्वैविध्यम् १ द्वितीये तु समानतन््न्यायेन विविधम् | सामान्यतोदृष्टपदेन
नजन्तभाव उचित दत्यतो द्वैविध्यं ददीयति- तच्नेति। तत्र द्वयोर्मध्ये ce प्रसिद्ध
साभ्ययोरत्यन्तजात्यमेदेऽनुमानम्, प्रसिद्धं साध्यं ययोस्तौ तथा पक्चषपक्षावित्य्थः।
एकस्य हि व्याप््याऽ्परस्य स्वात्मनि व्याप्तिग्रहणविषयतयेव साध्यं प्रसिद्धम् । तदनयोः
पक्षसपक्षयोजाल्यमेदे एकजातीयत्वे सति.यदनुमाने तद् हष, यथा Was सास्नामुपम्य
देशान्तरे गवि प्रतिपत्तिः। सा गौः सास्नावत्वात् दद्यमानगोपिण्डवदिति |
तदनन्तर मा वित्वे.ते]ति। अभ्युपगमवाकोऽयम् । वस्तुतश्चनद्रौक्यसमुद्र
चृद्धयोः समयमावत्वमेव | परदे रूप निघ्॒त्ता विति | यद्यपि जलपरमाणौ
रूपं fata जङवयविनि क(रणगुणप्रक्पैणेवोतपचते, तथापि 'पूबरूपनिदृत्ता-
वित ॒पूवरूपबतः पाथवस्य निवृत्तो 'रूपादौी त्यतदूगुणसं विज्ञनबहु बहिण स्वच्छता
लन्तयति। सा चोपाधिकसखंसर्गाभाव पव |
सवेमेवानुमानभिति। agaaaa लिङं न तु फर्म, तस्य
सवलादटस्वत्। सब्सेवेति। सामन्येन रूपेण व्यातिग्रहविषयतया सव-
मवानुमानं सामान्यतोदष्टभवतीत्यथंः |
समानतन्न्रेति। तलोक्तस्य पारिभाषिकरूपान्तरस्यानभिधानादित्यथः |
नलनर्थ।त। तत्र॒ सामान्यतोद्रष्टपदश्य नञजर्थान्तमविन ग्याख्यातत्वादित्यथः।
एकस्य हेति | एकस्य पत्तह्य | saa वपरा्तिक्ञानेन । सामान्यलन्तणप्रत्या-
सद्या सामान्येन पत्तविषथकमपि साध्यज्ञानं वृत्तमिव्यर्थः। यथा गन्येवेति।
16. शरपूवविशिदव्पोतुपार-, Az -संन्नादयं waaay.
| 1. 12—buddhi
Puna 569
अथवा प्रसिद्धं यत् पूर्वलिङ्गेन सह CF साध्यं यत् सम्ध्रव्यनुमेयं तयोर्यन्तजाव्यमेदे सतीति
नेयम् | ate पूव गेात्वजातिविरिष्टाया एव व्यक्तेः सास्नोपलम्भात् सम्प्रत्यपि
गोत्वजाव्याक्रान्तायाश्च व्यक्तेरनुमानमित्यलयन्तजायमेदः। सामान्यतोदष्टमुदाहरति--
प्रसिद्धसाध्ययोरिति। पूर्वमव्यन्तजातिभमेदे सति fee चानुमेयध्मस्च
किङ्धानुमेयध्मौ तयोः सामान्ये" लिङ्कनुमेयधर्मसामान्ये तयोरतुवृत्तितो लिङ्कसःमान्यस्य
साध्यसामान्येन सहाविनाभावाद्यदनुमानं तत् सामान्यतोदृष्टम् | यथा; कषकवणि-
ग्राजपुरुषाणां प्रवर्तः फल्वच्वमुपभ्य वगैश्रमिणामपि प्रवृत्तः फछानुमानम् । अत्र दहि
धान्यादिकं काञ्चनादिकं वाजिवारणादिकं यथासंख्यं याणां ws वणेश्रमिणां प्रदत्तः
प्ट मित्यव्यन्तजातिमेदः |
` सिद्धसाध्यतापरिहाराथ च दृष्टं प्रयोजनमनुदिश्येति। अनुमानन्व
प्रवृ्तित्वसामान्यस्य फलत्वसामन्ये सहाविनाभावात् | अत एव सामान्यतीदृष्ट
तेनेवानुकरेणः नियमदशनात् | स्वमीदिरूपफलविरोषलाभस्तु पक्षधर्मतावशात्* | तदेवं
प्रमाणशब्दस्य प्रमासाधनत्वाभिधानं करणव्युत्पत्तिसिद्ध, फरमन्तरेण न सङ्गच्छते, अतः
प्रमाणपफल्विभागे दशयति--तघ्चैति। aa तयोमेध्ये aaa प्रमाणं प्रमाकरण-
मित्यर्थः | प्रसितिरञचिज्ञान प्रमाकरणस्य फलम् । यद्यपि लिगदशनस्थ परामदीरूप-
स्योत्पत्यनुबन्ितया लिङ्गमेव विषयस्तथापि व्यापायनुब्न्धितया afeta विषय इति
करणफकयोनं sana । नन्वयं प्रमाणप्रमेयमावो न नियतः १ सोपाधित्वा-
दुपाधीनां चानियतत्वात् | तथा सति यन्नियतं न भवति, न aq परमार्थसत् |
यथा रज्ज्वामारोपितं सपत्वमिति युक्तयनुसारात् प्रमाण-प्रमेय-मावस्य कास्पनिकत्वमापतितम् ,
अत आद-ञथयेति। सत्यमयमनियतः प्रमाणप्रमेयभावो, न च परमाथीसत्^,
उपाधीनां नियतत्वात् न दहि येनोपाधिना प्रसाणत्वमिष्यते, तदैव तेनोपाधिना
तन्नेष्यत इति कस्याभ्युपगमात्
यि
आद्यदुर्शनादो गोत्वमवुपलभ्यापि सास्लोपलब्धा | भूयोदर्शनादौ तु गोत्वसास्ना- |ॐ
त्वयो्यापिमुपलभ्य gags गवि गोत्वाचुमिति्ंवतीत्य्थंः | पत्तसपक्तयोजात्य-
मेदमभिघाय पत्तसपन्तच्रिसाप्ययोस्तदाह-ञअथवेति। येनैव साध्येन az
व्यासिग्र ह्यते तस्यैव यदयुपानं तह ZEA | यच्च सामान्यतोगरदीतभ्याप्तचा तज्ञातीय-
धम्मान्तरसाधक तत् सामान्यतोदृ्टमिति Gat |
पूवे हाति। गोव्यक्तो गोत्वजातिवैशिष्टचमनुमितमिति पत्तसपन्तात्मक-
जातीयो । संप्रत्यपोति। ( साश्नादिभ्चे १) गोग्यक्तिसंबन्धस्य साध्यत्वे
भवति साध्यस्यकजात्यमिल्यथेः। पूवेवदिति। प्रसिद्धं aq पूवं fega
सह FLA फखवच्वरूपं यञ्च संप्रति पफखाचुबानं तयोरत्यन्तं जातिमेद इत्यथः |
1A gaafefa. 2A प्रकारेण. 3A इति added: “4A न चापरमाथेसत्त', SA -्युपर्ममः; `
{+--3९
Cr
10
15
20
30
10
15
20
25
IL. 12—buddhe ]
570 | किरणावरी
एकोपाधिसद्धवे* उपाध्यन्तरमपि सम्भवतीति चेत्, fea: fea, सम्भवति aaa
पार्थिवो द्रव्यं घटश्चेति तच्वज्ञानमेव यद्धूमदिगदशेनस्य फरमासीत्तदेवः प्रमाणं प्रमाकरणं
प्रमितिः प्रमाकरणफलम् | मौ गुणदोषमाध्यस्थ्यज्ञानम् | देयोपादेयोपेक्षाध्रतिपत्ति-
Rah: | वस्तुस्वरूपमात्रदरोने च तज(तीयत्वादिङलिगप्रतिसन्धानमन्तरेण देयोषादेय
त्वादिकं न परिस्फुरति | अ[उपेक्षाबुद्धिद्च हेयोपादेययोरन्या वृतीयास्तीति व्यक्तमेवेति
उपसंहरति-एतत् स्वनि डहिचताथे भिति । = ^स्वनिदिचतमि"'ति मावे त्तः
स्वनिदचयार्थमित्यथेः | cafes) दि स्वज्ञानमस्य पञ्चावयवाद्यपरामरैऽपि TAT |
विपयस्तादिप्रतिपादने तु सकरपरिकरश्ुद्धिरवश्यापेक्षणीयेत्य्थः |
इह ay शब्दे लिविधा विप्रतिपत्तिः | प्रामाण्यतो Aad लक्षणतह्च | तच्र प्रथमो
विकल्पः स्ववचनविरोधादेव निरस्तः | ततप्रामाण्यमनभ्युपगम्य विवक्षिताथेस्य प्रति-
पादयिदुमश्क्यत्वात् | प्रतिपादने ar तत एव प्रामाण्यसिद्धिः। ननु यस्य aa प्रति-
बन्धो नास्ति न तत्न तस्य प्रामाण्यं, यथा दहने अप्रतिबद्धस्य राभस्य । न चास्ति
न तु पक्ञसपक्योरत्यन्तं जातिभेदः, प्रयल्लत्वेनेकजत्यात् | HS च स्वर्गापवर्गादावेक-
जात्यभमाव बव । अत aa साध्यमाल्लसाजात्यं बक्ति अचर सखस्यादिक-
मित्यादि
ag देयत्वोपादेयत्वमस्तरेण ज्ञानत्वमेव न॒ संभवतीत्याह--उपेश्चेति |
aq स्वनिधितमलत्मनि निश्चितं घटादिकं aga नामानं तस्य ज्ञानाथेत्वादित्यत
माह-- भावे क्त इति ।
नन्वनुमाने प्रमाणे शब्दान्तभावस्तदा संमाष्येत यदि शब्दः प्रमाणं. स्यान्न
ठु तत. सिद्धमिति कुतस्तस्याद्मानान्तमावचिन्तेत्यत भाह- इह खल्विति । न च
शब्दः प्रमाण नं वेति न वा कोरेरपसिद्धिः। पराश्नुष्यमाणलिङ्खकरणतावादिमते
चरमघ्वंसे प्रमाकरणत्वामावप्रसिद्धेः। Arey इति | शब्दोऽदछमानमिन्नो न वेत्यर्थः
लक्षणत इति शब्दः प्रत्यन्तादुमानवृत्तिधिमेवान्न =| eae: |
ततप्ामाण्यसिति । वादिना शब्दप्रामाण्यसाधनाय यत् प्रमाणशब्देनोपस्थाप्य'
कुतस्ततः शब्दाध्रामाण्य' सिध्येदित्यर्थः । ननु शब्दध्रामाण्येऽपि शब्दोपस्थापितैरः
गृहीतैः श्ञ्दाप्रामाण्यबोधकमनुमानसपुपस्थाप्यते न तु शब्देन तत् साध्यते,
बादिनोऽनाप्तत्वात् |
sale: — बादिविक्व' स्वसमानविषयक्रप्रमाणोत्थापनद्वारा शब्दाप्रामाण्य'
बोधयति न are न चेदतिप्रसङ्कः\ भे, शब्दप्रामाण्ये प्रमाणान्तरस्यापि
न तत॑समानविषयकत्वेन प्रामाप्यसिद्धिरिति कुतस्तदिष्टसिद्धिरिति भावः। ag
80 वुञ्ञात् षृञ्जोतपत्तिरिति न्यायेन चज्ञुरपि ecard’, तथां च तदुतपसिलक्षणस्तत्रास्ती-
1A. -एकोपथिसष्मषे वु. 2A तदद् ग्रिन्नानमीवं यद्मूमष्पमासौत्तरेव,
[ IL 12—buddhi
किरणावली 571
` शब्दस्य aaa सम्बन्ध दति चेत्, न | अविनामावरूपसम्बन्धाभावादप्रामाण्यं
तत्सम्बन्धमात्राभावाद्वा | प्रथमे, चक्षुषोऽपि रूपज्ञानेऽप्रामाण्यम् | न हि तत्र तस्या-
विनाभावः। न च चक्षुरपि रूपक्रार्यत्वादेव रूपं प्रकाशयतीति वाच्यम् | तथा सति
तद्गतत्वादेव रसादीनपि गमयेत् , रूपरसादिसखुदायो हि घटादिविषयः | अविनामाव-
जञाने Waa, न ह्यविनाम(वस्यैवं महिमा यदयं सत्तामालेणेव* गमयति, तथात्वे धृमादपि
चक्षुष इव सत्ताम[तावस्थितादेषव वहिः प्रतीयते। अपिच ज्ञानसमसमयो are:
ग्रकादाते, अनन्तरसमयो वा आधे, न ग्राह्यम्राहकनियमः, सव्येतरविषाणयोरिव |
न च तस्माचक्षुषो जन्म स्वकारणादेवायमस्य स्वभावभदलाभमो यदनात्मानमप्यकारणमपि
कारणत्वाविरशेषरेऽपि रूपमेवाक्ञातमेव सत् प्रकाशयतीति रूपोपरन्धिकार्यदर्शनवरादेव
व्यवस्थाप्यते, तस्याशक्यापहवत्वादिति चेत् १ ast तहिं यस्य यलतेत्यादिव्यापकानु-
परुषन्धिस्त्वयेवानेकान्तिकीकृता स्वभावसम्बन्धद्च aaa इति far वक्तव्यम् १
तस्माद् यथा चक्षुरादिषु यथाथोनुभवजनननिवन्धनः प्रमाणव्यवहारः; तथा तन्निबन्धनः
शब्दस्यापि तदनुगुणः स्वभावयेदः स्वकारणादायातो व्यवदाप्यते यतस्तत्तत्शङ्कितोपधानं
तमः प्रतिपादयति | यद्यपि च asa: पुरुषाधीनत्वादनियतस्तथापि यदा यदन्यत्वे यस्य
aq प्रतिपाद्य तदा लल्लोपाधिनियमस्य कत्तुमशक्यत्वात् प्रामाण्यकथा सुदरप्रतिहतेति
तदूभेदे लक्षणे च विप्रतिपत्तिरवशिष्यते। तन्न भेदो व्यावत्तकधमंयोगादेव सिद्धयति |
त्यत माह- न च चद्चुरपोति | ननु ay: कथ रसादिकाय्यभित्यत भह
--रूषरसादीति | तव दशने तेनेव न्यायेन रूपरसादिषुञ्जजन्यत्वं चज्चुष इति रसादि-
जन्यताप्यस्तीति र्सादीनपि गमयेदित्यथः | यदि चाविनामावाच्त्त रूपं गमयति, तदा
यल्लाविनाभावस्य प्रयोजकत्वं तत्र क्ञायमानस्यैवेति न agra तद्विनाभावक्ञानमिति
कथमक्ञायमानाचन्ञुषो रूपक्ञानमित्याह-अधिनेति। ज्ञानश्चमसमय xa
ज्ञनोत्पसिकारोतपत्तिक इत्यथः , अनन्तरे ति । भग्यबहितप्राक्षटीनो वेत्यथैः |
waaay संबदधवत्तमानमा्रविषयकत्वनियमात् श्ण ङ्कनयेन च पूर्वोत्तर क्तणो-
त्प्तिक्रयोरभावनियमादतितुच्छत्वेनायं पत्तः gag न दूषितः।
ञश्च इति । तुट्यकालोतपत्तिकयोः काय्यकारणभावादित्यथंः । संबन्ध-
माजाभावादि'ति पक्तपुपसंहरन्नेव निरकयेति-- तस्मादिति |
ag वेोषिकाणामविनाभावबलेन शञ्दोऽथं बोधयतीति चज्ञुरादिवत् स्वभाव-
संबन्धेन राभ्दस्थार्थप्रतिपादकत्वस्वीकारेऽपसिद्धान्तः स्यात् 2
अल्राहुः- नायं शञ्डाथयोरषिनाभावनिसाकरणपसे श्रन्थः, किन्तु ये शब्दस्याथ-
प्रतिपादकत्वान्यथानुपपच्याविनाभावमाहुस्तन्मतमनेन निराक्रियते |
शब्दाथयोः संबन्धमाह--तत्तत्-संकेतेति |
14 न सत्तामातेखव, 24. तत्ततसङ्तोपधानस्तं तसथ. 3A यदख प्रतिपाद्य,
10
15
20
bo
ot
30
10
15
20
IT, 18-—luddhi |
572 किरणाधरी
wary च तथा मूतमतस्तदेव निरूपयितुमुचितमित्थभिप्रायेणं तिदवदाद~-द्ाड्दादोना-
मप्यनुमानेऽन्तमौव इति । यपि समानतन्त्ादिषु उपन्यासक्रमेणान्तभावक्रमो
ददायितुमुचितः; तथापि शब्दस्य बहूविषयत्वान्नियतविषयोपमानादेरत्कषः' | शब्दा-
दीनां सिद्धप्रमागभावानामप्यनुमानेऽन्तभावः। अपिद्ाब्दद्च वक्ष्यमाणोपमानादिः-
प्रमाणापेक्षया | अथवा, शब्दादीनामनुमानेऽप्यन्तभाकः, अभावादीनां क्वचित्
nearest योजना | अत्र देठमाद--खमान विधित्वात् । समानप्रदरत्तिकारण-
स्वात्; विजातीयलक्षणानाक्रान्तत्वादिति यावत् | अप्रतिवन्धकत्वे अप्रामाण्यमेष
साक्तात्परतिबन्धकतवे प्रत्यक्षान्तमावः |
परम्पराप्रतिबन्धक्रत्वे चानुमान एवान्तभावः। ननु समानविधित्वमेवासिद्धमत
अ।ह-यथाव्रसिद्धसभयस्येति । समयः सम्बन्धमाल्तम्, अबव्यमिचार इति यावत्|
afta: समयोऽव्यभिचारो यस्य तस्य लिङ्गदशनप्रसिद्धयनुस्मरणाभ्यां लिङ्कददन च
प्रसिद्धेव्यप्िरनुस्ससणे च| यथातीन्द्रियेऽ्थं अनुमान भवति | एवमनुमानप्रव्त्तिप्रकारं
स्मारयित्वातिदिशति--च्वं चाञ्द्1दिभ्योऽपषीति । इदमत्राकूतम् | . यच्प्येते पदा्थी
मिथः संसर्गवन्तो वाक्यत्वादिति व्यधिकरणम्, पदार्धत्वादिति चनेकान्तिकम्, पदैः
स्मारितत्वादित्यपि तथा । यद्यपि चैतानि पदानि स्मारितार्थेसंसर्गवन्ति तत्स्मारकल्वा-
दित्यादौ साध्याभावः। न ह्यत्र संसर्ग; संयोगः समवायः तादात्म्यं AAT
भावो वा सम्भवति। ज्ञाप्यज्चौपकभावदइच स्वातन्तयणानुमानान्तमाववादिभिर्नेष्यते |
न च लिङ्गतया ज्ञापकत्वं यदिलङ्गस्य तदेव तस्य विषयः परस्पराश्रयप्रसङ्घात् | तदुपलम्भ
हि व्याप्िसिद्धिः। तत्सिद्धौ च तदनुमानमिति। तथाप्याकाङ्कादिमद्धिः पदैः
PA CENCE ite pe Pi ere?
SAN च तथेति । व्यावतेको धम्म eq | अप्रमाणशब्दस्य
व्यावर्सनामाह-- सिद्धेति lag पूरव न कस्याप्यनुमानेऽन्त्माव उक्तो यदपेक्ञयापिशब्द
इत्यत आह-अपिष्ाब्दह्येति। साक्षादिति। सात्तातसंबन्धः संयोग-
समवायाभ्याप् । तदन्यत्वेन परम्परासंबन्ध sept) अनैकान्तिकमिति,
गोरभ्व इति स्मारितेनेवयर्थः।. न ह्य्चेति। प्दपदार्थयोर्गं संयोगो न वा
समवायः संबन्धः इव्यर्थः। विदशोषणेति | विशेषणविशेष्यभावो हि परस्परमन्वयो
पदाथयोरित्यथेः | न येति । लिङ्कस्य लिङ्कतया यजुज्ञापकल्वं तदेव तस्य विषयो
वाच्य इति नेत्यथेः। परस्पराश्रय विच्रणोति-तदषलस्ये हीति 1 प्रकारान्तरेण
` शब्दस्य छिङुत्वसिद्धो वतोऽचुमितिसिद्धो fesaa ज्ञापकत्वे व्यातिः सिद्धे्त् ।
30)
अनेनेव रूपेण ज्ञापकत्वे चलिङ्त्वमित्यर्थः। arancanrt gaara प्रसिद्धिः ?
प्रमापकत्वे व्यभिचार इति ar) तथापीति एते पदाथ; मिथः
सखसगेदन्त इति साध्य प्रागुक्तसन्ुवत्तेते |
^. विषयीौपसमामादिष्तकण
f TI. 19—buddhi -
किरणावरी 973
स्मारितस्यात् गामभ्याजेति षदाथवत् इति स्यात्| न च विहेषासिद्धिः दोषः, संसर्गस्य
संखज्यमानविशेषापेक्षयेव विशिष्टत्वात् | sears पदानि स्मारिताथसंसगज्ञानपूर्वकाणि
आकराङ्कादिमस्वे सति तत्स्मारकस्वात् गामभ्याजेति पदकदम्बवदिति | न चेवमथैसिद्धिः
दोषः, ज्ञानावच्छेदकतयेवं ततसिदिः। तस्य॒ सखज्यमानोपहितस्येवावच्छेद कत्वात्
न विशेषाप्रतिलम्भ इति। तदेवं प्राप्ते नेया यिक्रादयः प्रत्यवतिष्ठन्ते | रकि
पुनरत प्रथमानुमाने साध्यम् १ एते पदाथाः संसगवन्तः संसृष्टा एवेति नियमो ar,
सम्भावितसंसमा इति ar? तत्न न प्रथमः, अनाप्तोक्तपदकदम्बस्म'रितेरनेकान्तात् |
area विशेषणीयमिति Aa, a) वाक्यारथप्रतीतेः प्राक् तदसिद्धिः। ah
` अविप्रखम्भकत्वमालमताप्तशब्देन विवक्षितम्, तदुक्तरपि पदाथसंसगाव्यभिचायात् |
अपितु तदनुभवप्रासाण्यमयपि। न चेतत् शक्यमसर्वक्ञन सवदा सर्वल्लायं सम्यक्"
ज्ञानवानिति निच्चेतु, wired: पुरुषधमत्वात् | यत्र॒ च क्वचिदाप्तत्वसनाप्तस्यापि
अस्तीति न तेनोपयोगः । ततोऽस्मिन्नथं अयमभ्रान्त इति केनचिदुपायेन ग्राह्यम् |
न चतत् संसगविशेष्रमप्रतीव्य शक्यं बुद्धरथमानमन्तरेण निरूपयितमशक्यत्वात् । पदाथमाल
नचवाग्रान्तत्वसिद्धावपि न किञ्चित् अनाप्तसाधारण्यात् | नापि द्वितीयः, योग्यतामाल्ल-
सिद्धावपि संसगानिर्चयात् , वाक्यस्य annem) योग्यतामात्तस्य च
प्रागिव सिंद्धः। अन्यथा तदसिद्धावासन्नसाकाङ्कपदस्मारितत्वादिष्येव हेतुः स्यात्|
'विरोषासिद्धिः संसञयमानः प्रत्येकपवा्थं इत्यस्य विशेषस्यासिद्धिरित्यथंः |
संसभेस्येति। पदार्थविशिष्टस्यैव संसर्गस्य क्ञानविषयत्वादित्यर्थः। नव
मिथःसं तगं सिद्धावप्येकन्ञानविषयत्वादिरेव संसर्गोऽस्त। यद्वा, गवा दण्ड-
मभ्याजेत्येवान्वयोऽस्तु | न। वक्तृतात्पय्येदिषयत्वेन संसर्गस्य विशेषणात् |
योग्यतया जिङ्कविरोषणान्नानाप् वक्तकपदस्मारिते भ्यभिचार इति भावः |
धद्रेतानौति | ज्ञानविद्नेषणत्वेनाज्ापि पदार्थसंसर्मसिद्धिः | भान्तप्रतारक-
वाक्येन न व्यभिचारः, तस्याप्याहा्यसंसगेज्ञानोपगमात्। तथापि शुकोदीरिते
संवादिवाक्ये अ्यभिचारः। तजापीश्वरस्यैव वेद् इव संसर्गक्ञानात्। न da’
श्रान्तश्चान्तिन्ञसंकयपत्तिः | भ्रान्तिज्ञक्ञानस्य भ्रान्तिदिषयविषयकत्वेन व्यधिकरणग्रका-
रकत्वाभावात् । व्याधकररणप्रकारकत्वस्य भ्रमन्ञानस्य भ्रमे सखात् |
संसा एवेति। यद्यपि संखष्ठा इति anda तु नियमोऽपि, तथापि
संभावनासाध्यत्वध्यवच्क्ुदपरमैतत् | तद्ुक्तैरपौ ति | afasaraka श्रान्तेन
यदुक्तं पदजातं तदर्थानां संसर्गाभावादित्यथः। प्रागेवेति | योग्यतयेव हेतुविशेष-
IA सव्यन्नानवानिति,
10
18
20
25
20
IT, 12—buddhi |
10
20
3()
5/4 किरणावली
तथा चिना ` सिञ्चेदित्यादिस्मारितेरनेकान्तः , तथाविधानां संस्मायोग्धत्वादिति | एवं
दितीयेऽपि प्रयोगे देतु.शयाकाङ्क्षादिमत्वे सतीति | अलाकाङ्क्तापदार्था न तावद्धिरेषण-
विदोष्यभावो, नापि तद्योग्यता, नाप्यविनाभावमालम् | नापि विज्ञेषाक्षि्तसामान्या-
विनामावः; नापि प्रतिपत्ताजज्ञसा। किं तर्हि१ गुणक्रिया्यविरेष"जिक्ञासायामपि
पदस्मारितविदोषजिज्ञासा आकाङ्क्षेति निरूपितम् | तत् किमस्या ज्ञातायामन्वयप्रस्ययो-
ऽज्ञातायामिति १ तल प्रथमे, अनया व्यभिचारनिव्तनीयो Baa विरेषणीयो, मनः-
संयोगादिवत् सत्तामातेणोपयोगात् | आसत्तियोग्यतामात्रविशिष्टस्व Afads म
गमकोऽयमेति पुतो राज्ञः पुरप्रोऽपसरार्थतामित्यादौ व्यभिचारात् | द्वितीयस्तु
स्यादपि यद्नुमानान्तरवत् आकाह्कुज्ञानभ्यतिरेकेणान्वय प्रत्ययो न स्यात्| न त्वेवमरित,
आसत्तियोग्यताप्रतिसन्धानमात्तादेव साकाङ्कस्य सर्वत्र वाक्षया्थैप्रययाव् , निवृत्ताकाङ्कुस्य
च तदभावात् | सत्तामालेणेवोपपत्तावनुपलभ्यमानन्ञानकद्पनानवकाशात् , न वाका-
grat सत्यामप्यवश्यं घाक्याथंप्रत्ययः | यदा ह्ययमेति gal राज्ञः पुरुषो ऽपसायतामिति
घक्तोचारयति; श्रोता च व्यासङ्गादिना निमित्तेनायमेति ga TIAMAT राक्षः पुरुषोऽपसार्यता-
णेनेत्य्थः। न तावदिति। विशेषणविशेष्यमावस्य संसरग॑रूपतया प्रागसिद्धे-
रित्यथः। नापि ala शुद्योग्यत्तेति। योम्यतयैव गता्थत्वादित्यथैः |
नाप्यविनेति। नीलं घटमानयेल्यादो तदमावादिव्यथेः। नापि faxes
Wea fasta erga सामान्यगुणमाल्ं व्यापकमान्निक्तं, तथां सरोज्ञेन
तथैव द्भ्यमाज्रं - तद्नयोरविनाभावो ऽस्त्येवेत्य्थैः | पतच न । धटो भवतीत्यत्र
घटेन शगुणिसामान्थस्यान्िप्तस्याविनाभावेन साकाङ्क्ततया प्यवसानप्रसङ्कात् |
नापि प्रतिपत्तरिति। घरी भमवतील्यत्र प्रतिपन्तगु णादिजिक्ञासायां
पय्यैवसानध्रसङ्खादिल्य्थः | fa तर्हीति। घरो मवतीत्यन्न तु गुणादिजिक्ञासा
a पदस्मारितविशिष्टविषयेति न साकाङ्क्तत्वमित्य्थः। सत्ताभा्ेणेति।
तथा चाकाडु्तायां सत्यामैव शब्दस्य ज्ञानजनने संभ्तसामप्रीकल्वाद्े सुरेव ahaa
इति भावः। तदि मा भूदाकाङ्क्ता छिङ्कविेषणमित्यत आद-असत्तिथोग्यतेति ।
टयभिचारादिति | रजपदाथेवुरुषपदाथेयोः परस्परमन्वये वकतक्ञानाभावादित्यर्थः।
न त्वेतद् [वम]स्लीति। यद्यपि प्रतिपद्थेबुत्थिताकाङन्ता तत एव विनष्टा, कथं
कालान्तरे स्वरूपसती वाकयार्थप्र्ययजननी ? तज्जञानकारणत्वे तु ज्ञानस्यापि पूवी
नाशे संस्कारादुपयोगस्तस्याः संभवति | तथापि समूह विषयैकव fara स्वरूपसती
वाक्यार्थवुद्धौ ka: संभवति ; भवतु वाकाडकत्त ज्ञातैव कारणम्, तथापि
तद्विशिष्टो देतुरनैकान्तिकं श्त्याह-- न वाकाङ्क्षायामिति।
iA गुणाद्यरेवविरेष-, 24 अयसुपेति पुत्री राज्ञः, 34 ज्ञानवैपुर्यादन्वयः-,
[ If. 12—luddhi
किरणावली 919
मिति sofa तदास्स्याकाङ्खादिमत्वे सति पदकदम्बकत्वं, न [सा] च सारिता्थैसंसगंज्ञान-
पूर्वकरत्वम् इति । स्यादेतत् । समभिव्याह्ृतत्वेनासोक्तत्वेन च विरेषरितदेतौ नायं
दोषः | aaa सति कतिपयपदश्राविणां यः करिचत् क्वचित् संसगप्र्ययोऽलिङ्ग एब
लिङ्गत्वाध्यारोपात् | असंसमीग्रहमातरेण "तत्संसर्मप्रत्ययात् | न चैवे संसग न सिद्धयति,
आस्तवाक्येषु तत्पिद्धः, न सर्वविषयात्तस्वस्यासिद्धेः , aa क्वचिदा सत्वस्यानैकान्तिक-
तरात् । प्रकृतविधये चाक्तत्वसिद्धौ संसर्मविरेषस्य प्रगेव सिद्धबयभ्युपगमात् किमनुमाने-
<न्तभ्रावनीयम् १ न च सर्व जिज्ञासानिबन्धनम् , अजिक्ञासोरपि वाक्यार्थप्रव्ययात् |
आकाङ्कपदाथस्तहिं कः १ जिज्ञासां प्रति योग्यता, साच सारिर्ततदाक्षिप्ताविनाभावे
तति श्रोतरि तदुतूपाद्य संगौवगमध्रागभावः। न चेषोऽपि स्वज्ञानमपेश्चते प्रतियोगिनि.
रूपणाधीननिरूपणत्वादभावस्य, तस्य च विषयनिरूप्यत्वादिति सिद्धमनुमानात् प्रथक्ूत्व
दन्दस्येति | अलोच्यते | das एवेति नियम एव साध्यः, आपोक्तत्वेन विरोषणान्न
व्यभिचारः| न च संसभविदोषनिश्चयमन्तरेणापोक्तत्वमशक्यनिश्वयम् | तथा दहि,
निपुणन्तावदाखोचयत्वायुष्मान् | यद्यपि भवता शब्दः प्रमाणे gage स्वीकृतः, तथापि
करं शन्दमात्रादथैप्रतीतिः १ आदहोरिमदासोक्तत्वादिसहिताच्छन्दविशरेषात् १: न प्रथमः,
अनाप्तवाक्ये व्यभिचारात् | ननु तत्राप्यथैप्रतीतिजायत एव, कथमन्यथा ततः प्रवसेत
इतरथा दि द्राविड़ादिवचनेष्विब्र गौडदेशीयस्य प्रवृ्िसङ्कस्पोऽपि न स्यात्, किन्तु क्ञाताप्य्थं
` प्रतिपत्तिरप्रामाण्यशङ्काकलङ्कितत्वेन न निःशङ्कप्व्च्युपयोगिनीति प्रामाण्यनिश्चयार्थै
मासोक्तत्वावधारणप्रयासः | ननु लिङ्कमपि तदानीमथैन्ञानं जनयत्येव केवरं तच्वप्रामाण्य-
प्रतिपच्यथभ्मविनामावप्रतिसन्धानमिति किं न कल्प्यते, कथमन्यथा लिङ्गाभासेऽपि caf
1
सा च स्मारितेति | कचिद्वहिरस्तु इत्यादो शब्दस्मारितयोरेबाविनाभावः | कचि-
agate सरोजमित्यादौ | qaada कते ad) ad जटं नद्यास्तीरे महिषः
श्चरतीत्यादावाक ङ्ञासस्वादेव बाक्यता स्यादित्यत आाह-श्रोतरि तडत्पाश्येति ।
तेन वक्तानुत्पादितः स्मारितः इत्यादि तु प्रायिकत्वदुक्तम् । श्रोतृनिष्टवक्त्विवक्तित-
संसरगावगमप्रागमाव इत्यथः, प्रतिथोगोति। अयं प्रागभावो यदि -क्ञात
उपयुञ्यते तद्। प्रतियोगिन्यवगमै gat ज्ञातव्यः। सच स्वविषयसंस्गे ज्ञाते
निरूप्य इति संसगस्य पूवमेव ज्ञानाद्वाक्यमचुबादकं स्यादित्यथेः। निय
एवेति। यद्यपि नियमस्य न साध्यता; न fe बाक्यान्नियमः प्रतीयते, तथापि
` संभावनासाध्यतानिराकरणपरमिदम् |
दाग्दमान्राडिति । आपोक्तानाप्तोक्तसाधास्णादित्यथः |
iA वा तच, 24 ततप्रामाखाधे
10
16
20
26
80
10
15
20
ko
६ © a
TT. pb uddhi |
9/0 किरणावली
सम्भवः १ भवेदेवं यदि शब्दवत् सत्तामालिण छिङ्कमपि गमकं स्यात् | न दि धूमस्वरूप-
aaa लिङ्गमपित् साभ्ये निस्पाधिसम्बन्धशासि अबाधितविष्रयत्वादिरूपसम्पन्नमेव, तथा च
साध्ये निरुपापिसम्बन्धशाकि अथच सम्बन्धे विनापि मभिष्यपि इति कुतः शङ्काकलङ्का
वक्राः, AAMAS HAT तद्रूपत्वात् १ तदेतत् शब्देऽपि समानम्| न हि शब्दमात्रं
विवक्षिता्थप्र्सिपादकं; घटशब्दस्यापि पटा्थप्रपिपादकतापत्तः। मनप्यर्थप्रतिपादकत्व-
माले शब्दत्वं, शब्दापरब्द्मिवेकानुपपत्तेः , तदधिमागव्यवसख(पकव्याकरणादिवेयथ्यीच्च |
किन्तु यः शब्दो यदुपापिसम्बन्धाद्यस्मिन्नथं aaa शङ्कितः, स एव तस्य प्रतिपादक इपि।
न चेतच्छन्दमातरे सैम्भवति। न चेवं सति "सृण्येव aki त॒ ahd तु इत्यादेवैदवाक्या-
दापतोक्तत्वभ्रतिसन्धानमात्रेणाभिदितपदा्थेस्यापि अर्थप्रतीतिप्रसङ्गः। न ह्याप्तैनोचारणमाते
तदुक्तत्व, किन्तु संगितिसत्तया प्रतिपादनम् । कथं तर्हिं शब्दामासेऽपि प्रव्रत्तिसम्भवः !
अशब्द एव शब्दत्वाध्यारोपात् । अधिग एव लिङ्गत्वाध्यारेपात् | यथा चछन्तीं पताकां
gat वायु्वातीव्यादिष्वप्यविनामावद्याषिषु प्रच्रतराभ्यासदशापन्नत्वेन मुहू तमप्यनुमितो न
, विवश्षिता्ंति। वक्ृतातूपय्यैविषयवाक्याथंप्रतीतिरित्य्थः। [ननु
तत्रापोति। योग्यतादिष्ञानमान्नस्य प्रमाऽप्रमासाघारणस्य शाध्व्ञानमा्नकारण-
त्वादित्यथैः। प्रघ ्तिसंकह्प इति । प्र्तिजनकः संकल्प इच्छा । तदानी मिति |
आप्तोक्तत्वानिश्चयदशयामित्यथंः | १ति । वयात्तत्वेनाप्रतिसंहत त्यर्थः |
अबाधितविषयत्वेति। यद्यपि बाधाभावः स्वरूपसन्नेव प्रयोजक नतु क्ञात-
स्तथापि बाधस्य हेत्वाभासतया ज्ञातस्यामितिप्रतिबन्धकत्वान्न दाज्ञाने यन्न भवति
तत्तदमावक्ञानसाध्यं यथोपाध्यमावन्ञानाघीनानुमितिरिति। धयाप्ेरिति। बाधा-
भावक्षानमयमितिदेतुः । प्रामाण्येति । fades सति शङ्काया अनुदयादित्यथेः।
हाब्दमात्र मिति । संकेतज्ञानानपेक्तमित्यथेः | दाब्दापराञ्देति । अथंप्रतिपादक-
त्वस्यार्थस्मारकत्वस्यापशभ्देऽपश्चंरोऽपि सखादित्यथः । | छन्तु यः छाद् इति ।
नन्वेतावता पदाथंमात्रे आप्तत्वमायाति नतु वाक्याथ । WIAA `
चाक्तत्वमनाक्तवाक्येऽप्यस्ति। अत्राहुः- तत्रापि शखुग्रहमैवाक्तव्वम्। तथा हि
वेदे ताषदरीश्वरस्य धम्थिप्राहकमानेनेव दोषाभावः सुप्रहः। sash रमाभावो-
सत्यन्ताभ्यस्तकाननानां काननविभागपरबाक्यत्वात् खुप्रहः। विप्ररिप्साद्यभावोऽपि
TRU दिना ज्ञायते, अन्यथाक्तत्वज्ञानं विना लक्षणा न eq! अप्रमाणत्वेना-
प्युपपत्तेः। अथ शाब्दप्रतोतो यद्याक्षत्वं ज्ञतं प्रयोजकं स्यात्तदा तेन tes विशेष्येत |
न त्वेवन्। अआश्तत्वानत्तत्वसंशयेऽपि वाक्यार्थज्ञानदशोनात् । अन्यथा वेद्(दपोदषे
80 अत्वाभिमानिनां वाक्याथेप्रत्ययो a स्यादिति चेत्, न। अनाक्षेक्तत्वनिश्चये
1A धूसखद्धपमा तरमेव, 2A ae 3A यः te उप्राधिसम्बन्धायसित्रय अतन सङ्तितः,
[ The corresponding text seems to be omitted, |
[ IL. 12--04५4
किरणावरी 51
विरग्बन्ते, तथा शब्देऽपीति न कथिद्धिरोषः, अन्यथा त्वाक्नोपदेरः शब्द् इति लक्षणस्यापि
निरठक्षणत्वापातात्। द्वितीये तु, यदि संसगावगमात् पूर्व॑मशक्यमातोक्तत्वावधारणम्, तदानी-
‘areata: शब्द्" इति दुःपरिहरमन्योन्याश्रयत्वम् | यद् येन रूपेण न निश्चीयते न तत्तथा
व्यवहियते, यथा रथ्थापुरुष्रः सर्वत्वेन न निश्चीयते च विवाद्ध्यासितः पुरुष आप्तत्वेनेति
बोद्धाःचमतव्यापकरानुपलन्धिश्च स्वरिरसि पातिता मवति इति | यदि तूभयोः समः समा-
fears at, न तहि वयमेके पयनुयोज्या इति । एतेन द्वीतीयेऽप्यनुमाने दूषणं प्रद्युक्तम् |
यत् पुनराका्कायां सत्यामपि क्रचित् संसमावगमो न मवति इत्यनुकूमेवेतत्। न हि सति
Waals कारणत्व, न च केवरखम।काङ्कसत्तियोग्यतारहिता तत्त कारणमपितु समुदिता |
तथा च समुदायात् कारणेकदेशमपङृष्य व्यमिचारदरोन मृत्पिण्डादीनामपि कारणत्वं
खण्डयति | आकाङ्खाव्यतिरेकेणापि क्वचिद्धूविष्यतीति चेत्; << त्वशक्यं संसगा-
वगमप्रागभाषो ह्याकाङ्का इति निरूपितम् | नच मावः स्वप्रागमावमनुपमू् जायते)
न चायमपि सत्तया हेतुः, तथा सति सर्वस्य सर्वत्र वाक्याथप्रत्ययप्रसङ्गात् अस्मदादीना-
[यपिर 1 दा ` reread
धाक्यार्थव्रतीत्यनुदयात्। यद्वयतिरेकनिश्चयश्च शाड्दनानप्रतिबन्धकस्तक्निश्चयः
शान्दज्ञानजनकः , यथा योग्यतादौ। तथा चाप्तोक्तत्वक्ञानमवभ्यं शाभ्वज्ञान-
प्रयोजकम् , न च द्रष्टान्तासिद्धिः, शब्दाभासोच्चेदापत्तेः |
अन्यथा त्विति । यचप्या्तोक्तमशक्यनिश्चयमेवेत्यथेः | हुष्परिहरमिति।
भप्तोक्तत्वनिश्चये बाक्यार्थप्रत्ययः बाक्चा्थप्रत्यये च तत्राप्तत्वं निश्चेय-
मित्यथः। स्वरिरसीति। अन्योन्याश्रयस्य दुष्परिहरत्वादित्यथः।
उभयोरिति। शब्दस्यालुमानान्तभावानन्तर्माववाद्नोरित्यथः । क्बिदिति ।
योग्यतादिशन्य इत्यर्थः। न चाथमपौति। येनाकाङ्त्तया हेतुनं विशेषणीय इति
शेषः। तथा सतोति। ननु योग्यतादिमच्ड्ब्दज्ञाने भवत्येव aaa वाक्यार्थ-
प्रस्ययः। उच्प्ते--पदयाक्षाङ्क्ञा स्वरूपसतो वाक्याथज्ञाने देतुस्तवाकाङ्न्त-
10
15
20
भमाद्नाकाङन्तेऽन्वयबोधो न स्यात्। किञचाकाड्तसंशयविपय्यययोरन्वयनबोधा-
भावात्तक्निश्चयस्तद्धेतुः। नन्वाकाडङन्तासंसगाबगमप्रागभावः प्रतियोगि्ञाननिरूप्यः
ज्ञानं च संसगंनिरूप्पमिति ज्ञाताया area प्रयोजकत्वे प्रागेव संसगेनिरूपणं
स्यादित्यत आह-श्नारितेति। तेन स्मारितक्षसर्गावगमप्रागभावस्तदाक्ति्त-
संसगावगमप्रागभावो ans इति सामान्येनैव सरूपेण तन्निरूपणमिति a
1A असंवन्नानाम् added. 2A धा टयनेति, |
K=-37
25
10.
15
20
25
80
II. 12—buddhi |
918 किरणावली
सतीति तु विशेषणे तज्ज्ञानमेव प्रकारान्तरेण वक्ष्यत cas नेया-चिकष्वतिनिबन्धेनेति।
ननु य एवालटौकिकास्त णव वैदिका इति न्यायाह्छोके चाक्षव्वावधारणे शब्दादर्थनिश्चयः,
"तर्हिं वेदवाक्यस्यापि तथा स्यात् । नच तल कन्तुमात्रमेव सम्भावितमत आद--
्रतिस्ष्रतीति। श्रतिस्मरती एव लक्षणं रूपं यस्य वाक्यसमुदायस्य स तथा|
सनिदिग्धाप्तकसत्वेनेतयोरुदाहरण, न Has लौकिको वाक्यसमुदायः श्रतिस्मरतिलक्षणेऽप्या-
TAT वक्तुः प्रामाण्यसपेक्ष्य प्रत्यायकः; न त्वाप्तोक्तत्वादिति साध्यविपयेयव्यास्त एवाय
देवः, विप्रछिप्साविरहेऽपि भरमप्रमादयोः पुरुषे अवद्यभ।वितया तच्छङ्कापङ्कलोपस्य दुरपह-
वत्वात् | नित्यत्वे पुनरस्य शङ्कैव नास्तीस्यत आह--"तद्चनादाम्नाय[स्य प्रामाण्यमिति
सुत्रकार qo १।१।३ वचनादित्यर्थः। तदित्यनेन श्चास्महुद्धिम्यो eqs a
सुधर अभिप्रायोक्तस्यः चास्मद्िरिष्टस्य वक्तुः परमेश्वरस्य परामर्षः। (तद्चनात्तन
प्रणयनात् (आम्नायस्यः वेदस्य प्रामाण्यम्" | यथाथानुमषघजनकत्व हि प्रामाण्ये, न तु
नित्यस्वप्रयुक्तं, तदपि दोषाभावप्रयुक्त तच धमिग्राहकप्रमाणदेव quasar सिद्धमिति
भावः | प्रयोगस्तु -आतोक्ता वेदाः; महाजनपरि्दीतत्वात् | यत् Yaa, न तत्
महाजनपरिग्हीते, यथा रथ्यापुरषवाक्यम्। इदानीं श्रूयमाणवेदवाक्यसजातीयेषु |
वेदवाक्येषु स्वतन्लपुरषपूर्वकत्वम् आतोक्तत्वम् सर्वेददीनान्तःपातिपुरषानुष्ठीय-
arated च महाजनपरिग्रहः। सिद्धे च प्रामाण्ये क्वचित् फलाभावः कर्मक्साधन-
प्रागेव संसर्गविशेषसिद्धिरयोष इत्यथैः । अआकाडन्लायोभ्यतासन्वीनां च निवेचनप्
अन्वोक्षातत्वबोधे ara परिद्युद्धिप्रकादो च सम्धिरूपितमिति विस्तर-
भयान्नेह प्रतायते |
संदिग्धेति। वक्तुः संदेहादयमसोक्तत्वसंदेहो द्रष्टव्यो › न तु वक्तुरातत्व-
dae: , धम्मिप्राहकमानेनेव तन्नश्वयात्। आक्रोक्ता वेद् इति । arden
वेवसमानविषयानित्यक्ञानातिरिक्तकारणीभूतयथार्थज्ञानसमानविषयत्वम्। नयु
महाजनपरिग्रहीतत्वादिति Rg: साध्यसाधनयोरग्रहीतग्याप्िकतया नान्वयी नवा
व्यतिरेकी प्रामाण्ये साभ्येऽसाधारणः] मैवम् । अन्वयेन द््टान्तस्यायुदेदस्य
स्वात् । व्यतिरकिण्यपि महाजनपरिग्रहीतान्यलोक्षिकार्थानि वाक्यानि स्वार्थे
प्रमाणानि पताद्रग्वाक्यत्वादित्यत्रासाधारण्याभावात्। न चाप्रयोज्ञकत्वम् |
महाजनपरिग्रहीतत्वस्यैव विपक्ञबाधकत्वात् | |
श्वतन्प्रेति | भायुपूवीज्ञानजन्यायुपृ्ीक्ञानविषयत्वमेव स्वतन््रपुरषप्रणी-
तत्वम्। स्वैदरानेति। अत्रान्वये व्याकरणवेयकादिद्रछान्तः। ag da
कर्मण्यवुष्ठीयमनेऽपि फखोभावादप्रामाण्यमपि स्यादित्यत आह - सिद्धे चेति ।
iA तथा च लोक वेदाप्तोक्व्वहारेण शब्दादर्धनिश्वयः।. 24 प्रतिषरादितश्च. 3A यया्घा-
लुभवंजनकलप्रयुक्तन्तदपि द)षाभावेनिबन्ध-* |
[ II, 12—buddhe
किरणावली 919
वैगुण्यनिबन्धनो न व्यभिचाराय तत्साक्व्ये तत एव फलदशनात् | तदेवं वाक्य
समुदायस्यान्यत्ागमने आवरणासम्भवे Wass श्रवसि maf चावहिते यदुपलभ्य
पुनरनुपलम्भनं तत् घटादिवदनिव्यत्वैकनिबन्धनमिति यद्यपि प्रत्यक्षत एव परिच्छिन्न
तथाप्यस्मर्यमाणकर्यकत्वादिना वैधर्म्येण यः प्रत्यवतिष्ठते, तं प्रत्याद-लिङ्गाचा-नित्य
[ बे०६।१।१ ] इति | न केवट प्रव्यक्षाछिङ्गचानित्य इति । अनिव्यत्वप्रतिपाद्क
तावत् प्रस्यक्चमनन्यथासिद्धतया दुःपरिहरम् | नि््यत्वप्रतिपादकन्तु प्रत्यभिज्ञानमन्यथापि
BFA | प्रत्युतानुमानमपि चाललार्थैऽस्माकमस्ति तदेवमुभयप्रमाणसिद्े* वस्तुनि वैषम्य
मात्रमप्रयोजकमिति भावः | अनुमानमेव दरीयति-बुद्धिषरवो बाक्यक्कःतिरिति |
qa हि शब्दमालस्यैवानिव्यतामुपपादयिष्यामः, कुतस्त तत्समूहस्य पदस्य कुतधित्त-
दविशेषसमूहस्य वाक्यस्य निव्यतेव्य्थः। वेदवाक्यस्य कृतिवीक्यरचना बुद्धिपूर्वका,
घाक्यरचनास्वात्, लोकिकवाक्यरचनावत् | अस्मयमाणकतुंकत्वं चानुकूखमेव यत
एव हि स्फुटतरं स्मरणे नास्त्यत एव कत्ता साध्यते, न च कदाचित्? स्फुटतरास्मरण.
मल्तेणाकतृकृत्वं (तथात्वे त्वित्यादिवाक्यानामन्धकूपानां चाकतत्वप्रसङ्गात् | न चा-
स्मरणमपि “"नाहरासीन्न रालिरासीदि"त्यादिवेदवाक्यादेवं “(तस्मात्तपस्तेपानाचत्वारो वेदा <-
जायन्त” इति कत्तस्मरणात् | अनुवादमात्रमेतदिति चेत्, न। कतुस्मरणस्य सर्वं
ताविष्य्थैत्वात्, तथा च कालिदासादिवाक्यस्याप्यकतृकत्वप्रसङ्ग इति । ननु परिट-
सामध्यकारकचक्रमधितिष्ठत एवेदवरस्यापि कर्ततत्वम, तथा च स्थानकरणादीनामन्वय-
व्यतिरेकाभ्यां वरणीनिष्यत्ति प्रति सामध्यीवगमात् । तदधिष्ठानच्ूल्यतया न Faded
भवेत् | न च शरीरमन्तरेण तस्य स्थानकरणादिसम्भवः। तेषां ताल्वादिविनव्रत-
स्वादिरूपत्वादिति चेत्, न। अनवबोधात् । नहि वयमस्य भगवतः कार्ययं
` नच नास्माकं महाजनपरिप्रहात् प्रामाण्यं , किन्तु नित्यटवेनापोष्षेयत्वादित्यत आह-
तदेवमिति, अन्यथापीति । निव्यत्वघ्राहकं प्रलयंभिज्ञानं तज्ञातीयत्वविषयत्वै-
नाप्युपपद्यत इत्यर्थः । ननु चास्मय्यमाणकतु कत्वादेदानामपोषूषेयत्वं साध्यमित्यत
आह-अस्मय्थमाणेति। न हि aqueala । ag मोनिश्टोकवत् Hoste
भिघाताभावेऽपि वेदकन्तत्वं भविष्यति | [र
| अत्राहुः-- तथापि मोनी यथा fecarfzar परं श्लोकः बोधयति तथेश्वरोऽपि
परं बोधयिष्यतीत्यायातमीश्वरस्य शसेरम् | न च मन्वादिभिः सर्गादयक्ाीनैर्ती-
न्दियदर्शित्वेन स्वयमेव तजज्ञानम् तेषामतीन्दियाथेदर्शित्वे मानाभावात् |
1A -सन्यभयप्रमाणसिद्ध, 2A कस्य चित् क्वचित्.
10
15
20
६
or
5
10
15
20
25
(ना INP Rn re app
TT, 12—-buddhi |
580 किरणावरी
विरेषेणानुविहितमावतयोपकरणश्रीरं निरकुर्मः। ल्वणुकादि.निष्पत्तये द्वयणुकादि-
aq शरीरान्वयब्यतिरेकानुविधायिका््यनिष्पत्तये तदुपग्रहस्यापीष्यमाणत्वात् गरह्ाती-
eats रारीरमन्तरान्तरय craft च fayette) अपित्वाऽयतनतया कतुत्व-
निर्वाहकतया व्यापकतया च तत्तस्य नेष्यते भोगाभावात् कतुत्वस्य नित्यत्वात् | कायस्य
कतौ निरुपायिसम्बन्धात् इदरीरव्यभिचाराचेति) छिद्धान्तरमाह--षवेदे ददाति.
शब्दो बुद्धिपूर्वको ददाति-विमुक्तिस्वात्, टौकिकददातिशब्दवदितिः। खौकिकददाति-
शब्दो हि सम्प्रदानमसित्रे्य प्रयुज्यते। ददाति-क्मणा यमभिप्रेति adr स सम्प्रदान,
वेदेः च कर्तुरभावाददातिशब्दो व्यथं एवेति ura: | ननु नियनिदौषरतया वेदस्य स्वत
एव॒ प्रामाण्यमुतूपद्ते , कृतं तत्रातिस्वीकारेणेति चेत्, न। प्रामाण्यसुत्पद्यत
इत्यस्थेव व्याहतत्वात् । ओौपाघिकसासान्यविरोषो हि प्रामाण्यं परपरभावानुपपत्तेः |
यदि हि ज्ञानत्वं परमपरं च प्रामाण्य तदाऽज्ञानरूपेष्विन्द्रियादिषु प्रामाण्यं न स्यात्|
अथ प्रामाण्ये परं ज्ञनस्वमपरं तदानीं संशयविप्ेयादिष्वप्रमाणेषु ज्ञानत्व न स्यात् |
प्रमारूप उपाधिरत्पद्यते न चासौ स्वत एवोत्पद्यते" । तथा हि; प्रमा ज्ञानदेत्वति-
ARIES AO ee OO ता SO
यद्वा, शब्दकर्तावध्यं शसीरोति नियमः। अयतनतयेति । तेन मोक्तर्भो-
गायतनं शरीरमिति wast शरोरविरशेषस्येति द्रष्टव्यम् |
इदातिशाब्दो हीति। ag सश्रदानमनभिधायापि रजकस्य वलं ददाती-
त्यादो ददातिशथ्वप्रयोगादिदमयुक्तम्। ददातिकम्मणा चाभिग्रेतौ न वक्ता।
ददातिशब्दाप्रयोगे स प्रदानाभावापत्तेः । नापि wat, वक्तरि तदापत्तः।
मैवम् । वेदे ब्राह्मणाय गां दद्यादिद्यादो स प्रदानसमभिभ्याहतो ददातिशब्दः
स'प्रदानवुद्धिं विना न भवतीव्येवंपरत्वात् | |
तथा हीति। ag प्रमैयाज्ञानत्वेन तद्धेत्वतिरिक्तदेतुजन्यतया साध्यवाधः
ज्ञानाजनकजन्यत्वे विरोधः, भप्रमायां तदसिद्धिश्च । faa, यत्किञ्चिजज्ञानरेत्व-
पेक्षया सवेतद्धेत्वपेक्षया बातिरिक्तत्वे इन्द्रियादिभिः सिद्धसाधनम् । a चज्ञानत्वा-
वच्िल्ुन्नकाय्यत्वान्यकाय त्वप्रतियोगिक्रकारणजन्येति साध्यम् | ज्ञानत्वस्य नित्य
बत्तितया कार्य्यतानवच्ठेदकत्वात्। अनित्यज्ञानत्वेतिकरणे इन्द्रियादिभिर्यथायथं
fagaraaq , तेषां प्रत्येकं ्ानमात्रदेतुत्वात् |
पतेन प्रमात्वं ज्ञानत्वावच्ङ्धन्नकाय्यंत्वनिरूपितकारणतासिन्नकारणताप्रति-
योगिकरकाय्य॑तावच्छेदकं ज्ञानत्वं सत्तद्व्याप्यधम्मत्वादप्रमात्ववदिति निरस्तम्, |
1A जायते,
[ 11, 12—-buddhi
किरणावली 581
रिक्तदेव्वधीना, कार्यत्वे सति तद्धिरोषत्वात् अप्रमावत् । यदि तु तावन्मात्ताधीना
भवेत् , अप्रमापि प्रमेव मवेत्, अस्ति हि तत्न ara ta: | अथान्यथा ज्ञानमपिसान
स्मात् | ज्ञानत्वेऽप्यतिरिक्तदोषानुप्रवेशादप्रमवेति चेत्, एवं तहिं दोघाभावमधिकमासाद्य
mart जायेत नियमेन तदपेक्षणात् । अस्तु देप्राभावोऽधिको भावस्तु नेष्यत इति चत् f
भवेदप्येवं यदि दोषभावरेव भवितव्यं, न त्वेवं विरोषाददानादेरभावस्यापि हेतुत्वात्?
दोषत्वात् | . कथमन्यथा ततः संरायविपर्ययौ १ ततस्तदभावो भाव wale a ea
नेष्यत इति प्रामाण्यं प्रति यथा दोषाभावस्य, तथा वक्त॒गुणस्यापि कारणत्वम् , AMAA
प्रमात्वस्य नित्यच चित्वात् । अनित्यप्रमात्वं तथा काय्यंमाघघरुचित्वादिद्यपि नीकधट-
त्वादिना व्यभिचारि । अनित्यप्रमा प्रमाऽपरमोभयहेतभिन्नदेतजन्या जन्यत्वादप्रमा-
वदिति चेत्, न। दोषस्य पित्तादेः स्वविषयप्रमादेतुत्वेनाभ्रमायां तदसिद्धेः |
| उच्यते-- यत् HT यत्काय्येविज्ातीयं तत् तत्क्रारणविज्ञातीयकारणज्न्यं,
यथा घरविजातीयः पटः। अन्यथा, काय्यदेचिऽयस्याकरस्मिकतापत्तेः। घरज्ञान-
जातीयमथपेि काय्य तद्िज्ञातीयकः्कारणविज्ञातीयघरेन्द्रियसन्निकषादिज्न्यमिति।
wag प्रमाऽप्रमाकारणविज्ञातीयकारणज्ञम्या अप्रमाविज्ञातीयकाय्येत्वात् घटवत् |
किश्चानिल्यपरमात्वं का्य्यतावच्छेदकं, बाधकं विना काय्यमाजवृत्तिधम्बरत्वादप्रमात्ववत् |
नीखघटत्वं तु विशिष्ट" न कार्य्यतावच्ठेदकमप्। प्रल्येकमयुगतद्यादेव वि शिष्रबुदधेरथेः
समाज इति ara: | ,
यदि स्विति। यावती प्रमासामग्री तावन्माप्रयोञ्या यथप्रमा स्यात्
प्रमा स्यादिल्य्थः। असिद्धमाल्लापादकमव्रमायाः प्रमित्यजनकदोषजन्यत्वादित्याह
-- ज्ञानत्वेऽपीवि। एवं aa तथा च क्ञानसामभ्रीमालजन्यत्वरूपं
प्रामाण्यस्य न स्वतस्त्वमित्यर्थः। ननु चास्तु प्रमायां दोषाभावो देतुः। तथा चा-
गन्तुकभावानपेन्ञज्ञानसामप्रीजन्यत्वमैव स्वतस्त्वं दोषाभावस्य तदनुविधानादिव्याह--
अस्तु दोषाभाव iia | विेषादर्धनादेव भावस्यापि दोषत्वे तद्भावे विष्रोष-
दर्शनं भावस्तद्धेतः स्यादिति eed स्वतस्त्वमित्याह- भवेदष्येव मिति,
किञ्च, दोषाभावस्येव भूयोऽवयवेन्दरियसंनिकषविरेषदशेनादिसयवधाने प्रमा
तदभावे canna गुणस्याप्यन्वयव्यतिरेकयोः सखाद् गुणोऽपि तद्धे तुरित्याह--
grata वतीत्ति। अन्वयव्यतिरेकतुव्यत्वेन प्रमायां गुणो.प्रमायां तदभावो
हेतुरिति वैपरीत्यतेव किं न स्यादिति ara) samara च नागतो युणः,
1A शअप्रमावत् omitted. 2 A हेतुलात् omitted,
10
15
20
25
10
19
20)
0
30
Tl. 128——buddhi |
982 किरणावली
प्रति यथा दोषस्य तथां वक्तगुणाभावस्यापि कारणत्वमिति सर्वथा दुःपरिहसम् । oF
प्रामाण्ये परतो ज्ञायते, अनभ्यासदशायां साशयिकव्वात् , अप्रामाण्यवत् । यदिव
स्वतो ज्ञायते कदाचिदपि प्रामाण्यसंशयो न स्यात् , ज्ञानत्वसंशयवत् | ननु स्वतोऽपि
शास्यते सन्देदसामग्रीसननिपातात् सांशयिकमपि भविष्यति , विपक्षे किं वाधकमिति चेत् ›
नेतदेवम्। न दि साधकवाधकप्रमाणमावमवधूय समानधम्मददोनादेवासौ, तथा सति
तदनुच्छेदप्रसद्गात् शप्रमाणवदप्रसाणडपि तत्प्रतिपत्तिदशनाद्धवति as चेत् ;
तत् किम्प्रमाणक्ञानोपरम्पेऽपि न ततूप्रामाण्यमुपलन्धम् १ प्रमाणनज्ञानमेव वा नोपरन्धम् ‹
आद्य, कथ स्वतः प्रामाण्यश्रहः, प्रत्ययप्रतीतावपि तदप्रतीतेः। द्वितीये तु, कथ शङ्क;
freq त्ततप्मायां भयोऽवयवेन्द्रियसंनिकषेयथा्थलिङ्साद्र्यवाक्याथज्ञानानां
परत्येकमैव गुणत्वमन्वयव्यतिरेकात् | यत्तविशेषदरनमपि गुणस्तदनुषिधानात् |
यद्यपि स्थाणत्वव्याप्यवक्रकोशटरयाद्यारोपविशेषगुणदशंनेऽपि स्थाणत्वश्चप्रो भवत्येव ,
तथापि विक्ञेषदर्शनं प्रमारूपं गुणो विवत्तितः |
wa प्रोप्राण्वसिति। प्रामाण्यस्य स्वतो प्रहेऽनभ्यासदशोतपन्नक्ञाने
ALITA न स्यात् । क्षानच्रहे प्रामाण्यनिश्चयात् । अनिश्चये वा न स्वतः प्रामाण्य
प्रहः। alae च धम्मिक्ञानायावान्न संशय इत्यर्थः| ag स्वग्राह्यत्वेऽपि पर
्राह्यत्वात् स्वस्याप्यन्यपेक्तया परत्वात्; EAA ITAA सिद्धसाधनम् |
न च प्राहयप्रामाण्यापेत्तया परत्वं ब्राहकस्यापि। श्राह्यप्रामाण्यत्वेन तदपेक्षया
परत्वाभावात्। अघ्राहयप्रामाण्यापेत्तयाऽप्रमाणत्वप्रसङ्घात् | अथऽनेकान्तिकञच |
उच्यते-भनभ्यासदशोतपक्नज्ञानप्रामाण्यं न स्वाश्रयग्राह्यं॑स्वा्चयातिरिक्तम्राह्यं वा |
आश्रये सत्यपि तदुत्तरतृतीयक्षणवत्तिसंशायविषयत्वात्। अप्रामाण्य-संशया-
पसंरायविषयत्वाच्च , अप्रामाण्यवत् । अर्थे faferasiq न निश्चयानन्तरः
तृतीयत्तणेऽथसंशयो न वाप्रामाण्यसंशयं विनेति नार्थेन व्यभिचारः |
ज्ञानत्वसंरायवदिति। यथा ज्ञानत्वे निश्चिते तत्र संशयो न भवति,
तथा प्रामाण्येऽपि निश्चित इत्यथैः |
अथ प्राभाण्यवदिति। प्रामाण्यज्ञानमावं न संशयविरोधकं किन्तु
प्रामाण्यनैत्रेति साधारणं ज्ञानमिति श्धिदुरमिघ्रायः। तत् fafata |
प्रााण्यस्य ज्ञानं प्रामाण्याश्रयो ज्ञानसित्यर्थः। ‘aaroarafa’fa पाठं प्रमाणरूपं
ज्ञानमिदयर्थः। निभ्वयमात्रतैव संशयभ्रतिबन्धकं न तु तद्विशेष इत्याशयेन
after: | तदप्रतोतेरिति। प्रामाण्यव्रतीतेरित्यथेः ।
1 ^ तदनवच्छदप्रसङ्लात्, 2 Vardhamana reads अघ STATE.
| Il. 12—buddhi
किरण।(वटी 583
धर्मिण एवानुपल्ब्ेरिति | att प्रच॒रतस्सम्थप्रतृत्तेरपि न स्वतः प्रामाण्यम् ,
अन्यथेवोपपत्तेः | प्रवृत्तिकरारणमिच्छा ` तत्कारणमिष्टाभ्युपायताज्ञानं तत््कारणमपि
ASMA AAA TAT इत्यादिस्वकारणप्राचयादेव WITH! Ag प्रामाण्यग्रहस्य
कचिदयप्युपयोगः | न चानवस्था प्रामाण्यस्यावश्यवेत्वानभ्युपगमात्। | aaa aT
उभयोरपि समत्वादिति |
यद्यपि शब्दानन्तरमुपमानमन्तभावयितुमुचितम् , तथापि शाब्द एव चेष्टाप्रवेशः
समव्रखप्रहत्तः। शब्द् एव तु शाब्दव्यवहारो otha: प्राविकत्वात्। चाक्षुषे ज्ञाते
ददीनवदिति क्ैचित्। तदमिसन्धाय शब्दप्रस्ताव पव चेष्ठोपन्यास इति मावः |
छ्य टितोति। fegarartaat विलम्बः स्वादित्यर्थः। saat न
प्रामाण्यघ्रहस्य सवंत्रोपयोगः। तथात्वेऽपिः भरित्यभ्यासापन्नलिङ्ाचुसंघाना-
दृप्युपपत्तिरित्याह-अन्यथेवेति। ननु पक्तलिङ्गव्यापारल्लानानां प्रामाण्यानव-
धारणे स्वाश्रयाद्यसिद्धिस्वधारणे चानवस्था । न च लिङ्कादिक्ञानं स्वविषयनिश्चये
HUEY स्वप्रामाण्यज्ञानं Ada, प्रामाण्यसंशये छिङ्खस्य सेदिग्धत्वादित्यत आह्
~न qaqa) चरध्रामाण्यज्ञानस्य gamma कोटिस्मरणभावेन
विषयान्तरसंचरिण वा प्रमाण्यसंशयानदश्यस्मावादित्यथंः। अन्यथा भद्धपक्तेऽपि
प्रामाण्यस्य ज्ञानावुमितिग्राहयत्वेऽनवस्था स्या दित्याह- तथात्वे वेति । प्रामाकरे-
ऽपि मते प्रामाण्यस्य स्वग्राह्यत्वं न TANT, स्वरूपप्रामाण्यबहिभूतत्वात्,
किन्तु परपराह्यत्वेऽनवस्थानात् परिशेषाञ्चमानेन मानान्तरेण वा प्राद्यम् तथा च
ततप्रामाण्यस्यापि स्वग्राह्यत्वमन्येनेवेत्यनवस्थति भावः। प्रामाण्याचुमानं च
प्रथमं व्यति्रकणा । अयं पृथिवीत्वेनाचुभवो a पृथिवीत्वाभाववति पृथवीत्व-
प्रकारः गन्धवद्धिशेष्यकपुथिवीत्वध्रकारकनिश्चयत्वात्, यन्नैवं add, यथा
पृथिवीथ्रमः। तथा च प्रथिवीश्रमे पृथिबीत्वाभावक्षति परथिवीत्वप्रकारकत्व-
गन्धव दिशेष्यकप्रथवोत्वप्रक्रारकत्वाभावयोऽयाक्ित्रहादधामाण्यग्यापकदहेत्वभावाभाव -
रूपाद्धतोरप्रामाण्याभावाभावरूपं प्राद्ाण्यं सिद्ध्यति । यहूष्यापकतया हेत्वभावो
गरहीतस्तदभावस्येव «Ral सध्यमानत्वात्। उ्थतिरेक्यनन्तरं तज्ञातीयत्वे-
नान्वयिना प्रामाण्यानुमानम्। यथेदं giadiard प्रमा गन्धवद्धिष्यकपूथिवीक्ञान-
त्वात् , ततेन मतवत् । भधिकस्तु पट्वोऽन्वोक्षातस्वबोषे प्रदर्शित इति नेद
प्रतायते | |
सभमयवद्ेति | want चेष्ाविशेषस्य संकेते gear aa ततोऽथं-
` प्रतीतिः। सङ्कखेतज्ञानघुरःसरं प्रदत्तप्रमाणस्यैव च शाञ्दत्वाचेष्टाया अपि तथात्वात्त-
नान्तभवश्चेष्टाया gad | धवं सति चेष्टायां शब्द्व्यबहारमुपपाद्यति- दाद्
एव् त्विति |
10
15
20
25
Or
10
15
20
80
{1. 12—buddhi }
584 किरणावटी
अन्ये ठ TAT चेश प्रमाणसित्याहुः। न द्यत्र धूमायिवन्नियताविनामावोपलम्भः,
नापि घट्पटादिवन्नियतसङ्कतोपलम्भः, किन्तु उद्र््वतजनीमालविन्यासाद्शसंख्यामात्र-
प्रतिपत्तिः क्वचिदेव केषर्िदेव भवतीति कथमिव नातिरिच्यते। तदेतदुभयमपि
दुषयति-- प्रसिद्धाजिनयस्येति। प्रसिद्धो व्याप्त्या गहीतोऽभिनयः संस्थानविशेषः
सङ्केतविरोषो येन पुरेण तस्र रोष्टा कायिकव्यापारेण प्रतिपत्तिदशेनात्
प्रतिपत्तिद् शनरूपत्वात् | तदपि प्रतिदशेनमुपलमभ्यमान ज्ञानमनुमानमेवानुमानफल-
wast: | अथवा तदपि वचेष्टारूपसप्यनुमानमेवानुमाकरणमेव राब्दस्मृत्यवान्तर-
ग्यापार्ं तदिति विदोषः | इदमत्राकूतम् । सति चेष्टायाः प्रामाण्ये तदीयप्रवेश-
श्चिन्तनीयः। प्रामाण्यमेव त्वसौ न भवति, द्विविधा हिसा, कृतोङ्कतसमयभ्मेदात् |
तत्र॒ HATHA तावचेष्टाऽमिप्रायस्थशब्दस्मरणमात्तोपयोगिनी किपिवत्। शब्द् cag
चेष्टयोत्पादितस्मरणसमारूढः प्रमाणमर्थे। न च BEATA शब्दविषय-
मेवास्याः प्रामाण्यं प्रमाफल्स्य तथात्वात् | न च स्परृतिरेवास्मावान्तरव्यापारः।
aa A a
न aria । पुमभिप्रायस्यानियतत्वादित्यर्थः | नावीति | रेश्वरस्याघुनिकस्य
वा नियतस्य संकेतस्याभवादित्य्थः | अतः कलक्तप्रमाणकैधस्म्यां Aer मानान्तरमेवेति
भावः। द्विविधेति। यद्यपि सर्वा aor कृतसमयैव । दर्यास्तु fads |
स्वनियतोऽपि कविदेवदत्तादिपदबदाधुनिको यथा egal तञ्जेनीस्पर्शे । कवचिह्
धटरादिपद्वदैश्वरः } परादिपदवश्चे्ठा विशेषस्याप्यनादित्वा विशेषात् | FUGA
बुद्धिमावे परेति । तथाप्याधुनिकसंकेतमाधित्य रृतसमयत्वाशृतसमयत्वग्यवहारः |
तत्र करतसमयेति । नन्वभिप्रायस्थः शब्दो न तावत् समयग्राहकादन्यो
घाच्यः, तस्य नियमेनोपस्थितो मानाभावात् । नापि समयत्राहक पव शब्दः। सं
हि तद्रा स्याह यदि चेष्टायां शब्दददेव परं समयग्रहः स्यात्। न चैवं चेशटान्तरेणेव
व्यवहारश्चे्टायामपि समयग्रहात् |
मेवम् । यत्र शाड्ेनाथैबिरेषे derfadeer संकेतग्रहस्तदमिपरेव्योक्तम् |
तन्नेति | तन्न चेष्टातः wT पव स्मर्यते, स पव स्मरतः संसग्बोधक्तोनं
ascad: | छिपिवदिति। यद्यपि fet: शञदसंकेतो नाथऽर्थविशेषमजानतोऽपि
Bund: शञ्स्वरूपक्ञानादिति वैषम्यम् , तथापि यथा बाक्याथसंकेतितानां पदाना
वाक्यार्थस्मारकत्वं तथा aa विशिष्टेऽर्थे चेष्ठायाः aga गहीतस्तन् विशि्टाथेस्य ततः
स्मरतिरेव argaa इति कुतः स्घतिमात्रोपयोगिन्याश्चेष्टायाः प्रमा णत्वमिच्यभिप्रैव्यो-
त्तम्- न् चेति। salar न प्रमेति ara: |
4 स्यृत्यवान्तरव्यापारमिति शेषः 2 A हतसंनधाह्लतसमय."
[ IL. 12—buddhi
PUTTTSt ५९६
यदि हि चेोपधानमन्तरेणावगतोऽपि & शब्दो नार्थं गमयेदेवमपि सम्भवेत्। नं
sachet | नन्वेवं सति चेष्टयेड्मूकस्य भ्यवहारानुपपत्तिः; न ह्यसौ ततः. शब्द्
स्मृतिमान् , अगृहीतसमयत्वादिति चेत् १ अत एव तं प्रति समयबलेन शब्दवदथ॑ऽपि
चेष्टाया; ऊुष्ठत्वभनैव ग्यवहाररूवन्वयव्यतिरेकाभ्यां नियतविषयाविनाभावस्य प्रदत्ति-
निद्रच्यौपयिकाभिप्रायानुमानादेडमूकष्य करितुरगयोः कशाङ्कशाभिघातादिवेति |
भङृतसमया चेष्ठा न प्रमाणान्तरसविनाभावात् | न दि यत्र धूमस्तच्राचिरित्यनौपाधिक-
` सम्बन्धवद् यलोध्वैतर्जनी तत्र दशसंख्यापदार्थस्मरणमिति नियमः , मयोपदशानादिषु
व्यभिचारात् । स्मारयतु वा पदाथीन् तथापिन प्रमाणम् | द्विधा fe at समयप्रकारः
भेदात् , कृत्यन्वयिनी च्तष्व्यन्वयिनी च । aa कृत्यन्वयिनी' प्रयोजकामिप्रायं स्मारयन्ती
Cr
प्रवतेयति, न तु किञ्चित् प्रमापयति घरटीप्रहरकश्चद्खुध्वनिवदतो न प्रमाणमेव | 10
यदि हीति। य॑ जनयित्दैव dole यस्य नियतपू्व॑भावस्तस्येव azarae
त्वादिति माषः) a चेव मिति | ‘ast विनाप्याकाङ््तादिमतः राञ्दाट् व्युतपन्न-
स्ार्थप्रत्ययाह् व्यभिचार इत्यर्थः। नन्वेवभिति। तथा च व्यभिचारान्न सवत्र
चेष्टायाः शञ्दोपज्ञीवनमिति भावः। अत एवेति । शब्दब्युतपर्यभावादित्यथः।
तथा च त्वदीयं sad चेष्रासाधारणं न तत्रास्तीति aera ax प्रमाणं न स्यात् ।
Marat च त्र akan नास्त्येवेति भावः| व्यवहारश्च ति। न च शब्दै-
ऽप्येवमभिप्रायानुमानादेव प्रचत्तिरस्त्विति वाच्यम् । रशब्दादिदं निधिनोमीत्यनु-
ग्यवसायात्तस्याुमवजनकत्वे स्थिते तदनुद्रूखकषव्यनादिति भावः |
अक्तेति। यच हक्चदावाधुनिक पव संकेतः क्रियत इत्यथः | अ विन-
भावेति। व्याधिं विना चान्येनान्यस्य स्मरणेऽतिध्रसङ्क इत्यथः | तस्मात्
क्वचिच्छग्दस्मत्या क्वचिदमिप्रायाुमानेनान्यथासिद्धा न पदार्थस्मारिकेति न चेश
fafiiargaa प्रमाणमिति भावः। ननु यथा घटादिपदानां शक्तिप्रदे प्रयोजकवाक्यो-
चारणानन्तरं प्रयोऽयस्य प्रवृत्तिदरनाद्ाक्यार्थज्ञाने वाक्यस्य कारणतां गृहीत्वा
पश्चादाबापोद्ापाभ्यां तत्ततपदानां तत्तदर्थज्ञाने शक्तिगर्ते, तथा चेष्ठासमरहस्य विशि
छर्थ्ञाने देतुत्वं प्रहीष्यत इति Ser प्रमाणं स्यादित आद- स्मारयतु वेति,
परकारमेदमाह- करत्यन्व िनीति। यस्यां सड्ेवयितुः कतावभिप्रायः सा कृत्यः
न्वयिनी | यथा शङ्कुष्वनो यास्यसीति | यस्यां ज्ञाने तस्याभिप्रायः, सा ञप्ट्यन्बयिनी ।
K—38 `
19
20
29
10
IL 12—buddhi |
586 किरणावदी
कप्तयन्वयिनी कारकेषु कतकमीदिरदिता केवलप्रातिपदिकाथैप्रधाना यथो्व॑त्जन्धा
ददोति | क्रियासु वत्तमानप्रधाना;, यथा आकुञचितहस्ताहवानादागच्छेति । तथापि
गौर हत्यादिपदैरिव स्वतन्तेषु पदार्थेषु स्मारितेषु परस्परमन्वयायोगः | पदेकदेशविभक्ति-
विरोषवचेष्टकदेशविशेषात् प्रकरणविशेषाद्वा कारकादिस्मृतिनियम इति चेत्, a
चेषटकदेरोऽपि विशेषाभावात्" | न द्यतीतानागतवर्चमानादिप्रतिपादकं चेष्ैकदेश-
विशेषं पश्यामः | प्रकरणादयस्तु विषयविरोषे शाब्दादीन्नियमयन्ति, न ठ कारका्थैकाल-
विशेषे नियमयन्ति, तथास्वे वा गौरश्व इत्यादावपि प्रकरणादिभिः क्मैतवादीनुन्नीय विवक्षि
तानुव्यवस्रायः स्यात् | न हि चेष्टाकठपि प्रकरणादयः कार्कषिद्देषानान्ञप्तुमलम् | ननु
पदकदम्ब इत्यस्ति नियमः, तथाच कालसंख्याविशेषप्रतिपादकविभक्तिसमभिव्याहार-
वेय्थघप्रसङ्ः | ` कथ तहिं ततो व्यवहारविशेषाः संशयप्रतिभयोरन्यतरस्मात् विशेषानु.
पलम्भेऽपि दूरवसिनि समानधमिणि स्थाण्वथिन इवेति । तस्मादुभयथापि चेष्टा a
प्रमाणम् | तदिदयुक्तम्, “Haft | अकृताभिनयतचेष्ठायाः प्रामाण्यसम्भाव-
` नेव नास्ति, कृताभिनयस्य तु चेष्टा स्वरूपतो यद्यपि न प्रमाणम् , तथापि संशयज्ञानवलिङ्ध-
तया प्रमाणसिस्यथंः |
15 यथोध्व॑तजेनीकरणे दशसंख्या ज्ञास्यसीति। कारकेषिकिति । प्रातिपदिकार्थमालं
20
स्मयते न त्वन्वयप्रकारः कम्म॑त्वाद्यपीत्य्थः। gata करेयास्वरूपप्रधाने-
त्यथेः। ननु चेष्टाया भभिप्रायमाज्रद्योतनेऽन्वयप्रकारे कम्मत्वादिषु Gut: सङ्क तः |
न च पूरवेरन्वयप्रकारेषु काचिचे्टा सङ्क तितेति वाच्यम्, इदानीमपि तत्करण-
संभवात् । कथं वाऽपश्रंरो ऽन्वयप्रकारोपस्थापकविभक्तयभावेऽन्वयबोधः। मेवम् ।
गामानयेलय्ेव गोः कर्म्मानयनमिव्यत्न वाक्यारथप्रत्ययाभावादन्वयभ्यतिरेकाभ्यां
विभक्तयुपस्थापितकम्मेत्वादेरवान्वयबोधकत्वात् | अपभ्रंशे तु विभक्तिसंकेतारोपादेव
स सगेबोध इति स्वतन्त्रपदार्थोपस्थितो गोरण्व इतिवन्नान्वयबोधः स्यादिति ara: |
व्रकरणाद्थस्त्विति। नानार्थादौो सामान्यशब्स्य विशेषपरत्वमातं
प्रकरणादितः स्यान्न तु कारकविशेषान्वयप्रकारोपस्थितिरपि | तथात्वे वा स्वतन्त्र
पदार्थोपस्थितावपि प्रकरणादिनान्वयप्रकारोपस्थापकविभक्तयुक्नयनादन्वयबोधः स्यादि-
त्यथः। कथं तर्हीति । व्यवहारस्य संसगं्ञानसाध्यत्वादित्यथः। स्वरूपत
इति । असाधारणप्रमाकरणत्वेनेत्यथः; |
‘TA Sener,
| IL. 12—buddhi
किरणावली | 981
४७ EN pa" | ~*~ [क
उपमानमन्तभावयति--अयाप्तेनेति। आप्तेन प्रसिद्धसादृस्येनाप्रसिद्धगवयस्य |
अक्षातगवयस्य HET गवय इति जिज्ञासावतो गव! Mawar गवयशब्दवाच्यस्य प्रति-
पादनात् , यथा गौस्तथा गवय इति आप्तवचनमेवातिदेशवाक्यमेवोपमानं प्रमाणमित्यथः।
वाक्यादेव संलासंजिसम्बन्धपरिनच्छेदस्यापि fas: | तथा हि; न तावदस्य विषयः
साहृश्यपदब्यपदेद्ये पदाथान्तरमेव सम्भावनीयम्, सादद्यस्य सामान्यानतिरेकात् |
भूयोऽवयवसामान्ययोग एव हि सादृश्यं, न चेतत्सहशोऽसाविति ज्ञान न प्र्यक्षमिद््िया-
सम्बन्ध(दध)त्वात् । विरिष्टाननुभवेन चास्मरणरूपत्वादुपमान प्रमाणमिति वाच्यम्; तथा
सत्येतद्विसदशोऽसावित्यस्याप्युपमानत्वापत्तेः । सादृद्यनियतं चेतत् | अथेतदथा-
भ क क
पत्तिरेवेति मनोरथः, तथा च कृतमस्मास्वपि विद्ेषेणेति |
ननु साद्रश्यमेवोपमानस्य विषयत्वेन परिच्छैयं भविष्यतीत्यत atz—
तथा हीति। सामान्यं च यथायथ प्रत्यक्ञादिपरिच्छे्यमैवेति न॒ age
मानान्तरापेत्ेत्यथ : । ` _
यद्यपि aga सप्रतियोगि न तु निष््रतियोगि सामान्यमैक', तथापि तद्धिन्नत्वे
सति तदूतभूयःसामान्यववं सादश्यम् | तत्र च मेद्: सप्रतियोगिक इति तद्धितस्य
साद्रध्यस्यापि सप्रतियोगिकत्वम् |
यद्यपि चैकमेव सामान्यं न सादृश्यं भूयःसामान्यात्मकतयाज्खीकारे च साद्रभ्य-
मनेक स्थात्, तथापि aaqg भूयःसामान्येष्वेक्षत्वमोपाधिकम्। ag wegen
naa इति भ्रत्यक्ञानन्तरमेतत्सदूशो गोरिति ज्ञानमुपमानफटं स्यात् ›, तस्येद्दरिया-
संनिरृ्टविषयत्वेनाप्रत्यक्ञत्वादेतत्सद्वशत्वेन पूवेमनचुभूतविषयत्वेनास्रतित्वादित्याह
—a चेतदिति। wea सति तद्धिधर््मयं व्यक्तिरित्यवगते पतद्धिधम्मां सा
व्यक्तिरित्यपि ज्ञानमुपमानफटं स्यादुक्तयुक्तरित्याह- तथा सतीति |
अथेत दिति ag नेयाचिकानामर्थापत्तिरवुमानम्। न चात्र तत् सम्भवति |
सा ग्यक्तिरेतदसदशी पतन्निष्ठस्ताद्रश्यप्रतियोगित्वादिद्यस्यागमकस्वात् | ततप्रतियोगिके-
तच्लिष्ठसादभ्यन्रहे ` तद्विशेष्यकस्य तृतीयिद्कपरमशंस्याभावात् । विशेष्यस्येन्धिया-
संनिकर्षात् 1 न च ततुप्रतियोगिकसाद्भ्ये ada ada ततप्रतियोगित्वे संशया
भावात् समानसंवितसंवेयत्वेनेतत्साद्रश्यप्रतियोमित्वमपि भातमैवेति वाच्यम् ,
इन्द्रियसंनिकर्षाभावेन समानसंवित्स वेघयत्वाभावात् |
* अन्राहुः-प्रत्यत्तज्ञानस्येन्द्रियाथक्त निकषजत्वे नियमो a तु atardisatea-
दिषयस्तावन्तः सर्वेन्द्रियसंनिद्ष्ठाः, अयं सं इति विपरीतप्रत्यभिज्ञाया
व्यभिचारात् । न च विशेष्ये dat नियम प्रेति वाच्यम्, तथापि मनसैव
परामशेजननात् | | 3
10
15
20
25
30
10
20
28
30
Vl. 128 ——buddhi |
588 किरणावली
संज्ञासेज्ञिसम्बन्धपरिच्छेदः प्रत्यक्चाद्यसाध्यत्वाढुपमानफलटमिति चेत्, न । वाक्याद्
तमयपरिच्छेदोपपत्तः | यः खट Mewes गवयश्ब्दः संज्ञेति वाक्यादेवानेन
समयस्य परिच्छिन्नत्वात् tesa! प्रत्यभिजानाति अयमसाविति | भवेदेवं यदि
सोयं शब्दप्र्रत्तिनिमित्तं स्यात्, तथा सत्यप्रतीतगूनामव्यवदहारपरसद्धात् । न चोभय-
मपि निमित्तम्। स्वयंप्रतीतसमयसम्बन्धे अतिदेशवाक्यप्रयोगानुपपत्तिरिति चेत्,
न । गवयशब्दे बृद्धव्यवहारात् गवयत्वे व्युत्पन्नो यदिवा सादृश्य इति कथमेत-
निधारणीयम् १ ननु मानमनिद्धार्यताम्, तथाप्यापाततः सन्दिहानत्वात् एतावतैव
वांक्यमफलमिति चेन्न । पूवं निमित्तानुपरन्धेन फरसिद्धिः, garde तस्मिन्नुपलन्पे
तदेव वाक्यं स्मृतिसमयारूदं फटिष्यति | अध्ययनसमयग्रहीत इव वेदरारि-
र्ञोपाङ्गपयवदातस्य कालान्तरे । न च वाक्यं वाक्येन स्वार्थस्य प्रागेव वा बोधितत्वात्
पयेवसितमिति | गौसदश्षपदस्योपलक्षण निमित्तयोरन्यतरतात्पर्यसन्देहात् । इदानीन्तु
भथ गवयशब्द्ः कस्यचिद्वाचकः शिष्टैः प्रयुज्यमानत्वादिति नागरेण fata
विशेष' जिज्ञासमानेन ater गवय हइत्यारण्यक्त पृष्टे तेन च Pass गव्य इत्युक्ते
यदा नागरको वन॑ गतः ` पिण्डं तादशमनुभवन् बाकयाथस्मरणसदहक्घतात् साद्रभ्य-
ज्ञानादयं गवयशब्दवाच्य इति प्रमिणोति तदा Wardindaracicese उपमानफडछ-
मिव्याह-संज्ञासंज्िसंबन्घेति। रवं दाक्यादेव नागरकेण यो गोसदृशः स गवय
इति प्रतीतेन तदुपमानफरमित्याह- वाक्यादेदेति | कवल भिति) अ Ta
वाक्यद्धोसद्रशो घम्म गवयपद््वाच्यतयाव्धृतस्तमिद्यनीं पश्यामीति प्रत्यिक्ञानमान्नं
द्रे गवये भवतीत्यर्थः | गवयपदे मववत्वं asfalafad तन्न ga प्रभितम् ।
प्रमितं च waged तन्न प्रदृ्तिनिदित्तमतः प्रद्त्िनिभिषवाह्ानान्न शब्दा्ततफल-
मित्याह भवेदेव भिति | तदुपपादध्ति- तथा सतीति | Weare तक्लरूप्ति-
सादभ्याज्ञानारित्यथेः । - वस्तुतो गोसाद्र्यापेक्ञया nanan wyeariaia भावः |
स्वथं प्रतोतेवि। यश्मिन् carafe स्वयं व्युत्पक्वस्वत् परस्य बोधनीयम् ,
भवश्यकश्च गवयस्व एव गदयपदप्रद्लिनि भि्तवया व्युतपन्नस्ततस्तदेव aqua
निमित्तं बोधयेदित्यथेः। तथाप्यापातत dai गोसाह्ष्यं a प्रदत्तिनिभित्त
तदुपलस्तितघसमन्तसमिति संशये क प्रवुत्तिनिमित्तनिश्चय इत्यथः । अकल भिति |
प्रत्तिनिमित्तदिशेषानिन्चायकमित्यथः । पूङिष्यतीति । प्रद्त्तिनिमित्तं बोधयि-
ष्यतीत्यथंः। तातूपये संदेहा दिति। यदापि साद्रश्यस्यैव शब्ोपस्थितस्य
भरदत्तिनिमित्तत्वनिश्चयस्तदापि न वाक्यप्यंवस्तानप् , तात्पथ्यंदिषयाक्ञानात् |
1A द्वघंप्रतोतस्रसयसेंक्रान्तये,
( IL 12—buddhi
किरणावली 589
गवयत्वेऽधिगते तर्कपुरस्कारात् wewenieanaal व्यत्रस्थापितायां weal घोष
इतिवत् वाक्यादेवान्वयप्रतीप्युपपत्तेः | तदत्र निपुणाः प्रत्यवतिष्ठन्ते। नन्वेवमपि
वाक्यं पर्यवसितमेव, तथा हि Maca गवय इति सामानाधिकरण्येनैवान्वयोपपत्तौ विरोष-
सन्देहेऽपि वाक्यस्य पर्थवसितत्वेन मानान्तयोपनीतानपेक्नणात् | भवति हि रक्तारक्त-
सन्देदेऽपि पटो मवतीति वाक्यपर्थवसानम्, अन्यथा वाक्यमेददोषात् | यत्र तु
गङ्गायां घोष दत्यादौ पदाथा एवान्वयायोग्यास्तत्र प्रमाणान्तरोपनिपातेनाप्यन्वयः |
"तस्माद् Mae गवयशब्दवाच्य इति वाक्यान्निधितेऽपि सामान्यविशेषवाचकत्वे अस्य
मानान्तरमनुसरणीयम् | न च तदतुमानादिकं सम्भवतीव्युपमानमेव तदाचक्षत इति
साधु विरचितम् । एतत्त मुदूत्तमालमवधीयताम् | द्विविधं हिसामानाधिकरण्य, शान्द्-
माथ च, तल न तावच्छाब्दसामानाधिकरण्यमाल्िणान्वयोपपत्तिः , मातामे वन्ध्ये- 10
व्यादिष्वपि प्रसङ्धात् । नापि क्रियाकारकयोः परस्परमयेक्षामालेण, तथा सति गङ्खायां `
जलमितिवद् गङ्गायां घोप्र दहव्यलापि परस्परमाधाराधेयभावप्रतीतावन्वयप्रसङ्गात् |
आतु सामानाधिकरण्यं, यथा घोप्रपदाथैप्याटोचनायामिह दुरुभम्, `तथा WaT
गवय इत्यत्रापि दुलभमेव 1 गोस्ताहश्यं गवयपदप्रदृत्तिनिमित्त न भवतीस्यायुष्मतैव
निष्टङ्कितम्। उपलक्षणमाल्नेण चोद् हृतेन गोसादृश्येन यदुपलक्षणीयम् गवयत्व तेन 15
सह यद्यन्वयः, तदा गङ्गापदेनाप्युपलक्षणीयतीरेणेव we धोषस्यान्वयोपपत्तौ कथमन्वय-
वेुयेम् १ तस्माद्वास्तवसामानाधिकरण्यविरहादपयवसन्न वाक्यमेवंविर्घां प्रमां करोति,
तचानुमानशरीरमेवेति | |
न हि भ्रान्त्यान्याद्रशान्ययवयोपे काक्यं पर्य्यवस्यतीत्यथैः। उपषटष्षणलायाभिति |
गवयत्वे प्रचत्तिनिमिक्ते ताचवय्य॑किधारणाछ्त्तणया शब्दस्तद्रोधक इव्यर्थः । यथाश्रुत- 20
पदा्थान्वयेनेव वाक्ये पलिते aa न कदप्यतै। यत्र तु agai घोष इति-
वद्न्बय एव सुख्यार्य न संभवति तत्र तद्कघ्पनम् । इह तु गोसाहृष्यसभानाधिकरणं
गवयपदवाच्यत्वभिति शब्दष्दवगतस्यप्रेऽपि न बाघ दइत्याह- नन्विति,
विरोषसदेहः प्रघ्रु्िनिभित्तसदैहः। अन्यथेति | यदि मानान्वरोपनीतरक्तत्वाद्ययेद्धं
परो मदतीति वाक्व पय्वसन्न' तदा पटभवनरक्तत्वयोविधयत्वेऽथमेदाद्वाक्ष्यमेद्ः 25
स्यादित्यथः।
शाब्दं समानविभक्तिकतामावम् | भां वक्ततातपर्यविषथीभूताधभ्रतिपाद्-
कत्वम् "परस्परापेक्तामान्नेणे 'त्य्ान्वयोपपत्तिरित्यनुषञ्यते। तस्पाद्वास्तयेति |
1A तस्माद् गबयशब्दी वाचक,
Il, 12—buddhi |
590 किरणावली
अथोपत्तिमन्तमावयति--दृद्नाथौपत्तिरिति। ध्यते उपलभ्यते इति
दरानमुच्यते | उपलभ्यते हेयोपादेयत्वादिना विषयीक्रियत इत्यथैः। ald चासा-
वयश्चेति दशनाथः, दश्यमानोऽथा यलानुपपद्यमानः सन्नथान्तरं कल्पयति सा दशेनाथा-
पत्तिः, यथा जीवन् देवदत्तो गहे नास्तीति। इह हि गहासच्वं दृदतरप्रमाणोपलन्धं
जीवता क्वापि भवितव्यमिति सामान्यतः प्रवृच्यानुमानविरोधादन्यथानुपपद्यमान्-
मथान्तरं बहिःसत्वरूपं कल्पयतीति तदेतद् ` दूषयति-- विरोध्येवेति |
विरोध्यनुमानमेवेत्यथः । यद्यपि जीवतो ग्हाभावस्य बहिःसद्धावो न विरोधी, किन्त्वनुकूल
एवोपपाद कत्वात् , तथापि जीवनगरहासत्वयोः परस्परविरोधित्वादनुमान विरोध्यनुमानम् |
नयु यत्र गोसादूश्यगवयपदवाच्यतयोः सामानाधिकरण्यमान् रव aq ,
न तु गवयत्वप्रचत्तिनिमिच्तकतायामपिः at शब्दस्य पयग्यैवसन्नत्वात् ` प्रमाणान्तरं
णवयत्वध्रव्रत्तिनिमित्तताप्राहकं बाच्यम्। अथ गोरबाख्यतकंणेतराग्रचत्तिनिमित्त-
कत्वेऽबध्रुतं गवयपदं गवयत्वप्रदृत्तिनिभित्तकम् इतरप्रचृतिनिमिच्कत्वे सति
सम्र्तिनिमित्तकत्वात्, aad adafafa म्यतिरेकी स्यात्। न। इतराप्रवृत्ति-
निमित्तकत्वस्य केवरतकस्यानिश्वायकत्वेनासिद्धः। तस्माद् यस्य तकः सहकारी
तन्मानान्तर वाच्यम् |
अत्राहुः- सप्रवृत्तिनिमित्तकताघ्राहकस्तामान्यतो gata गोरवाख्यतक्-
सहकृतं गवयपदस्येतरप्रद्स्िनिमित्तकत्वे गबयत्वप्रचुत्तिभिमित्तकतां परिच्क्िनत्ति
क्ट्मानं धव तकस्य सहकारित्वे संभवति कष्पनीयप्रमाणे तथात्वस्यान्याय्यत्वा-
ह्रौरवादिति। | [ि
हढतरप्रमाणेति | योग्यानुपलम्भसहृतेन्दरियप्रादयत्वेन गृहासस्वस्य निभ्चित-
त्वमुक्तम्। Ge जीवनमपि अ्योतिःशाख्नात् प्रमितमिति मरणं न कर्ष्यते |
ञअन्ययेति। बदहिःसचं विना gerd जीवित्वमनुपपद्यमानमथापत्तिफलपित्यथः |
'विसेभ्येवे'त्यनेन sade नोक्तमित्यत आह-- विरोधीति तथापीति ।
यद्यपि जोबनवंहिःसखयोभिथो fda agains देवदत्ते न ada इति केन बरहिः-
aa साध्यम्, तथापि जीवता क्वापि स्थातव्यमिति यदि गरहबिषयकं स्यात्तदा
विरोधः स्यादिति तक्कितिन विरोघेनानयोविरोधित्वम् | अत aq यथाश्चुता-
[ IT. 12—buddhi
किरणावली 59]
इदमतामिसदहितम्। न तावदनियम्यानियामकयोः परस्परमुपपाद्योपपादकभावः, fe
प्रसङ्गात् | अथानेन सहैव स्थितिरनेन विना नावस्था यस्य स्वभावादेव मिखितम्।
एवं ate व्यापिरेवेयमन्वयव्यतिरेकमुखनिरूप्येति कतमथीन्तरत्वग्रहेणेति? | न च
सत्यप्यविनाभावे तज॒ज्ञानवेधुयीत् प्रमाणान्तरत्वम् अनुपपत्तिप्रतिसन्धानस्यावद्याभ्युप-
गन्तव्यत्वात् | अन्यथाङतिप्रसङ्कात् | अथापच्याभासानवकाश्ा्च। यदाहमिह्
तंदा नान्य यदा बान्यत्र तदा नेहेति व्यात्ि्रहस्य च प्रस्यक्षत CA सुकरत्वात् |
परितोषात्तातपर्य्याथमाह--इद्मनघ्रेति। न तावदिति! भनियभ्यानिया-
मकयोरब्याप्यग्यापकभूतयोन परस्परमुपपाद्योपपादकभावः। नं हयभ्याप्यमघ्यापक
विनानुपपन्नम्, पि तु व्याप्यं व्यापकं विनाजुपपन्नमित्यनुपपत्तौ बयािरस्त्येवेति aa
प्रतिसंधानात् कव्पनमदुमानमेवेत्यथः। हय तिरेकैति। वबहिःसखेन विना
जीवतो pena: द्व न भवतीति व्यतिरेकव्याषिरेवेत्यथंः । कृतमिति । `
अर्थाप्तिरूपप्रमाणस्य कृतमनमानादर्थान्तरत्वव्रहणेत्यर्थः। यथालुमानं व्याभिज्ञानाद्भ-
वति, अन्यथानुपपत्तिस्तु कतप्यकल्पकयोर्व्याप्तावपि asad fia sada इति
नेयमनुमानमित्याशङ्य निराकरोति-न चेति। अन्यथेति! भदुपपत्ति-
ata विनापि कल्पना स्यादित्यथंः। अथीपन्याशभासेति। सत्ताबस्थित-
व्याप्तैव HAA वस्तुतो यदुपपादकं तत्क्रव्परैव परं स्यादित्यथेः | भन्वयव्यति-
रेकाभ्यां व्याप्रि्रहोपायमाह-- थद्¶हमिहेति । ag जीवतो gerada alg:
सखे साभ्ये afar व्यापकं gerd व्याप्यनिति व्यतिरेकभ्याक्तो बहिरसच्वं
व्याण्यं जीवतो गरहसखं व्ापकमिति यदहूयोगप्राथस्याभ्यां व्याप्यस्य निर्देशाद् यदा
नान्यत्र तदाहमिहेति वक्तुं युञ्यते। एवमन्वयग्याप्तावपि यदाहमिह aa नान्यत्रेति
` वक्त॒मर्हति। सत्यम् । age’ नान्यत्र तदाहमिंहेति व्यतिरेकव्याप्नो यदा नाहमिह
तदान्यत्रेत्यन्वयनव्याप्तो यत्तदोन्यैत्यासेन योजनात्। समग्यातिकत्वस्फोरणार्थमेव-
मुक्तमिव्यन्ये |
नय देशान्तरस्येन्द्रियासं निङ््टत्वात् कथं aa स्वव्यतिरेको ater: ? न | स्वात्म-
1A अतिप्रसङ्गात्, तथा चानेन व्या िरेषैयमन्वथल्यतिरेकसुखेन निद्प्यति क्रतमर्थान्तरलय हेण.
2A यदाहमिद तदा नान यदा Alaa तदाहिमरहति,.
10
15
20
29
10
15
20
Iw
Or
TL. 12—buddhi |
992 चिरणावशी
न चाविनामावनिश्चयेऽप्यपश्चघर्मत्वादभराधत्तित्वं व्यधिकरणोनाविनाभावस्येवः निश्चया.
योगात् ; न चात्र प्रमाणद्वयविरोधोऽपि; तथा सति रज्जुसरप॑वदेकस्य मिथ्यात्वप्रसङ्गात्,
विभिन्नविषयरत्वाच । क्व।प्यस्तीति सामान्यतो गेहस्यापि प्रवेशादेकविषयताप्यस्तीति
चेत्, यद्यव क्वचिदस्ति क्वचिन्नास्तीतिवन्न विरोधः। नन्वत्रापि विरोध एवाथीपच्या
चोभयोरप्युपादानाद्विषयव्यवस्येति चेत्, a} विभिन्नदेशतयानयोः सवच सम्भव.
व्यतिरेकेणेक विषयतया विरोध एव न सङ्कच्छते, तच व्या्िश्चरीरमेवेति | प्रसिद्धानुमान-
साधारणं चेतत्, न हि धूमोऽपि विना वहिनोतूपद्यते qarg yar भवितव्यमनुपकन्धेश्च न
व्येव देशान्तरसंसर्गाभावमग्रहात् | aa व्याक्तिसस्वेऽपि गरह्यसस्वस्य देवदत्तावसि-
न <. : <
त्वादपन्षघम्पतया नानुमानमिव्यत आह--न चेति। गृहनिष्टाभावप्रतियोभित्वस्य
fegeq पत्तधम्पेत्वादिव्यर्थः | उपरि सविता भूपैयलोकवखादित्य्रापि यदा
तदेति कालगर्भैव व्यासिगरं ह्यते। भूमैरुपरि संनिहितसवितृकत्वं कवा स्यम् |
ननु व्याप्तस्य पत्तघस्परत्वमनुमानत्वम्, व्यतिरेकिणि तु. व्यतिरेकयोऽ्यापतिरन्बयस्य
च पक्तधम्मेत्वमतो नानुमानत्वम् |
wae: - व्यािपत्षघम्बतोपज्ञीवनेन यद्रोधकं तदयमानम्। व्यतिरे-
किंणोऽ्पे साध्यामावब्यापकाभादप्रतियोगिनः पक्तधर्मतया तद्धिशेषत्वं स्यात्]
व्यतिरेकठ्याप्त्या वान्वयष्यािस्नुमीयते। यथा च विशेष्यासंनिक्षे तृतीयलिङ्क-
परामशेस्तथा त्रतीयलिङ्खपसमशेस्थल ca व्युतपादितमधस्तात्। न चाघ्रेति
जीवी देवदत्तः क्वाप्यस्तीव्येकं प्रमाणं गेहे नास्तीद्यपरमनयोर्विसेधन्ञानं कर्णम-
विरोधन्ञानं फलमपि नेत्यथः। तथा चेति । प्कस्मिन्धस्मिणि मिथो विर्दधार्थ-
प्राहिणोरेकस्य . मिथ्यात्वावश्यकत्वालयोर्मानस्वमसिद्धमित्य्थः। वि ध्मिन्नेति |
प्रमाणत्वे वा भिक्नविषयत्वसावभ्यकमिव्य्थैः। aq "क्वचिदस्ती"त्यस्य च्वचिच्येन
गृहस्यापि बिषयीकरणाहू गेहे ऽस्विनास्तीतिवदेक विषयतया विरोधः स्यादित्याह-
सामान्यत इति। fafaazmaaial वपिषयमेदेन यदुपपाद्नं तत्-
प्रमाणयोद्रैषयिकमेदप्रतिसन्धानात् | तख भावामावयोर्भिन्नदेशतयैबोपम्भात् | तथा च
व्यापषिज्ञानमावभ्यकमित्यथः। प्रसिद्धानुभानेति | घूमाद्रहिसस्ेऽनुपल्धेश्च
1A सववोपलम्भ-,
| II, 12—buddha
किरणावरी 593
भवितव्यमिति | sarrzafaer चार्वागूभागपरमागव्यवस्थापनस्य सफलत्वात् |
अनुमानाभवे विरोधस्येवासिद्धेरिति चेत्, न । व्याप्धिग्राहकेण प्रमाणेन विरोधस्योक्तत्वात् |
तस्मात् BIH 'विरोध्यनुमानमेवेति । ननु तथापि श्रुताथोपत्तिः gamed, केवल-
व्यततिरेक्यादिवत् किञिदैवम्यादित्याइ-- श्रवणादिति | एकस्य शब्दस्य भ्रवणा-
दनुपपचम(नतया यच्छन्दान्तरकल्पने सा श्रुताथापत्तिः । यथा, पीनो देवदत्तो दिवा न
gow इति sama wen इति वाक्यकल्यना, “शाब्दी marge शब्देनैव परि-
पूयते,” न हि भवति किं पचतीत्युक्ते कलायमिति शब्दग्रयोगमन्तरेण ्रतयक्षोपदर्िते
तदेससवे भावाभावग्राहकयोर्विरोधेऽर्बाग्भागपरभागयोस्तद्यवस्थापनमर्थापत्तिफटमैव
स्यादिति नामानं स्यादित्यर्थः | AAATATATS इति । धूमादिना भाव्यं-
मित्यनेन सममनुपलभ्धेविरोधस्तदा यदि धूमो ag रलुमापकः स्यात् । तथा च सिद्ध-
मलुमानमित्यथः । ध्या सिग्राहकेणेति। अमानेन समं विरोधो नोक्तः, किन्तु
धमवहिव्यापिप्राहकमानेन सहेत्यर्थः। अथ सामान्यध्राहकमानस्य विरोषतोऽनु-
पटञ्धिर्बाधिकेव तदा क्वचिव्स्तीत्यस्यापि गदे नास्तीत्यनेन सह न विरोध इति
तुर्यमिति aa) केवलृष्यतिरेक्यादिवदिति) यथा केवलग्यतिरेकय-
चुमानान्तरात् केनापि वैधर्म्येण पृथक्, तथा श्॒तार्थापत्तिरपि द्रर्थापत्तेः पृथगस्त्वि-
cay: | एकस्येति । पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्त इत्यत्नाप्रसिद्धराभ्निभोजनस्य
भोजनसाध्यपीनत्वज्ञ।पनमनुपपन्नं रात्रिमोजनमादाय सिध्यति । तथा fe यथाऽ
भोजी पीन इत्यत्र न योग्यताज्ञानं, तथा पीनो देवदत्तो दिवा न yew इत्यत्ापि
दिवाभोजनस्य योभ्यताघटकराजिभोज्ञनस्याग्रतीतेः। अतो योग्यताघरकोपस्थितिं
विनान्वयमलममानमिदं वाक्यं योग्यताघटकरात्रिभोज्नोपपादक् रात्रो भुक्त इति
वाकयं कल्पयित्वा तेन Gerard जनयति । पश्च ध्रयमाणस्यान्व यबोधज्ञनकत्वं
योग्यताघरकोपस्थापकेन Waa विनानुपपद्यमानं तं कल्पयित्वा यत्रान्वयबोधं जनयति
aa श्चुतार्थाप्तिरिव्यथेः। ag छाघवाद्रा्िभोजनमेव कठ्पयितु' युक्तं, शब्दस्यापि
तदुपस्थापनद्वारा योभ्यताघटकत्वादित्यत भह- शाब्दी होति । तथा च शब्दोप-
स्थापितमैव पदाथमाद्।यान्वयबोधकत्वमिति शब्द् पव nega इत्यर्थः । तदुप-
पाद्यति- न हीति। ag यत्र॒ किं पचतीत्युक्ते कलायं दुशंयति aa ag
K—39
10
19.
20
95
10
19
20
IL. 12—buddhi J
594 किरणावली
कमणि धरोतुराका्भानिषृत्तिः। क्वचिद् वधूपङ्केतादावपि" चेष्टाविशेषादमिप्रायस्थ-
शब्दविशोषानुमानादेव agian: | ननु वाक्येन प्रागेव स्वास्य बोधितत्वात् किम
घ्रानुपपन्नम्, वाक्यस्वरूपमेव गौरश्व इतिवत् परस्परमन्वयामावात् इति वूषयति- :
अनचमितानमानभिति। सिङ्गमूतादाक्यादनुमितेन पीनत्वेन तत्कारणीभूतं हि |
रालिभोजनमनुमीयते | अत्राप्येतदमिसहितम्, श्रताथीपत्तिस्तावत् स्वसिद्धान्तविरोषिनी,
तथा हि सिद्धस्तावदशैः प्रमाणस्य विषयो, नतु तेनैव eter | न च पीनो देवदत्तो
दिवा न अङ्क्त इत्यत रात्रौ भुङ्क्त इति वाक्यशेषोऽस्ति; अनुपलम्भवायितत्वात् |
उत्पत्निव्यक्तिसामग्रीतास्वादिग्यापारविरहादयोग्यस्यारोकितुमशक्यत्वात् | तस्मादभिप्रायस्थ
प्व. परिप्यते | गत्यन्तराभावात् वेदरूपे च वाक्ये वक्तुरभावात्, स चेदभि-
प्रायो नास्ति, नास्ति श्रुताथैपत्तिरिति। .न च OR तद्व्युतपादनं; निष्प्रयोजनत्वात् ,
रौकरिकवेदिकयोरत्पत्वाचच | तस्मात् स्वीकरणीय वेदस्य पौरुषेयत्वं, प्रतिहर्तव्या वा
विनापि मवत्येवान्वयबोध इत्यत आह--कचि दिति | अन्यत्र तथा कर्पनादि्यर्थः |
ag पचतीत्युक्ते स्वयं स्प्रतेनान्योदीरितेन वा कलायमिति शब्देनापि
नाग्वयबोधः | अथ तस्य पचतीत्यन्वयपरत्वं न ज्ञातमित्यन्बयबोधस्तद्यथंकद्पनेऽपि `
तद्थःन्वयपरोपस्थितिरन्वयबोधाद्कमित्यस्तु i पवं | gitar लाघवात्
(पिधानमैव' कट्प्यते न त॒ "पिधेहि शदः | |
, अन्राहुः-- ्वारमित्यत्र पिघेहि!शब्दाध्याहारं बिना द्वितीया a स्यात्।
क्रियावाचकसमभिग्याहारं विना ततस्ताधघुत्वाभावात्। किञ्च, यद्यन्यथोपरि्थते-
रेवान्वयबोधस्तदा -घटमानयेत्यत्रेव az: कर्मत्वमानयनं Hlaftews कुतो नान्वय-
बोधः १ अथ तथाविधपदोपस्थापितपद्ाथं परस्परमाकाङत्तेव नास्ति, तहि पदार्थो-
परस्थितिमाच्नं नान्वयबोधाङ्कम् , किन्तु पदविरशेषोपस्थितः पदार्थः शब्दोपस्थापित-
पदाथेनान्वयप्रतियोगीति सिद्धम् । was तत्र शब्दकदपनात्पीनो देवदत्तो
दिवा न भुङ्क्त इत्यत्रापि रात्रो yom इति शाञ्द् रव कर्पते |
अलुभितेनेति। यद्यपि पीनत्वं पदाथेतया नानुमैयम्, तथापि दिविसा-
5 भोजनविशि्ं पीनत्वं वाक्वा्थ॑तयाचमेयमेव |
1 भ. सद्धत(दावपि,
| 11. 12—buddhi
किरणावली 595
्रुताथै पक्तिरिति eat व्यसनम् | यत् पुनः ae Mag शब्देनैव पूयत इति
किमेतावताप्यस्य यथा नियमस्तस्य तथेव गमकत्वम् , अथैवच्छम्द्ऽपि तस्याविरोषात् |
तस्मात् सूक्तम् “अनुमितानुमानमिः'ति। |
सम्भवमन्तभावयति- सस्मकवोऽपोति । द्विविधो हि सम्भवो, योग्यताकारो
Maas | तत प्रथमोऽप्रसाणमेव अनिश्चायकत्वात्। यथा, सम्भवति क्षल्िये
aes, सम्भवति च ब्राह्मणे ag: | द्वितीयस्तु यथा, सम्भवति शतं west, सम्भवति
पुण्यं पुराणेष्विति। तद्थमाह--अविनाभावित्वादिति।. सदं हि रसते.
नाविनामूतं, नहि ara कारणेन विना भवतीत्यनुमानमेव |
स्यादेतत् । उपमानादौ प्रमाणान्तरप्रसक्तितम्भावनया यत् तत्रान्तभभावचिन्तनं
तदुचितमेव, यल वु प्रमाणान्तरस्थैव प्रसक्तिविरोध स्तदमावाख्यं प्रमाणमवश्याभ्युपगन्तं-
ग्यमत आ-अभावोऽप्यनुमानमेवेति | ahaa क्वचित् प्रत्यक्षमेवेत्यर्थः |
~=
नयु वाक्यार्थस्याचुमेयत्वेऽपि योग्यतादिकं खिद्कविशेषणमिति भाविनः करं
पदाथेसंसर्गोऽचुमैयः 2 :
उच्यते- बाधकमानाभावो योग्यता | अतो दिवा मोजंनवघेऽपि भोजन
सामान्यं बाधितं ata) यावद्धिशेषबाघे fe सामान्यवाधो, न चेह रञ्भिभोजनमपि
बाधितम् । gay मोजनसमान्यपाद्ाय योग्यताज्ञानं भविष्यति राज्रिभोजना-
ज्ञानेऽपि | |
यत् पुनरिति । यथाभूतस्य यस्य गमकत्वं तथाभूतस्यैव feged स्यादिति
माबः। न fe काय्येभिति। यद्यपि शतसंख्या कार्य्या न agadeT,
तथापि शतारम्भकेक्त्वारभ्यत्वं सहख्रस्यास्तीति शतसहश्रसंख्ययोः कस्य॑कारण-
भाव SH | |
कंचित् प्रत्यक्षमिति । इन्दियः्यापारन्वथा्ययुविधानादित्यथेः। ननु
चाभावो a प्रव्यक्त, इन्द्रियेण संनिकर्षाभावात् । न च विशेषणताप्राप्तिः, सम-
वायानम दुपगमेनान्र तदकद्पनात् । नाण्यभवोऽनुमानम् | तस्याप्रत्यक्ञ्याज्ञाय-
[पी ।
16 प्रमाणद्येव प्रसक्तिनिषधः>.
10
15
20
CTT
20
25
11. 12—buddhi |
596 किरणावली
नन्वभावस्य न इन्द्रियेण सन्निकप्री, नापि सत्तामाल्ेण व्याप्रियम{णस्य क्वचित्"
लिज्गत्वमत . आह-यथोतूपन्न मिति । यथोत्पन्नं काय कारणस्य सामग्रचाः
ara लिङ्गमेवमनुत्पन्नं कार्यं कार्यप्रागभावः कारणाभावे सामग्रया अभावे लिङ्गं
शापकम्* | स चाभावः क्वचित् प्रत्यक्षः, क्वचिचानुमानिक इति लोकसिद्धमेवेत्यथः
ननु इह Yas धटो नास्तीति प्रतीतेः साक्चात्कारित्वमसिद्धम् १ प्राङ्नास्तितादिष्विन्द्रिय-
व्यतिरेकेणापि तथाविधाभावप्रतीतेरिति Aq, न; वेजाप्यात् | नहि साक्षातक्त्यनु-
मित्योरेकृज।तीयत्वम् । तथा व्यभिचारि वा साक्षातूपरिद्श्यमानमपि aera न प्रत्यक्ष
तांमियात् | तल्लाध्यर्नुमीयमानवंहयादाविन्द्रियव्यमिचारसम्भवात् , साक्ात्क।रिजातीये
चा भावनज्ञाने तस्य वल्रलेपायमानत्वात् | अभावन्ञानमानुमानिकमिव्येतदेवासङ्गतम् |
तथांविधलिङ्खाभावे इत्यपि न वाच्यम् | भवति हि तद् भूतं, तदा चेताभाववत्
एकक्षीनग्रहणयोग्यस्य ज्ञीयमानत्वेऽपि Waqaar अज्ञायमानत्वादिति। नच
प्रदेशान्तरे घटवत्तया अक्ञायमाने प्रदेशान्तरे च तद्वत्तया ज्ञायमानेन मूतेतेदमनै-
ome
पनतंयाऽछिङ्त्वादित्याह-नन्वभावस्येति। तस्यामास्येतयर्थः । ख यायावं
शति । अभावप्रतीतेः सान्ञात्करित्वेनेदैव प्रत्यासस्यन्तसाभावेन विशेषणतायाः
रत्यासत्तेः कल्पनादित्यथेः | न त्वि [ न्वि]हति | तथा च सान्नात्कारित्वासिद्धो a
तते बिशेषणेताकद्पननित्यथः | वेजात्या दिति प्राडनारितितायामभावधासन-
alam, न teat) तथा च प्रत्यक्ञाभावप्रतीतो नेद्द्रियव्यभिचार इत्यर्थः| अन्य-
धातिग्रसङ्गमाह- तथा व्यभिचार इति । पकफज्ञातीयत्वामावेऽपि व्यभिचार
Read: | aera तस्येन्द्रियस्थ । ¶वजरेपायमानत्वाद्7्रभिचारित्वादित्यर्थः |
natalia | चैत्रेण सममेकग्रहणयोभ्यस्य क्ञायमानत्वेऽपीत्य्थैः। सयुक्तविरोषण-
तया मनःसनिकरषण स्मरणाहंस्य चैत्रस्य स्मरणाभावं गृहीत्वा तेन fesa भूतकते
तदानीं चत्राभावय [.-*?. -- (नमिति भावः|
नन्वेकग्रहणज्ञानयोग्यतायामपि संस्कारेद्रौधकवशात् feta स्मय्येते नं
सवमित्यस्मरणमन्यथासिद्धम् |
14 कस्यचित् , 2 SW.
[ If. 12—buddhi
किरणावली | 991
काटितिकमिति वाच्यम्, ^तत्े"तिपदेन विरोषणात् | नचैव सति ज्ञानामावस्यात्म-
धमेत्वेन भूतख्वमैत्वामावाद् व्यधिकरणत्वं मूतलज्ञानाभावयोर्विघयविषयिमावृलक्षण-
सम्बन्धस्य विद्यमानत्वात् | यत् पुनरत्र Seay, Maral a तावद् मूतलमात्रेण
निरूप्प्रते घटवत्यपि तथामावप्रसङ्गात् घयाभाववदूभूतलनिरूप्यत्वपक्षेऽन्योन्याश्र यः" |
प्रवृत्ते ह्यनुमाने तच्राभावग्रहणं गृहीते च तरिमस्तस्य लिङ्गतायामनुमानप्रवृत्तिः। प्रस्य
तु व्यधिकरण।प्यनुपरब्धिर््यवहारथतीति। तदसत् | वस्तुगत्या घषटामाववतेव भूतल-
मल्ेण ज्ञानाभावस्य निरूपणाभ्युपगमात् | न चातिप्रसङ्कः, at घटाभमावात् |
न चान्योन्याश्रयः, सत्तामात्रेणोपयोगात् | यदिः घटामाववता भूतलेनानुपरन्धि-
re प्ये A 7 = J 3 Z a
निरूप्येत, तदा विपरीतस्येव yeatyeqeq gag: स्यात् | तस्य जात्युत्तरत्वमेव,
न चेदेवमनुपकग्िष्वीकारेऽप्यप्रतीकारादिति। स्यादेतत् | हन्द्रियान्वयन्यतिरेकानु-
धत्राहुः--यहूभूतलं घरादितुष्यपरिमाणवहूद्रऽयवत्तत्क्राछे भवति तटूद्भ्य-
AAMT Aas मधा ena एव परमिति sala: | तथाचसं data तत्करा
qasaal घरदितुस्यपरिमाणत्वे सति ततूक्राके तदुभूतलवत्तितया मयंदानीमस्मथ्ये-
णत्वात् मेत्रवत्। न चाप्रयोजक्रत्वप्। यदि स aay घरादितुद्यपरिमाणत्वे
सति तत्क्राङे तहूभूतल्वत्ती स्यात्तदैदानीं तद्भूतख्वतितया घटवत् स्मर््येतेति
तकंसहूभावात् |
न चेवभिति। भूतलस्य पक्तत्वे ज्ञानाभावो व्यधिकरणो न fer । |
तस्य प्रतिथोगिसमनदरेशत्वे नानात्मचरत्तित्वादिति cert | yaaa aaa
भावस्य सविष्रयक्रत्वं नास्ति; तथापि भूतरुषिषयकक्ञाननिरूप्यत्वमेव भूतलक्ञानः-
भावयोः सम्बन्धः। परस्य हल्विति। तन्ते cqagqaafesaar न प्रमाणं येन
वयधिकरणिका a गपिक्छा; किन्त्वाट्मन्येव waar स्वातन्ध्येण प्रमायां
करणमित्यथैः। चस्तुगत्येति। नाभाववत्तया क्षायमानेन › येनोक्तदोषः
स्यादिव्यथैः। तदेव विशदयति- न् चेति। वस्तुतो azagqad घराभावा-
भावादित्यथः सखत्तामान्नणेति। अभवस्येति शेषः मनु घडभावबता
भूतछेन(नुपकञ्िनिंरूप्यतां नाभाव इत्यत आह--थदि “faa! तं
जात्युत्तरमेवेति। = अलुपलब्यैव = घरलखप्रसङ्गोऽचुपलन्धचिलमा जतिः
eer: नं देदैवपिति। शदुपलञ्धिग्रमाणत्वपन्ञेऽपि meta भूतंटेन
198 "प्रघङ्गत् दितीवेऽप्यन्योन्यागघः, 2 Vardhamana adds तु. 3 Vardhamana reads |
तञ्च जादयुत्तरसैवः
10
15
20
95
cr
10
15
४५
II. 12—duddhi 4
598 किरणावली
विधाने सत्यपि तेन सहामावस्यायोग्यत्वेन सम्बन्धामावात् | अपिकरणमात्रनिष्ठतया तत्
सङ्कोच्यते, यथा पर्वतोऽयं बहिमान् धूमवत्वादिति चेत् १ भवेदेवं, यदि रूपादिष्वपि
चक्षुरादेयाग्यतामीक्षामदहे BAMA तत्कल्पनमिदहापि समानम्] न च योग्यताया
अनिश्चयमात्ेण स्फुरटतरसाक्षात्कारापहवः | तथा सत्यन्योन्याश्रयप्रसङ्कात् | कुतो
वानुमीयमानवहयादावपि चक्षुन प्रवर्तते। तस्य सम्बद्धवर्तमानविप्रयत्वात् | वहश्च
व्यवधानवशेनासम्बद्धत्वादिति चेत् १ नन्वेतदेव कुतः १ व्यवधाने साक्षात्कारिप्रल्य-
प्रसङ्घादितिचत् १ तर्हि, यत्र साक्षात्कारस्तत्राव्यवधानमिति कृतमस्मासु मिथ्याभि-
mata) ग यद्यधिक्ररणमग्रहणे तदुपक्षीणं स्यात् , अन्धस्यापि त्वगिन्द्ियोपनीतघयादो
रूपविरोषामावप्रतीतिः स्यात् | असिति हि तस्यायिक्ररणग्रहणमरित च प्रतियोगिस्मरणम् |
असिति च दइयामे रक्तत्वस्य योग्यस्याभावोऽनुपन्धिश्च | अपिकरणग्राहकेन्द्रियाग्रह्याभाव-
वादिनोऽपि समानमेतदिति aq, न] प्रतियोगिग्राहकेन्द्रियम्राह्योऽमाव इत्यभ्युपगमात् |
sara प्रतियोगिग्राहकेन्द्रियेणाधिकरणम्रहणे sarees: प्रमाण मिव्यभ्युपगम इति चेत् ;
सा निरूप्येतेल्यथंः। नन्वभावधीने gear येन वैजात्यान्न व्यभिचारः न
सेन्द्रियान्वयव्यतिरेकाचविधानत्तथा | इन्द्रियेण ्ाप्त्यथावात्तयोराश्रय्रहमोपत्तीणत्व-
मनुमिताषितरेत्याह-स्यारेतदिति | पतं तहि रूपादिधीरपी न्द्रियजन्या नं स्याद्
sane पवेद्धियोपयोगात्। अथ सान्नात्कसेमीत्यनुग्यवसायात्त्न तथा
तुद्यमिहापीत्याह- भवेदेव मिति । अत पव नेद्धियायोग्यत्वमपीत्याह-न चं
धोश्यताया इति । तथा सत्तोति। याभ्यताग्यतिरेके सति साक्ञातकारव्यतिरेकः,
तस्मिश्च सति योग्यताभ्यतिरेक इत्यन्योन्याश्रय इत्यर्थः। तदहि यन्नेति ।
शभावेनापि संहेन्दरियाव्यवधानात् सोऽपि साक्तात्कारविषय इत्यथेः। ननूक्त-
मिन््रियेण orfaaifia a चेद्दिय' प्राप्तविरचेवणमप्राप्तमपि गृह्णाति। न चं
विशेषणताप्राप्तिः | समवायानभ्युपगमेनान्यत्न aH | न चाभावस्यैन्द्रियक-
त्वाष्िङैव तत्कल्पनम्, अन्योन्याश्रयात्। विशेषणताकल्पनायां तत्सिद्धेस्तत सिद्धौ
च विंशेषणताकल्पनमिति। तस्मादिन्दरियम्राश्चयग्रह एवान्यथासिद्धम् | योग्यान्ुपन्धि-
धीरेवाभावधीकरणम् | त्वथापीग्द्रियसहकारित्वे तस्या हेतुत्वोपगमात्। तदुंपलम्भे
तदभावाग्रह दित्यत आह-धदिं syia | इन्द्ियस्याश्रयग्रहेणान्यथासिद्धावर्थस्य
नीरे परे स्कभावोपलम्भः स्यात्। आशध्रयग्रहणप्रतियो गिस्धस्णयोग्याुपटभ्धीनां
सस्वारिव्याह-अथंश्यपिति(?) | भमापोति । अथेस्य(१) तु रूपत्राहकेण TYAU
a परस्योपरभ्धिरिति नातिप्रसङ्ग इत्यथैः |
1 Wardhamina teads afe च,
[ II. 12—luddhi
किरणावली 599
T) वायौ सखभिद्दियोपनीते saragdteaacasasa | तथापि तत्तत्र afirae-
मिति Sa? दन्तेवं, तदन्यत्र चरिता्थमिन्द्रियमवह्यापेक्षणीयं च रूपाभावाद्यनुभवेनेति
सिद्धे नः समीहितम्। यत् पुनरेकाकिभूतलस्वरूपातिरिक्तमभावाख्यं प्रमेयमेव नास्तीति ,
तदसत् | एकस्वसंखयाया घटेऽपि सति तदवस्थत्वात् | अद्ितीयमात्रस्य व्यमिचारात् |
घ[ष १ |रद्वितीयभूतलेऽघटव्यवषहारात् अद्ितीयमान्नेण च घटाभाववत् पठाभावनव्यवहारस्यापि
[0००0०0० रीरि a GD
cama ague:! वायो रूपाभाव इति धौीरदुपलजञ्धेनं स्यादिव्यर्थः। ag यथा
नीरूपो वायुरिति धीर्वाधुविशेष्पिका मवतामामानिकी पिरशेष्ययोग्यतामाश्ित्ये-
द्द्िथाणां seat, तथा बायुविश्नेषणकामावविशेष्यकप्रपि क्ञानमनुपरुभ्धिलिडमतः
सान्ञा्तकारित्वाभिमताभावप्रतीतावियं gratia नोक्तदोषः। 7
Raq) वायो रूपाभाव इति धीः सान्ञातकारिण्येव | या हि प्रतियोगिसच्व-
विरोधिनी साभ्चुपश्धिः। सा योभ्यानुपभ्धिरभावग्राहिका। सा aq
संनिरृष्टे महति बायावस्त्येवेति वायावपि agaiaia रूपाभावप्रतीतिः । युक्तं चेदम् ।
धनज्ञातयोग्यायचुपरभ्धिसहितादन्वयाद्यनुबिधायिन इन्द्ियादेव भूतले घराभावप्रतीति-
वद्रायो रूपाभावप्रतीतिसम्भवात्। अन्यथा घटादावपि गन्धरसविरेषामावप्रतीति-
रपि योग्याजुपरुभ्धिलिङ्देव स्यात् , बिनिगमकाभावात्। वस्तुतो वायो
रूपाभावधीर्नानुपरुञ्धिलिङ्कजन्या | भाक्तबाक्यादेस्तद्वौधकस्याभावात्। न
ada सरूपोपङ्ञ्पेरनुपरुभ्धिस्तद्रोधिका | ततो(नो ?)पर्ञ्चेरतीन्दरियतया
योग्यानपलन्ध्या तद्मावस्याग्रहात्। भनुपरञ्चिमाच्रस्य चाभावाध्राहकत्वात् |
किञ्च, वस्तुतो . घरवव्युपलभ्िप्राक्षारेऽवुपलज्ध्या azeafa: कुतो नाभावधघीः ?
घराभावाभावादिति चेत्, तद्यभाववुद्धेस्थजत्वात् सान्ञात्कारितयेन्द्रियजत्वमैव |
इन्द्रियं च नप्रत्राहकमिति ततूप्रा्िसपि विशेषणता काय्यंदु्शनात् कट्या
संयोगवत् | =
तथापोति। तदिन्दियम्। तत्र रूपाभावानुभवे। संनिङृष्टमित्यर्थः |
प्राभाकरं सपुल्थाप्यति-यत् पुनरिति । व्यभिचासमैवाह--पट द्वितीय
इति। यद्यप्यद्वितीयत्वं द्वितीयामावस्तथा चाभावः सिद्ध aq) यद्यपिच
पटृज्ञानभूतलस्वरूपज्ञनाभ्यां पराभावभ्यवहारः क्रियते तत्र भूतछे ज्ञातेऽपि पटो
न ज्ञात इति भवति परामावञ्यवह्यरः, तथाप्येतस्मिन् बाधके सत्येव
बाधकान्तरमुक्तम्। A च केवलं भूतलं तदाछम्बनपु। घटुविरोधिनोऽतिरिक्तः
(> १
10
15
20
25
3Q)
10
25
11, 12—buddha |
600 किरणावली
भूतटस्याभावाव्यवहारदेतुत्वादिति चेत् १ कस्य पुनः प्रतियोगी gz: १ न तावद् भूतङत-
दिज्ञानयोधटेन सह सम्भवात् | Weare | नाष्यभावव्यवदहारस्य असव्यप्यभावे
सघटेऽपि घटामावव्यवदहारस्यापिः प्रसङ्खितत्वात् | यत् पुनः कीदशेन मूतकेनाभावो
निरूप्यते इति, तदसत् । भावम्यवहारस्यापि eases, तथा दहि, घटस्य
व्यवहारो न तावद् भूतलमात्तेण निरूप्यते, अधटवत्यपि प्रसङ्गात् । नापि सद्वितीयेन,
पटशकटवत्यपि प्रसङ्गात् | °व्यवहृत्तव्यद्धितीयेनेति चेत् १ तल्लेव aaa: | रि
विरोधिना मूतेन सम्बद्धयते, अनुकरुलेन बा १ विरोधित्वादेव न gaa: | द्वितीये तुं
घटवद्मूतटेनेव निर्वाह इति| व्यवस्थानुपपत्तेश्च । aaa तु तन्निरूपणे षड
~~~ ^ भाक नभि
कोवटयस्यानङ्खीकारात्। अङ्खोकारे वा स प्वाभावः। प्रतियोगित्वं विरोधित्वप् |
विरोधश्च सहानवस्थाननियमो वा, वध्यघातकत्वं ari ard, न तावदिति
द्वितीये, परस्परमिति नाप्यमावेति। व्यवहरतव्यस्याधिकस्याभावे तस्य
भाववत्यपि प्रसञ्ितत्वेनानियासकत्वादित्यथेः । नन्वतिरिक्ताभाववादिनाप्यभावः
साध्यो वाच्यः, देशादिनियमेन इग्वहारात् । तथा चाश्रयो भूतविशेषो वाच्य इति
स पवाभावभ्यवहर्देतुरित्याह-- यत् पुन रिति । यदुघराश्रयस्येव विशेदस्यैवाभावा-
Taq | अन्यथा गोत्वादिकमपि न स्यात् । तदाश्रयविरोबादेव तद्चबहारोपपक्ते-
रित्यारयेनाह --भाक्यवहारस्यापोति। व्यवस्येति। येन केनापि द्वितीयेन
धरव्रद्मयवहारापत्तेरित्यथेः | | |
ag घरवद्धूतलबुद्धिभिन्ना भूतखबुद्धिरभावव्यवहारदेतुः। न चैवं घटवति
घटवत्वाज्ञाने भूतदबुद्धिरभावः | वस्तुतो घटवतो भूतस्य amare भिन्नस्य भूतलन्ञा-
नस्याभावत्वात् | ` बुदयोश्च भेदः स्वरूपविपरोषावेव । घटवहुभूतलमिन्नभूतलमैव
वाऽमवव्प्रवहुर्देतुः |
मेवम् । भूतलबुद्ध्योनिष्प्रतियोगिकत्वेन सप्रतियोगिकाभावस्वभावत्वाभावात् |
न चाभावो न सप्रतियोगिकः किन्खभावव्यवह।र इति युक्तम्। इह धरो नेति
प्रतीत्या नजथस्यैव सप्रतियोगिकतया विषयीकरणात् । न त्वभावन्ञानोत्तरकाल-
भाविनस्तद्वयवहारस्य | तस्यामावनज्ञानकाठेऽग्रतीतेः व्यवहन्तव्यक्ञनस्य सत्या-
मिच्छायां व्यवहारेऽधिकपेन्ञाया अद्रषटचरत्वात् । कश्च, ज्ञान भावस्याचाज्ञुषत्वा-
DUA GN न स्यात् | अपि चाधिक्ररणज्ञानयोरभोवत्वे जआधाराघेयप्रतीदयनुपपत्तिः।
सच यस्मिन्काटविशेषे ` भूतरादावभावः स्वीक्रियते, तत्काटविशेषयोग पव
IB घट.भाव्ख, 2B व्यवदति omitted,
| Il. 12——buddhi
किरणावली 001
सम्बन्धात् प्राक् तत्घम्बन्धानुपपत्तेः। सति सम्बन्धे वा पश्चात् घटस्वीकारवेयर्थयप्रसङ्गात्।
तस्मद्धावव्यपघनमपि त्यज्यतां, स्वीक्रियतां arsura: प्रमेयमिति | सच प्रथमतो दिधा--
संसगाभावः, तादात्म्याभावश्च। संसञ्यमानप्रतियोगिनिरूप्योऽभमावः Canara: | तदात्म-
त्वाभिमानप्रतियोगिनिल्प्यश्च तादास्म्याभावः। नच स्तम्भैऽधिकरणे पिशाचस्य तादास्म्य
नास्तीति, अयमपि सं्माभाव एवेति वाच्यं, न वे स्तम्भपिशाचयोस्तादा्म्यं प्रमाणसिद्धं
किञ्चिदस्ति, यत् प्रतिषेधनीयम् | किन्तु, स्तम्मात्मतया प्रसञ्जितस्य पिशाचस्याय प्रतिषेष
इति । संसगामावः प्रागध्वसात्यन्तमेदेन faa frat) चरमसामग्रीनिपतितसमवायि-
कारणजातीये सम्भावितोतूपत्तिकस्य कायजातीयस्य स्वोत्पत्तः प्राक् संसगाभावः प्रागभावः |
तथाजातीये कारणे उत्पन्नस्य पदचात् संसगाभावः प्रध्वंसाभावः सम्बन्धमात्रे सम्ब-
न्धिमालस्यानियतकालससभाभावोऽत्यन्ताभावः | तदनेनेह भूतले घटे नास्तीति व्याख्या-
तम् । घटतत्संसगाभावयो ` रत्यन्तनिषेधासम्भवेऽपि संसगविरशोषव्यक्तेरत्यन्तमभावात् |
भूवरस्यामाव इति तदुपपत्तिः, तत्कालयोग्यस्य भूतलच्ृतित्वादिति वाच्यम् | दानीं
भूते घटाभाव एति प्रतीव्यनुपपत्तिः। ततकालविेषे तत् काठविरेष-
योगाभावात् । संद्ज्यपानेति। संसर्गावचदधन्षप्रतियोगिकोऽभावः संसर्गाभावः,
ताकात्म्यावचक्नन्नप्रतियोगिकोऽमावस्तादात्म्यामादः। प्रतियोगिनमारोप्य यत्र
निषेधधीः ख cantar: । प्रतियो गितावच्ेदकमासेप्य यत्र निषेधज्ञानं स तावाठ्म्या-
भाव इत्यस्मतपित्त चरणाः | चरमसामत्रीप्रागमावध्राहकं सूपपुपन्यस्तम् | सक्तणं
स्पन्दवत्। काटमत्रव्रखभावत्दं प्रागसावत्वप्। प्रागमावप्रतियोग्यभावः प्रस्वंसः |
धतदुद्रयातिरिक्तः संसगामाबोऽव्यन्ताभावः । घटवत्संसर्गेति । घटस्य तत्-
समवायस्य चाट्यन्ताभावो यदि बिषयः स्यात् , धरवल्यपि भूतले प्रसङ्ग इत्यथः ।
aan fanaa | संसगेविशेषः संयोगखन्तषणः | तदत्यन्ताभावालम्बनत्वमित्य्थः।
नन्विह घटो नास्तीति agate संयोगात्यन्ताभावो विषयस्तदा घटसंयोगो
नास्तीति प्रतीतेसकारः स्यात् |
10
15
20
मैवम् । यथा हि भूतले धघटारितित्वव्यवहारस्तत्संयोगेन तथा तद्भावेन
घटरामावञ्यबहतिः। यत् पुरस्कारेण यत्र॒ यद्भावभ्यवहारः, तत्संबन्धाभावप्सत्र
नास्तिताग्यवह्ारात् |
IB चटततससर्गमावयी-.
K—40
29
10
15
20.
II. 12—buddhi |
602 किरणावली
न चाप्रसक्तप्रतिषेधः, खामान्यतस्तस्यापि प्रसक्तत्वादिति। स चायं नोत्पद्यते, नापि
निनक््यति , इतरेतराभावो सामान्यवदविनाशित्वाननिष्य इति।
Oe OE A | ति ति Ta
तथेतिद्यमन्तभावयति--तथेतिद्यभिति | are निपातसमुदायः पुरा
वतते, तस्य भाव tea, यथादूरनिर्दिष्टप्रवक्तुकप्रवादपारम्पयमेतिद्यम् | श्रुतिस्म्रत्यादि-
वाक्यवत् प्रसिद्धप्रकृष्टवक्तकं यन्न भवति । रोके च प्रसिद्धमवाधिताकारं प्रवाद्परम्परया
यदमिसन्धाय पठन्ति--'“आचारात्" स्मृतिं ज्ञात्वा स्मृतेश्च श्वुतिकल्पनमि'ति।
एताहदो चावितथमेवेत्याप्तोपदेश एव | तथा चानुमान एवान्तभवतीति ara: |
केचित्तु घटात्यन्ताभाव पव तद्विषयः | उतपाद्विनाशपरत्ययस्तु
ततूसंबन्धतथात्वपरयुक्तः । स च संयोगध्वंखरूपः। नचैवं घटात्यन्ताभाव-
संबन्धस्य संयोगघरंसरूपतया नित्यत्वा धघरधीः कदापि न स्यादिति
वाच्यम्। न f& घरसंयोगोऽस्ति aa तत॒सयोगष्वंसः | सामान्यभ्वंसस्य
यावद्धिरोषभ्वं सव्याप्यत्वादेकविशेषवति सामान्यध्वंसस्याभावेन तदुपपत्तिरित्याहुः |
अन्ये og यथा प्रतियोगिभेदेनाभावमेदस्तथा तदवच्देदकभेदेनापीति।
तत्र संयुक्तघरस्याभावः। स चान्यविशिष्टभाववदुतपादविनाशशीखोऽन्य पवेति
षद्न्ति । |
यथानादिसंसर्गाभावदेधमस्म्येऽपि प्रतीतेरनन्यथासिद्धत्वादुत्पादनशीखो ध्वंसः
स्वीरूतस्तथा तत पवोत्पादविनाशशीरस्तुरीयः संसर्गाभावो घरस्येत्यप्याहुरेके |
खं चायमिति संसर्गाभावश्चायमित्यथेः |
अबाधिताक्रारमि'त्यनेन प्रमाणत्वमुक्तम् । उयाचाराचे'ति। बरे बरे यन्तः
प्रतिवसतीवयेतिद्यात् सतां पूजनाचारः । तस्मात् eal: | ततश्च श्च॒तिरल॒मीयत
इत्यर्थः आक्षोपदेहा एवेति यद्यपि विशिष्य ama नास्ति, तथापि
महाज्नपरिग्रहात् प्रामाण्ये आत्तोक्तत्वमनुमीयते |
i Vardhamgna adds च,
IL. 12—buddhi }
किरणावरी 003
ननु सिद्धमनुमानं पञ्ावयवप्रथोगसहायता त॒ तजुन्ञानस्या"नुपपन्ना तद्वयतिरेकेणापि
सुखमनुमानोदयात् | न arard अप्रपिपरन्न एवासौ, तथा सति परप्रतिपादनस्याप्यनु-
पपत्तेरत अआह-- वृश्चावयवेतेति | अर्थ्यते गम्यते अनुमेयमनेने्य्था लिङ्ग तस्यार्थस्य
स्वनिधितस्य साध्याविनाभावितया स्वयं यदीतस्य प्रतिपायतेऽनेनेति प्रतिपादनं प्रतिपादकं
यत् पराथ परसन्देन्युदासाथ तत् पराथीनुमानम् | केन रूपेण पुनस्तत्प्रतिपादकल्वं
तदाद पृश्चावयनेन वाक्येनेति । ` "इत्थभूतलक्षणे'" तृतीया, पञ्चावयववाक्यरूपं
afmad: | अथवा सुनिश्चितश्स्यानुमेयस्य प्रतिपादनं प्रतिपत्तिथनं लिङ्गप्रतिपादना-
वान्तरब्यपारवता पञ्चावयवेन वाक्येन स्मरृति्मारूढेन परार्थं भवति तत्तथाभूतं वाक्य
निमित्तत्वात् । न च छिङ्गधरतिपादनमाल्तेण विरम्य व्यापारामावो विमिन्नविषयत्वादिति |
पराथानुमानमिति। TAT सत्यनुमेयप्रतिपत्तेः शाब्दत्वप्रसज्गः, केवलस्य शब्दस्या
नन धोद्धानां दयवयववादिनामपि वाक्येन संब्यवहारो मवत्यतस्तद्ब्युदासाथं स्वोक्तमेव ..
विवेचयति--पश्चुावधवेनेति। इतरव्यवच्छेदाऽवधारणा्थैः । तच्च व्युतूपादयिष्यते |
परकृतमर्थमधिकृत्य सन्दिग्धवद्विपयैस्ताव्युत्पन्नयोरपि जस्पवितण्डाभ्यां गलितेऽद्कारे सन्दि-
गधतामेव नीता प्रतिपादनम् । इ्यांस्त्वलल विकोषः, कस्यचित् स्वरसवादी सन्देहः,
कस्यचिच्वाहा्य इति। तदनेन सन्दिग्धप्रतिपत्तये पश्चावयथववाक्यमङ्खमेवेति° दरितम् |
न हिस्वय स्वभ्यष्तशास््रस्य पुस्तकोपादानमेकान्ततोऽनुपयुक्तमिति अनम्यस्तस्याऽपि
तथा सम्भवतीति मावः। पदानि पुनः परस्परान्वितं स्वार्थं बोधयन्ति । वाक्याथ
aq विपर्य्यस्ताव्युतपन्नयोरजिक्ञाष्ुत्वात् कथं श्युत्पाद्त्वमित्यत भं -
प्रकृत भिति | तद्नेनैति। तथा च परार्थाचुमाने पञ्चावयववाक्यं विना न समस्त-
रूपोपेतलिङ्कपरतिपादनमिति न व्यभिचार इति भावः । ag पञ्चावयववाक्यं स्वार्थानु-
मितो न यदि प्रयोजकं तत् कथं परार्थाचुमितो तथेत्यत भाह-न होति । पदानि
पुनरिति । ग्यवहाराच्छक्तिग्रदे तत्कारणतयोपस्थिते इतान्विते स्वार्थे पदानां
शक्तिग्रहादितसान्वितं स्वार्थं स्मास्यन्ति पदानि areariana faze |
1A wary. 2A <afafed-. 3A ayraaeta.
10
15
20
10
20
80
[ If. 12—buddhi
604 Recast
लिक्घम् अन्यथेवेःति “किमाद्रंकवणिजो बहित्रचिन्तयाः| न हि स्वातन्त्रयेण शब्दस्य
प्रामाण्यमस्माद्धविष्यते, किन्तु वक्तृज्ञानापेक्षया | न ध्चान्विताभिधाने प्रमाणमस्ति |
अन्विता्थैप्रतीतेरन्यथाप्युपपत्तेः। यत्र व्युतूपत्तिस्तद्रस्तुगव्या पदाथीान्तरान्वितमितितु
नं प्रकृतोपयोगि | न हि aa चक्षुषः सामर्थ्यमधिगतं तद्वस्वुगस्या स्पदेवदिति तद्वत्ताप्यस्य
विषयः | आकाद्कानुपपत्तिरस्तु , न हि सामान्यतोऽनधिगमेः विशेषजिज्ञासा स्यादिति चेत् ,
a) दृष्टेरविरोषे जिन्ञास्तावदाक्षेपतोऽप्युपपत्तेः | शब्दमहिमानमन्तरेण यतः कुतश्चिदपि
स्मृतेषु पदा्थैषु अन्वयप्रतीतिः स्यात्| न चैवं ततः शब्दशक्तिरवश्यं कल्पनीयेति
यद्वा, पदाथेमाक्षानशक्तिप्रहाकच्तन्भालं स्मारयन्तीति विचासेऽस्माकं निष््योजनो
न निराक्रियत इत्यर्थः | यद्यपि शब्दस्यास्वातन्ने्चण प्रामाण्यानभ्युपगमरेऽपीतरान्विता-
नन्वितपदार्थयोः शक्तिरस्त्येव, तथापि स्वातन्छ्येण प्रामाण्यानभ्युपगम आद्र कबणि-
कत्वे हेतुः अन्यथापीति | इतरानन्वितपदा्थमात्रशक्तचापीव्यथेः । पदाथेशक्त-
त्वेन ज्ञातानि पदान्याकाङ्न्नाष्टिसाचिव्याद्न्वितं स्वां बोधयन्तीति नान्वये शक्तिः|
किश्चान्वित्ते शक्तिरिलयस्य यत्र॒ रशक्तिस्ततपदार्थान्वितमित्यर्थः। तद्ारमतपक्ेऽपि
तत॒संभव शतत्याह--यत्र व्युत्पत्तिरिति | व्युत्पत्तिः शक्तिः! न हि सामान्यत
इति । न च पद्दन्यद्न्वितसामान्योपस्थापकमस्तीति भावः! ोक्षिेषतोऽपीति 1
क्रियाकारकयो्मिथो व्याप्यत्वादेकेनापरस्यानुमानात् सामान्यतोऽन्वितक्षानमस्तीति
तद्विशेषे जिज्ञासा स्यादित्यर्थः | अपि च पदानां स्वार्थान्वये वा शक्तिरन्वितस्वाथ वा?
aa, सवेपदार्थानामुपसञजनापसतिविशेष्यारामश्च । द्वितीये, स्वाथेविशोष्यक-
प्रतीत्यजननाद्वाक्थमेदापसतिः। किश्चान्वये पदानां शक्तियेदि बोधकतामाबं तव्
सिद्धसाधनम् । अभथान्वितत्वेनैव शक्तिः १ तन्न । भआकाङ्क्तादयुपेतपदाथान्तरोप-
संवानत॒ पवान्वयज्ञानोपपत्ताबन्यलभ्यत्वात् | = अनन्यलम्यपवाथेमाने शक्ति
कल्पनात् श्वं च त्डयापि वाच्यम्| पद्ादन्वयमान्नोपस्थिताचपि
तदिशेषज्ञानार्थं तदपेक्षणात् । aad चान्वयबोघे अआकाङ्क्लादीनामसाधारणी
निमित्तता वाच्या वाक्यैकवाक्यतांदो प्रतीयमानान्वये पद्शक्तेरभावात् |
पवश्चावश्यकपदाथेशक्तेरेवान्वयदिषयतोपपतस्तो प्रतिवाक्यार्थ॑मन्वयशक्तिमेदस्वीकरे
गोरबभित्यन्यत्न विस्तरः। aa यदि पदानामन्विते शक्तिर्नास्ति, किन्त॒ पदार्थं प्व
(परम्) तथा च यतः कुतश्चिदुपस्थितेष्ु पदार्थेष्वन्वयबोघधः स्यादिति
पदानामेवान्वयनोधे शक्तियस्थेयेत्याह- शाब्दमहिभान भिति |
1A Vardhamana reads अन्यथापौति, 2A प्रामा्यनिष्येवे। म चा. 3A
सामान्धतोऽन्विताबगमैः
Il. 12—buddhi ]
किरभावली 009
aq, आधुनिककविकाव्यानुपपत्तेः। नदि संसगेविदोषमप्रतीप्य वाक्यरचना नाम |
aa स्वोतप्रक्षायां चिन्ताव्रहेन पदा्थैस्मरणमग्यतिरिक्तमन्यत् प्रत्यक्षादि सम्भवति, ततः
स्म्रतानां कविभिः संसग नावगम्येत, न हि" येन यज्नियमेनापेक्षते, aa तेनावरयं स्वश्चक्ति-
राधेया। तथाच स्ति कारकन्ञापकरादिभिः कार्यज्ञेयादिषु शक्तिकलव्पनागौरवस्य ada
दुर्वारत्वात् | स्यादेतत् । पञ्चावयववाक्यं तदथैधियमा धत्त इत्यसङ्गते, निरवयवस्य हि
भ्टमतेन परिहरति- आधु fama | शब्दभ्यतिरेकेऽपि संस्कारदुपस्थितानां
पदार्थानामन्वयबोधादन्वयबोधे पदाथा प्व ज्ञाताः करणम्। पदानि ge
स्वार्थोपस्थितावेवान्यथासिद्धानीव्युपेयम् | अन्यथा नदक्राव्यसंसर्मबोधात् पदरचना
न स्यादित्यथ | न चावभ्यकपद्शक्तेरेव पदाथवदन्वयोऽपि दिषयोऽस्तु , न तत्र
शक्तयन्तरमुचितमिति वच्यम् । श्रुतेऽपि पदे यावन्न पदार्थं उपतिष्ठते तावदन्वया- 10
प्रतीतेखपस्थितेषु पदार्थेष्वन्वयावगमाद्वश्यं पदार्थानां कारणत्वेन शक्तत्वात् |
नयु पदाथानामतीतानागतत्वाद्वोधकर्तैव नास्ति; gt mar शक्तिः।
तजक्षानानां कारणत्वेऽपि न तन्लाभिधाशक्तिकत्पनम्। तल्यान्ञातस्थैव हेतुत्वात् |
मैवम् | छप्यादिस्म्रतानामप्यतीतानागतत्वादबोधक्षत्वापत्तेः। स्वमतेन
बोधकमाह-न च येनेति । गोरवस्येति। यथासिहितान्वयवादिनां शक्तिस्वीकारे 15
गोरवं तथान्वितासिघानवादिनां वाक्यार्थं संसर्गविशेषे पदानां शक्तयन्तरस्वीकर
गोरबमिव्यर्थः। ज्ञातानां पदा्थानामकारणत्वे तु बीजं ब्युत्पत्तिकाङ एव प्रयोजक-
वाक्यश्रबणानन्तरं प्रयोञ्यन्यापारदर्यानादर्थादन्वितक्ञानोपपच्यथेमन्वितबोधकत्वं
शब्दस्यैव gaa| तद्थ॑॑तन्लिर्बोहा्थमर्थोपस्थितिरपि सहकारिणी कल्प्यत रति न
तथैव शब्छस्यान्यथासिद्धिः। शब्दतद्थयोरुपस्थितयोरन्वयबोधकत्वात्। कुव
रणत्वमिति सशये प्रथमोपस्थितत्वादन्वितस्वाथप्रतिपादनपरत्वात् पदानामन्वय-
बोधकत्वम्। पद थेस्मतिस्तद्व्यापारः Haga इति | । `
अथप्रतिपादकत्वं शञ्दत्वं न पञ्चवयववाक्यस्य, किन्तु तद्भिग्यक्तस्य स्फोर-
स्येति पञ्चावयवबोधकमिति मतभुत्यापयति- स्यादे्तदिति। aa चतुणां
रत्येकं मिलितानां वा नान्वयबोधकत्वमित्यर्थापत्तिनं मानमन्योन्याश्नयादित्याह-- 9.
ts Vardhamana reads च for {द्
20
SS ares
10
15
20 .
25
| If. 12—buddhi
606 किरणावली
स्फोटस्य शब्दरूपत्वात् | यचपि च नाप्रतिपादितात् शब्दादर्थ्रतीतिरथप्रतिपत्तौ च
सत्यां तदन्यथानुपपच्या दृपप्ेश्मिघधानस्य प्रतिपत्तिरित्यन्योन्याश्रयग्रस्ततया नाथीपत्तिः
प्रमाणे, तथापि मोपदमित्यसिन्नाकारावगाहि प्रत्यक्षमेव नानाबणातिरिक्तमेकमवयन्यादि-
वदभिन्ना फोट साधयति । न चेतदौपाधिकन्तदभावात् | न तावदेकधीविषयस्व-
मुपाधिः | अनुभवानां फछमशाङितया तत्प्रभवसंस्काराणां क्रमवच्वात् तजनितस्मृती-
नामपि क्मवच्वात् | अननुसंहितोपाधेरुपदहितप्रययायोगाच | नाप्येकत्व प्रतीति"-
हेवस्वमुपाधिः | अन्योन्याश्रयप्रसङ्कत् | प्रतीते द्यकपदत्व एकत्वप्रतीतिहेतुतवमवगते
तस्मिन् एकपदत्वसिद्धिरिति। अत एव नेकाथेसम्बन्धाख्यानमप्युपाचिः, तस्मादुपाधे-
रसंवेदनात् वनादिप्रत्ययवदये प्रत्ययो न भ्रान्त इति। अत्रोच्यते---आओपाधिक
एवायममिन्ना्थप्रत्ययः | सम्भवति च एकार्थप्रतीतिहेतुत्वमेवोपाधिः। न चान्योन्या-
श्रयत्वं पूर्वमेकपदत्वावधारणानभ्युपगमात् । एकत्वप्रतीतिदेतुत्वं च श्चणिकत्वेऽपि स्मय-
[1 11.
magia । तथापीति | Woagtefacagaa: परदैकगोचसे a नानावणे-
विषयक इति तद्धिन्नमैकं eared’ पद् बोधयति | अभिन्नाथेमभिक्नमेकमथं साधयती-
व्यर्थः | अत एवेति | [अयः 2] पदाथेस्तस्य संबन्धः संकेतस्तस्याख्यानं बोधनमप्थु-
पाधिर्नास्त्थत एव परस्पराश्रयस्याजुपुवींविरोषविशि्टस्य पदत्वात् । तस्याश्चानञु-
भवत्वादित्यत आह--एकार्थेति | प्रत्येकमायुपूवीं विश्येषवि शिष्टस्य पदत्वात् तस्या-
श्चाननुभवत्वादिव्यत आह --एकार्थति। प्रत्येकमायुपूवीं विशेषविशिष्टव्णानुभव-
५ | € a $ 0
ज्नितसंस्करेभ्यस्ताद्रशबर्णगोचरायाः समूहालम्बनेकरस्खतेः संभवात् । पदाथ-
प्रत्ययस्यान्यथानुपपक्तेस्तावत् संस्काराणां युगपद्धोधकठ्पनात् | पदत्वप्रतिसन्धानं
विनैकवर्णमात्रघ्रहात् सकेतस्धतेय्भावात्तं विना पदाथेस्परुतेर्भावात्। न च auig-
भवेऽपि तत्तदाचुपूर््यनुभवान्न पदत्वप्रतिसंधानम् › पू बणष्वंसविशिष्टापरवणस्यानु-
पूवींत्वा्तस्यापरव्णाजुभवकार पवानुमवात् । वाक्याथक्ञाने च पदार्थानामायुपूीं
न कारणमिल्यर्थः | अन्यथा स्फोरस्य र्णाभिभ्यक्तत्वपक्ते किमेकं वणानां स्फोटानि-
ध्यज्ञकत्वमथवा मिकितानामिति चिक्ये यथोक्तदोषापस्यानन्यगत्या त्वयाप्येषेव
tA रकम yet,
IT. 12—buddhi |
ferret 601
माणानां नियतानुपूवीविरिशानां यावन्तो याद्शाथे चेव्यादिपरिग्दीतानां gaa,
अन्यथा तु ema समानत्वादिति कृतं विस्तरेग । पूर्वपूर्वपदस्मरणानुगरदीत-
ARATE स्मर्यमाणे TFT न पुनरनुमूयमाने क्रमवद्रणेसमुदायस्य पदस्य भवणेन्द्रिय-
जातानुभवगोचरत्वासम्भवात्' | यथा च पू्ैवणीनुस्पृतिनि चयसहितान्त्यवणेनुभव-
| स्योपान्त्यान्त्यवणवस्तुस्पृत्यनुभवयोर्निरन्तरं दुतमुच्चायमाणवस्तुपक्च विनश्यदवस्ययोरूपान्त्या-
न्त्यानुभवयोः रन्धस्मृत्यनुभवरूपवे चिच्यस्मकस्य वा ज्ञानकारणत्वं न सम्भवति, तत् सर्व
"समानतन्त्रसिद्धत्वात् नेह प्रतन्यते । पदप्रक्रियातु प्रथमवर्णज्ञानस्योत्षादः संस्कारस्यो-
सदथमानतेव्येकः कालः, ततः संस्कारस्योत्पादः, तेनैव° पूर्ववर्णीनुभवसंस्कारसचिवेन द्वितीय-
संस्कारस्योत्पद्यमानता, प्रथमवर्णक्ञानस्य विनश्यत्तेव्येकः कालः । ततः संस्कारस्योतूपादः,
द्वितीयवणैज्ञानस्य विनदयत्ता, प्रथमवर्णजञानस्य च विनाशः | अन्त्यवणीनुभवस्योत्पादः,
उत्पन्नेन संस्कारेणान्त्यवणानुभवसहकारिणा पूर्ववणद्वयविषरयस्मरणस्योत्पद्यमानतेत्येकः
कालः“ ततः स्मरणस्योत्पादः, अन्त्यवणोनुभवस्य fara, द्वितीयवणेश्चानस्य are,
ततः समयस्परतेरतपद्यमानतेप्येकः BIS: | ततः समयस्मृतेरुत्पादः | स्मरणस्य विनश्यता,
रीतिरनुगन्तव्येत्याह-- अन्यधा त्विति । ct वाक्यमपि पदन्येकस्छतिसमारूढानि
जनयन्तीत्यनन्यगत्या स्वीकत्तेव्यं नानापद्ानामेकपवत्वानुभवादित्याह--पूवे-
परवति | तत्र प्रकारान्तरेणापि प्रती्युपपत्तिपुपन्यस्य निराचष्ट- त [य]था चेत्यादि |
wsaia | wadenceat सवसद्र्णावगाही स्तृत्य्चुभवो विचित्रप्रत्यय धवाथं-
प्रत्ययदेतुरित्यथः। समानतन््रादौति। अयमथंः-- स्रतिनिचयसहितस्यान्त्य-
वर्णाचुभस्यैककालास्तंमवात् अन्त्योपान्त्यवणेस्ष्रव्यनुभवयोरेकदा न संभवः,
अन्त्य्रणौञ्चमव र्वोपान्त्यस्ष्ठतिरत्पयते, एवं विनश्यदवस्थोपान्त्यवर्णाजभवाद्विन्य-
कवस्थान्त्यवणानुमवयोरपि नारथप्रतीतिहेतुत्वम् | अन्त्यवणीसुभवकारे qaauniz-
भवाभावात्। स्परत्यनुभवरूपमेक ज्ञानं जातिसाङ्कग्यादेव नास्तीति |
Aa चेति । बर्णज्ञानेन यदप्युत॒पद्यमानतोत्पसतिकारणसान्निध्य' विन्यस्ता च
विनाशकारणसान्निभ्य' द्वितीयज्ञानयेवेति न कार्य्यकारणभावस्तस्या(था शप्युतपाद-
विनाशो । कारणत्वमाविष्कत्त' तृतीयानिर्देशः । पवमुल्तरवापि |
IA -ज्ञानमोचरत्वासम्भवात्. 2 Vardhamana reads समानतन्ादि-* 3 Vardha-
mana reads तेन च,
44 उतुपन्रन च संक्तारेणान्यवीमुभवसहकारिणा पूमेवय॑इयनि चय.
सर्णस्योष्पदययमानतेल्यकः कालः, ।
10
15
20
25
10
15
20
fo
qr
OT EE I Ere, ae wee
PEE Ne ELS SL AR 0 ny ET a
| IT. 12—buddh
608 किरणावली
अन्त्यवणानुभवस्य विनाशः, पदाथैप्रतिपत्तेरुत्पयम।नतेत्येकः कालः, ततः पदा्थधरतिपत्तेरपि
संस्कारोत्पत्तिः ' | स्मरणस्य विनाशः | सङ्केतस्मृतेविनदयत्ता, संस्कारस्योत्पद्यमानतेत्येकः
काकः | ततः संस्कारस्योत्पादः। पदार्थस्मृतिप्रतिपततेर्विनदयत्ता, सङ्कतस्मृते-
विनश्यत्तत्येकः कालः | पदा्थस्मृतिप्रतिपत्तभ्रपि संस्काराद्धिनाश इति। अस्यां तु
प्रक्रियायां सङ्कतस्म्रतिसमय एवान्वयवणानुभवस्य स्मरणेन विनाशितत्वात् | पदार्थप्रतिपत्तौ
पूवभावित्वमपि नास्तीति कारणत्वंन स्यात् इति दोपष्रस्मरणानुभवयोरविरोध एव परिहार
इति मन्तव्यम् । वाक्यप्रक्रिया तु अन््यवणानुभवस्योत्पादः, स्मरणस्य विनश्यत्ता |
ततः सस्कारपदप्रतिसन्धानयोरुत्पय्यम।नतेव्येकः काटः | अथ तयोरुत्पादः | स णव
पदप्रतिसन्धानात्मा समयसस्कारोदूबोधः | सम्बन्धस्मरणस्योतूपद्ययमानता संस्कारादि
चिलस्याप्रत्ययस्य विनर्यत्तव्येकः कालः | अथ समयस्मरण्स्योत्पादः, विचित्र
प्रत्ययस्य विनाशः | पदाधानुसन्धानस्याविनशयत्तेव्येकः कालः | |
पञ्चावयव वाक्यमित्युक्त, तल च विरोषनिश्चयाथमाह-ञ्जवृद्यक इति|
(पुनः शब्देनावधारणाथन जिज्ञासादयो निराकृताः | तेषामश्च्ट रूपत्वात् | “aH न्याय-
प्राप्तत्वात् प्रथम ` प्रतिज्ञामुदाहरति। तत्रानुमेयोद्रोऽविरोधी प्रतिज्ञेति। तत्र तेष्व-
वयवेषु मध्ये नन्वेव सति यत् कतकं तदनित्यमिव्यस्यापि प्रतिज्ञात्वं स्यात्, अनु-
मेयोदेशत्वात्। अतः प्रोक्तमेव विदरणोति--प्रतिपिपाद्यिषित्तेयादिना । अस्ति-
त्वादिधमापेक्षया सवं एव हि धर्मिणो धमविरिष्टाः। अतः प्रतिपादयितुमिष्टेन धमेण
fast यो धर्मी पक्षस्तस्योद्रशमात्रमभिधानमालं साधनरदितं प्रतिज्ञा। न
च तच्छ्ुन्यमुद्शमात्र किञित्करमिव्याह-- अपदेश विषयमापाद यितुमिति |
'अपदेरो' हेतुः | मन्वेवमप्यसाधनाङ्गस्वात् नेतत् प्रयोगार्हमिति चेत् १ कथन पुन-
रस्याः साधनाङ्गत्वम् , फ सवथेव कथास्वनुपयोगात् १ अथोपयुक्तस्याप्यन्यथव परि-
-स्मरणाचुभवयो रिति । अन्त्यवर्णाजुभवस्य ददस्मरणादिः सर्वोऽयं व्यापार इति न
व्यापारेण व्यापारिणो व्यवधानमिति न विरोध इत्यथैः! (तच्कुन्यं' साघनशुन्यमित्यथेः |
असाधनाङ्गत्वादिति। लिङ्गुवयासिपत्तधम्बताचपदशेकल्वादित्यथः। अथेति ।
५
TA पदाधप्रतिपत्तरतृपत्तिः 2A पदा्प्रतिपत्तविनश्चत्ता. 3A -पदायखुतेरपि,
IT. 12-~buddhi |
किरणावली 609
mare! अग्रे, विप्रतिपत्तिमपि नोदूभावयेत्। अनुद्धावयन् कथमपि विवदेत्" |
अ वेवदतः कथं वचनं कथाङ्खत्वमियात् १ तथा च कथं Heal निग्रह्येत निहृणीयादवा १
नापि facta: | स हि विवादाद्वा अन्वयबान्तयद्वा | विवादादपि व्यवहितादा, अवय
वान्तरेकवाक्यतापन्नादा १ अवयवान्तरादपि साक्ादाक्षेपादया १ न तावदाद्यः । आसत्तेर
भावात् एकवाक्यतानुपरपत्तः। आपत्तावान्तराखिकसाधनाङ्वचतेन निश्ह्यते। अनि
प्रहे वा परः पर्यनुयोज्योपेक्षणमासादयेत् | द्वितीये त्वविवाद पव । वयमपि च पराभ्यु-
पेतपक्षविपरीता कोटिसुपनीय तत्सिद्धयेऽवयवान्तरममिदध्यादिति am) न
हयवमूतविपरीतकोद्ुथपनीतदरकवाक्यग्यतिरेकेणान्यतरवाक्यप्रतिज्ञास्वरूपमस्ति$ | नापि
तृतीयः। न हि प्रतिज्ञाथा देत्वादिभिश्वतर्भिरभिधीयत इति वक्ष्यामः|
नापि चतुर्थः। सहि stares ar, अन्यदा ar!) न तावदाद्यः। न ara
देतुप्र्ोगा्थमेव प्रतिज्ञाथं उपयुक्तोऽन्यथा fates हेतुः प्रयुञ्येतेत्यर्थः। आद्य
इति । प्रतिक्षार्थालुपयोगे विप्रतिपत्तेरनुपयोगः, तस्याः प्रतिज्ञासमानार्थत्वात् । भथ
पक्ञप्रतिपत्तपरिग्रहं धिना कथकत्वाभावाद्धिप्रतिपसतेदपयोगो न प्रतिक्षार्थस्येत्युच्यते,
afe खाभ्यानुपयुक्तस्वे हेतोरप्यनुपयोग इति प्रतिपत्तिमाश्रपय्यैवसितेव कथा स्यात् |
यदि च विग्रतिपत्तेरेव(?) - मेव देत्धाद्यपयुक्तं ate परतिक्षाथं उपयुक्त पवेति भावः |
विवागाद्रे'व्यस्यैव विकस्पद्वये ‘fear ` श्यवह्ितद्धे'ति famed दूषयति-
न लाथदिति। आसत्तेरिति। भनासक्नेन विवाद्वाक्येन हेत्वादिधाक्च-
स्थैकवाक्यतानापत्तेरिव्य्थैः। अनिग्रहे af निगप्रहायुद्धावने वेत्यर्थः |
"अवयवान्तरकवाक्यतापन्नाद व्यश्राह-द्विल्ोये स्विति '
नन्वेवमपि शब्डोऽनित्य इति विप्रतिपरयनग्वरं ga शष्दोऽनित्य शति
कोख्यपनयो यथे एब । विप्रतिपत्तेरेष वथाभूतत्वात् |
नैवम् । देत्वाकाडन्ला हि न वस्तुस्वरूपे किन्त तवप्रमितो। विपति-
पचिश्च स्वरूपविषयैव । अत एव शब्दोऽनित्यतया प्रतिपत्तव्य इत्येव परतिक्षार्थो
लक्ञणया शश्ोऽमित्य इत्यनेनोच्यते | तथा च वस्तुस्वरूपाद्विवादार्थादन्यः प्रतिक्ञाथः
पुनरभिधेय पवाथमेदात् । अश्यवान्तराक्पि' ‘arena’fa ge परतिक्तिपति- तलो
इति। (आक्तेपतो वे'ति पन्तं निरस्यति-नापौति। “अपेक्ञाकारे' भकाङ्न्ञाकाले |
1A कथमिव प्रतिवदेत्. 24 -ऽमुख्द्येत, 3A न श्यवंभूकोव्यु पदशेनमन्सरेण प्रतिज्ञायाः
Qa le.
K—41
10
15
20)
29
Or
10
15
20
25
610 किरणावरी
शब्दं बुयुतसमानानामनिध्यः शब्द--इत्यनुक्तवान्यत् किञ्चिदपैक्षितम्, कृतक्रस्वादिति
बा, यत् कृतकं तदनित्यमिति वा, sama ase इति वा, सर्वस्यापाततोऽन्वयेनावगति-
हेतुत्वाभावात् । प्रतिपन्नविवादविषयाः हि तदथैतज्नियतदेतुं साधनः बुभुत्सा-
महे, न दु साधनं प्रथमतः प्रतीत्य पश्चाद्धिवादविषयम्। तथा च, तस्यैव प्रथम-
मभिधाने प्राप्ते अन्यामिधानानुपयोगादाक्षेपस्यापि कुतोऽवकाशः १ अपेक्षितकरणेऽपि
बचनमग्यतिरेकेणापेक्षितसिद्धेरभावात्। नाप्यन्यदा | नहि यत् कृतक तदनित्य, यथां
घटः, HART शब्द इति वचनमवधानकारकम्, परस्पराश्रयप्रसङ्गात् | अवधाने
सत्य्थनिश्चयस्तस्माचावधानसिति | वाक्यसामग्रीनियमानादरे ठु तदुदाहरणक्रमोऽपि
नाद्रियेत | प्रतिपाद्यपेक्षनियमानुरोधश्च समान gf) अनित्यः शब्द इत्यपेक्षिता-
भिधानविषयेध् et कुत इत्यपेक्षाया कृतकत्वादिति ta: समुचितं समुत्थानमिति
रमणीयम् । प्रतिकोदाहरणमाह-- द्रव्यं वायुरिति । वायुद्धन्यमितयथंः | यो हि
वायुरूपं जानन्नपि तस्य द्रव्यत्वे सन्दिग्धस्तं प्रति सिषाधयिषितेन द्रव्यत्वेन विशिष्टस्य
वायोरभिधानं प्रतिज्ञा | कथाया नियमः; area तु प्रतिपत्तिमात समीहितमिति भावय |
द्रव्ये वायुरिति व्यस्ययाभिधानम् | अविरोधिपदस्य तातप्थमाद-ञविरोधिग्रहणा-
दिति। प्रद्यक्षेणानुमानेन वाभ्युपगतम् प्रतिपन्नं तद्धिरोध्यनुमानाभास इत्यधेः । णएव-
विधस्य ्जमादिना कदाचित् अनुमातुमिष्टव्वात् |) ननु चेरोषिकस्य प्रत्यक्षानुमान-
रूपप्रमाणद्वयमान्नमभ्युपगच्छतः स्वशास्ललादिविरोधस्य कुतः प्रसक्तिः १ न हि शास्लं
नाम थक् प्रमाणमस्तीत्यत आह --अभ्युपगतेति । न केवलसभयसिद्धेनानुमानेना-
पितु रोके शब्दतया प्रसिद्धेन अस्माभिश्चानुमानतयाभ्युपगतेनेति नेयम्, अभ्युपगमन-
मात्रस्य स्वशब्देनैव BIT | अथवा न केवट प्रत्यक्चानुमानाभ्याम्, अपितु
परशास्लमपि यत् स्वयमभ्युपगतम् आगमतयाभ्युपगतप्रामाण्यं तेनापि यद्दिरुद्ध
तदपि प्रतिक्लाभास्मिव्यथेः| ्रतयक्षविरद्धमदाहरति--थथाऽनुष्णोऽग्निरिति
प्रस्यक्षविरोधी यथाग्निरथैरित्वति योजना । प्रसक्तं प्रतिषिध्यते, न च तेजोग्यतिरिक्तेऽ-
अन्ये[श्ये]ति। तत्कद्पने आक्तेपकस्यावयवान्तरस्येबाभावादिव्यथेः। ननु
साध्यमप्रतिक्ञायापि साध्यप्रतिपस्यनुक्रखदेत्वाययभिधानेऽपेन्ञितसिद्धिः स्यादित्यत
भाट -अयेश्ितकरण ऽपोति। यदि च प्रतिपाद्याकाङ्क्लाक्रममनपेक््याभिधानं
तदान्यज्रापि agar न स्यादित्याह वाक्यसामग्रोति | पत्तमुद्दिभ्य साभ्य-
विधानात् पत्तं प्रथमं निर्दिशति--वायुद्रेव्यभिति |
2.4 तदल तच्रिण्याय Gyan, 24 -भिधायिप्रतिन्नावचने,
IT, 12—buddhi |
611
न्यस्मिन् क्रचित् उष्णत्वमुपलन्धम् | अनुमानादेवावगते स्वन्धपरम्परापातप्रसङ्गात्
gag प्रतीतौ तद्विषयमनुमानमनेनैव बाध्यत इति। नन्वयुक्तमेतद्वाध्याविना-
भावयोः सहासम्भवात् | बाघे ह्यपक्षव्मतवमनेकान्तिकत्वं च स्यात् इति चेन् १ अत-
एवेदं प्रथक् Fane sara: | न हिं सवोपसदारव्याप्त्यादिपरिग्दीतस्य
वहर्धिपक्षत्वमपक्चत्वं वा, असति बाधे वेधसापि सुवचम् | बाधे तु दृष्टे तृत्तरकाटीनमनेका-
Pasar सम्भवस्यपि किन्तेनोपजीवकेनो पजीञ्यस्य बाध्यस्य क्रियते, अन्यथा विरुडस्यापि
परिहारप्रसङ्गात् | तल हि साध्यस्य निश्रितत्वे Tara) देठनिश्चयेनैव साध्यं बाधितमिति वा
कुतो विरुद्धावकाडदः १ उपजीव्योपज्ीवकभावेन तद्रचयवस्था प्रकृतेऽपि समानेति।
अनुमानादेवेति । अदुमानमन्वयि साध्यप्रसिद्धो स्यात् । व्यतिरेकषथपि यदि
, बहदं पत्तीङ्कत्य क्रियते az सिद्धखाघनमन्यस्य qaed बाध इत्यन्धपरम्पस्थः |
अत एव fet] अनैकान्तिकापनत्तधम्बत्वोपजीव्यत्वादेव सवे
ATMs स्वतो दूषकं च तदेव पृथक् हेत्वाभास इत्यथः |
ननूपज्ञीव्यस्वं न बाधमवगम्यैवावगमः। तमनदगम्यापि शब्दालुमानाभ्या
` तदुप्रहात्। वस्तुत कज धर्णि साधनसाध्याभावाविति समूहालम्बनरूपेकैब
प्रतीतिः साधनसाप्याभावयोः सामानाधिकरण्योव्छेखिनी । अन्यथा धम्मिणि
साध्यामाघप्रनादशायां यदि साधनस्य ज्ञानं तर्यसिद्धिः स्यादित्येकवित्तिवेद्यत्वं
तयोरिति नोपजीग्यत्वम्। नापि बाधपुपज्ीभ्यैवोद्धाबनं तत्, असिद्धः न
हीदमनेकान्तिकमित्युक्तेः परस्य कथन्तावश्यकौ |
अथ प्रव्यक्ञादौ प्रमामाजरं भ्रति स्वात-छयेण बाधकस्य दूषणत्वेन कंत्त्व वनु
मितावपि स पव दोषः
Haq) तथा afa बाधस्य देत्वाभासत्वव्याघातः, भनुमित्यसाधारण-
TIAA ताव् |
अथ पक्तामिमते साश्यामावग्रदवत् «6 areararasareangisia | eas:
विरोधित्वाविशेषात्। धवश्च साभ्यासावसामानाधिक्षरण्यमनेफान्तिकत्वम् |
साध्याभावग्याप्यस्तामानाधिकरण्यं TET: |
10
20
25
10
15
20
25
[ “LI. 12-—buddhi
612 किरणावली
अनुमानविष्डखदाहरति-- घनमम्बरमिति। अलनुप्रानविरोधोति । आकाश
हि स्वकायभूतेन asta समवायिकारणतयाऽनुमीयते। waa विभुगुणत्वात्
सार्वतिकोऽप्यसमवायिकारणप्रादेरिकत्वान्नियम्यते | यदि पुनरसमव।यिवत् समवायि.
कारणमप्यस्य निविड़ावयवतया नियतदेरं स्यात् , नतिं गन्धवत् सर्वलोपलभ्येत । ततो
धरमिम्राहकप्रमाणादेव घनमम्बरमिति प्रतिज्ञा बाध्येत इति| आगमविरुद्धमुदाहरति--
ब्राह्मणैति! क्षीरपानोदाहरणवलेन दि द्रवद्रव्यत्वात् सुरापानस्य पविलत्वं दशेयता
तत्साधनत्वे तावदवद्याभ्युपगन्तव्यम् | न च तत्रानुमानं प्रभवति श्रुतिस्परतिभ्यामेक-
समाधिगम्यत्वात्* | तथा च दृष्टान्तसाधकेनेव स्वयमभ्युपगतेन सुरापानस्य पविलत्वं
बाधितं मवति। स्वश्ास्थविरडमुदादरति-वैशोषिकस्थेमि। ननु किमियं परिभाषा
मैवम् । पक्ञाभिमते साध्यामावद्रहस्य दुषकत्वासिद्धौ दशन्ताचुपपतेः |
सिद्धो ar तस्योक्तरूपबाधानन्तमावि षष्ठदेव्वाभासापत्तेः |
उक्तरूपश्च बाधः पक्ञािमतविषयकसाध्याभावधघुद्धौ सलव्यामसत्यां बा
भाखेऽनैकान्तिकत्वमेव, साध्याभावसामानाधिकरण्वग्रहात्। अन्त्ये, लिङ्त्वाभि-
मतसाध्याभावव्याप्ययोसग्रह्यमाणविशेषतया AAAI TT दौषो न ATT? |
उच्थते--पक्तत्वाभिमते धभ्मिणि साभ्याभावन्ञानस्य प्रमात्वमनिभ्चित्य
व्यभिचारादि क्षातुमुद्धावयितु' च म शक्वमित्युपजीग्यत्वाद्वाधः पृथक् । तथा हि-
साभ्याभावबदवरत्ित्वनिश्वयः साभध्याभावनिश्चयाधीनः। altar न साध्या-
भावज्ञानमान्ात्। विशेषदूरछनेऽपि अमादर्थनिश्चयापत्तेः प्रामाण्यानुसरणवेयथ्या-
पत्तेश्च, किन्तु साध्यामावक्ञानस्य प्रमात्वनिश्चयात् । न चैवमसिदुभ्युपजीभ्यस्वेन
सिद्धसाधनमपि पृथक् स्यादिति वाच्यम् । उपज्ञीभ्यत्वेऽपि स्वतो दूषकट्बामावात् |
पक्ञत्वविघटनद्वारा तस्थ दूषकत्वात्। पवमसिद्धेरपि बाध प्ोपजीव्यः। साध्या
भाज्ञानप्रमात्वनिश्चयादेबव संदेहधरितपक्तत्वपरिघटनात् | अधिक तु न्याथनिषन्ध-
प्रकाशने AWTS च दिपञ्चितमस्मासिः।
घन मभिति। निविडमित्यः। धम्मिप्राहकानुमानानामपि विसोधित्वपुव-
पादयति-आकाहामिति। अभ्युपगतविरुद्त्वमुपपादयति-क्लोरेति। ag
1A बुति्त्यागमकससाधिगम्यल्वात्,
Il. 12—buddhi |
किरणावली 613
यत् स्वशल्चिणोक्तं॒तत्तथैव श्रद्धेयमत आद--वेद्रोषिकस्येति। विशेषो व्यवच्छेदः
त्वनिश्चयः, तेन व्यवहरतीत्य्थः। न च सत्कार्यवादे प्रमाणं निश्चायकमस्तीत्यथः।
LATE A भावः कारणव्यापारादपि प्राकूकाठे सन् कायत्वात् , यत् पुनः कारण-
व्यापारात् प्राक् सन्न भवति न तत् कायम् , यथा प्रधानमितिचत् , Tl व्याघातात् |
यद्यपि साध्यक्रियाषाधारणक्रिघामात्रविषरयत्वं रूपकार्यत्वत्वहेतौ नासिद्धिः, नाप्यसत इव
गगनकुसुमादेः सतोऽपि प्रधानादेः कागैत्वस्य व्यावृत्तत्वादसाधारणव्यापारात् प्राक् प्रतीति-
विरोषणात् | नाप्यरसरिदग्धव्यतिरेकित्वं घटो जायते, जनिक्रियां प्रति कती भवतीत्यादि-
प्राङ्कारणत्वोपदशकप्रयोगस्य विपक्षे बाधकस्य सम्भवात्, नहि कारकमसद्धवति।
न चेदं भ्रान्तं मुख्ये बाधकाभावात् | न च सत्कार्यदूषणमेव बाधकम् , अन्योन्याश्रय-
ददोषिक्रशाख्विशेषोऽचेतनः तस्य चेतनधम्माभ्युपगमो न सम्भवतीति व्याचष्ट-
विद्ोष इति। नलु wanes मानाभावात् कथं तेन विरोध इत्यत -भा--
विवदेत |
ननु दूषणान्तरदुष्टत्वादल्न व्याघातः कथं दृषणमुख्यत इत्याशयेन दृषणान्तर-
घुदर्द॑माह- यद्यपोति | रतिविषयत्वं काय्येत्वं न सतः, असत ca काय्येत्वादिति
न दूषणम् । क्रिथाविषयत्वस्य कार्यत्वात् । क्रियात्वस्य चोतर्पास्तसाधारणत्वात् |
क 1]रणेति। क [1;रणञ्यापारात् प्रागपौति साभ्यविशेषणेन विशिष्टस्य साध्यत्वात्
सपक्ञाभावान्न ततो suas नासाधारण्यदित्यर्थः। नापोति । घटो जायत
इत्यस्य जनिक्रिया प्रति कत्त भवतीत्यर्थादकसतश्चाकन्त त्वात् कारकभ्यापारात् प्राक्
सस्वमवभ्यवास्यमिति नाप्रयोजकत्वमित्य्थः।
धत्ोपलनक्षणम् | AGA कारणव्यापारात् पृतं काय्यं, न तहि तस्य aa
ed ma न हि नीरं शिष्पिसडख्ेणापि पीतं कन्तुः sq! aad चेत्
कारय्यधम्म॑स्तथाप्यसति धर्मिणि न तस्य oa इति कार्यस्य ससं कभ्वमित्यपि
विपक्षबाघकं द्रव्यम् ।
न चेद् मिति। जनिक्रिया रति कलु त्वमिल्ययैः । अन्योन्धाश्रयादिति।
सतकार्य्यदुबणे सति जनिक्रियाप्रतीतिर््रान्ता। तस्याश्च भ्रान्तत्वे सत्काय्यदोषां
इत्यर्थः। तस्मात् कार्ण॑भ्यापारादृभ्वेमिव प्रागपि ततः सदेव Hea) करणं
चास्य सतोऽभिष्यक्तिरेव । यथा aa निष्पीडनेन तिलेषु तकस्येति ara
10
15
20
bo
Cad
[ IL 12—buddhi
614
प्रसङ्गात् | तथापि areneararaa प्रागपि सन्निति प्रतिज्ञपदयोरेव व्याघातात् । न हि
सति कारकव्यापारसाफल्यमाकलयामः | असत्यपि तुव्यमेतदिति चेत् , न । सतोऽसतो.
जन्यत्वात् | स्वकारगसत्तासमवायलर्पाया उत्पत्तार्नित्यत्वेऽपि तत्क्रिया विषयत्वेऽपि
भावरूप वस्तुनि हि कारकसाफल्यात् | सत्कायं वाद् रके त्व भिव्यक्तिमृतिव्यंग्यस्यापि
सच्वात् । अतिप्रसक्तेश्च सत्वेऽपि समानाधिकरणविरोषनियमान्नियमः। सोऽपि तुल्यः
कारणसम्बन्धस्त्वसति सम्भाव्यते, न त्वसतीति तु विरोषः। न च करत॑व्यस्वरूपसाधनत्वे
क्रिया मालात्तत्षविरहाद कारणत्व प्रसक्तिः , कतिविरोषस्येव क्रियात्वञ्यपदेशात्। धात्वर्थ
मानस्य च।तिव्यापकल्वात् , अन्यथा सत्कार्यवादेऽप्यप्रतीकारात् | #एते.ननोपादान्-
तथापोति । | सचकारकव्यापारविषयत्वयोरेकलासंभवेन मिथो | विरोधात्
10 प्रतिज्ञापद्योऽ्याधात इत्यथैः | न हीति । काय्यंस्वरूपस्य प्रागपि सखादित्यर्थः |
15
20
अजसखत्यपोति | असत्यपि व्यापारविषयत्वं न संभवतीव्यर्थः। ख चेति (2)!
कारणव्यापारेणासत भाद्यकालयोग पव क्रियत इत्यथः। तत्क्रियेति। उतपति-
क्रियाविषय इत्यर्थः | अ तिप्रसक्तिरिति | अंसछखाविशेषात् सवं सवेण
जन्येतेतिवत् सखपन्तेऽपि aaa सव॑ सवंणमिभ्यञ्येतेति तंस्यमित्यथंः | `
कारणेति। कारणस्वभावनियमाक्नियमस्तुट्य sed: | कंत्तेव्येति । कन्तेवय-
ed बस्त घटादि तत्काखाविद्यमानम् | तत्साधकत्वे कियानिमित्तविरहात् । क्रिया
qzeqr कार्कपदप्न्रसिनिमित्तं तद्विर्ात् कारकाभावेऽकारककार्य्योतपसिः
स्यादित्यथेः। Rata! wereaane धटानुक्कूकरृतिविषयस्यापि
उवालनादेः क्रियात्वम् । तदादाय च कारकत्वमित्य्थः। घात्वथेति।
धात्वर्थं एव क्रिया धात्वर्थस्य a सावंलिकत्वाद्भवति क्रियाया" कारणत्वम् |
अन्थधेति। सतकाय्यंवादेऽभिव्यक्तिमादषय कारकत्वम्। सा यद्यसती कथं
तस्याः प्रङ्धारकत्वं निरूप्यमथ सती तर्हिं ga कारकत्वमित्यथः | उपादानेति |
घटाथीं हि घशोपादाने प्रवक्तते। तत्र घरस्योपलन्तणत्वेऽतिप्रसक्तिः। fanned
Il. 12—buddhi 1
किरणावरी 615
nema’, “सर्वसम्भवाभावात्”, “amen शाक्यकरणात्” , CmROTUTATL’
सत् काये मित्यहेतु चतुष्टयं निरस्तमिति |
इति भ्रीमहासहोपाध्यायश्रीमदुदयनाचार्यविरचितायां [गुण किरणावर््यां
३ बुद्धिनिरूपणं समाप्तम् |
॥ समाप्तोऽयं ग्रन्थः | 0
च प्रागपि sed प्रसक्तमित्यर्थः। सवेसंयवेति। भसत्त्ाविशेषेण
घटसामभ्रीतो घटवत् परस्यापि स खप्रसङ्कादित्यथः | शाक्तस्येति । शक्तस्वं
शत्यनिरूप्यमिति शक्यस्य कार्यस्य प्रागपि सखग्रसङ्ादित्य्थः। कारण
भावादिति। कारणत्वं काय्यनिरूप्यमिति कायस्य cme fasted: |
यस्तकेतन्बशतपतसहष्वरभ्मि- ` 10
गङष्वरः सुकविकरवकाननेन्दुः | ।
तस्यात्मजो ऽतिगहनां किरणावली तां
प्राकाशयत् Bae बुधवद्धंमानः ॥
इति महामहोपाध्यायश्रीवद्धंमानङूतो (गुण) किरगावलीप्रकाहाः AIT: |
१
॥ समाप्तोऽयं प्रस्थः ॥ 15
# Vide, [évarakYsna. Sainkhyakartha,o :
‹'असदकरणादुपादानयह णात् सवंसम्प्वाभावात्।
WHA शक्य करणात् कारणभाव्राच सत् कायम्” ॥
See also the Siitras in the Saméehyasitra, Ch. 2.
1 The Kiranivali runs up to the topic of Buddki and Udayana, it seems, 20
did not explain the remaining Vazgesika topics from Sukha to Samavaya
(or abhava).
च
APPENDIX
(द्र्य)किरणावरी -टीका (भहवादीन्द्र-कता)
१८५) "न तु स्वर्थप्रकाशत्वश्ान्तिः कार्ण, तत्प्रतिषेधादिति ॥१॥
“उदेती” ति पृदश्छोकगतो “aa” इत्यन्त अनुषञ्यते। तेन “यतो द्रव्यमुदैती “ति
प्रतिमतिं। गुणा उद्यन्ति, we उदेतीत्यादि योज्यम् कचित् a ‘aor
इति, “विशेष! इति क वचनान्तः पाडः! स तु सस्यगेव । क्रियाया विभक्ति-
व्रिपरिणामानपेन्नणादिति। यदि दा ‘ae’ इति ज्ञापकेतो पञ्चम्यर्थे तसिः, ततश्च
यतो द्रव्यमिति ‘aged द्वव्यमिशत्य्थः। पं यततो gon’ इत्यादावपि ।
उभयथा aaa: | ईर भिति । दचणकादिकार्ये स्वतन््रतामाह--
सेक्षत्व-परमकाशणिकत्वक्ञापनाय। न खलु दचणकोपादानानभिन्ञस्तत्नर क्त
चेति संभवति । नारि कारव्यमन्तरेण प्रा्तसकलकामस्य इयति Reis
दत्तिः | तदेवं सव्॑ञ-परमकारणिकपुष(क)त्वाह् वैद्लोषिक्शास्तस्य प्रामाण्यं
दशितम् । saga विष्ैषाुपलम्भासस्मवेन तजक्ञानस्य प्रमाणरूपत्वात् |
परमकाठणिकतया विप्रलिप्साविरष्ात्। न च प्रमादतो विप्रलिप्साविधुरस्य
चोपदेशोऽ्प्रमाणं, व्थाधातादिति। यतो द्रव्य्नुदेति ष्ुवर्णादि, aor भोदार्य्याद्यः,
कमं यागादि, ातिन्राह्यणत्वादिः ara उतापरः विशेषा
ल्ञानायतिशयाः, सम्वायो बा स्देषाप्नुक्तानां समुदाय इत्यथं इति ष्टेषनिर्वाहः ven
माष्यनिबन्यनस्य तत्-प्रयोजनमैव प्रयोजनं, भाष्यव्याख्यानं च निबन्ध-
नान्तरादेब सिद्धमिति व्यथपरेतदित्याशङ्क्य विशि्प्रयोजनोपदशेनपूवेकं aed प्रति-
जानीते-अथौना-धिति Brat । जगतां प्राणिनाम् अन्तस्तमो विप्रोषादशेनं तस्य
शान्तिर्धिशेषदर्शनं तद्नन्तरमर्थानां द्रभ्यादीनां प्रविचेकस्तच्छज्ञानं ततः [28] सन्भागस्य
योगजधर्मस्य विलोकनं योगशास्तरादिक्ञानं, ततो गतिरात्मसाक्ञातकारः यात्राथिनो
ma जिगमिषोरित्यथैः। तदनेन माद्यारथ॑प्रतिपादनद्वारेण | award प्रयोजन-
मित्युक्तम्! न च माष्याथप्रविवेचनं निबन्धान्तरात् सम्भवति , तदुक्तोपपत्तीनां
बाधितत्वात् । क्वचिच्च तैरखुपपत्तेरनभिधानात् विजिभीषुं प्रति योजनान्तरमाह--
1 Fol. 1 is wanting in the ms., the work begins here at Fol, 2A, after
a few lines of the introductory commentary on the first gloka of the
Kiranavali,
K-42
10
15
20
25
10)
19
20
I. 21110. |
018 (द्रव्य)किरणावली-दीका
ततततततासस्श्रूत नोतय इति । तानि तानि तामसानि अज्ञानध्रधानानि भूतानि
बोद्धादीनि ` तेषाम् भवार्थम् । परपराजयमनिच्छतां केवत द्सङ्कतूहष्िनां
Rach प्रयोजनमित्याह--विद्यावततां प्र तथ इति । कथमतो विक्तेषदशेनदार
तच्वज्ञानं, wt च बौद्धादिनिससः, कथं च विदुषां प्रीतिरत आह--
सततकतेजोमथी मिति | तर्कश्च व्याघातपर्यवसायी, व्याघातश्च विरोधि
ध्मोपदर्शनमिति न्यायविदः फिरणावलटोति प्रष्यनाम्। उद्यन
इत्याचाय्येनाम | अयं च EAT श्टेषः। सू्यपकत्ते g, wre षिस्तारयामास्ष
किरणावटीं chant, उत् gang गमनं यश्यासाद्ुदयनः सूथः,
लोकान्तराङ्व््तिनोऽन्धकास्स्य वियः, ततो ऽहिकण्टकादर्थविवैकः, ततः
सन्मागेस्याहिकण्टकादिविघुरमा्गस्य विलोकनं, ततो गतिगेमनं य्रा्थिनः
प्रचत्तिमसिदषतः तानि तानि तमःसंचरणशीखानि भूतानि नत्त॑चराद्दीनि aat
ahaa भयार्थं विद्यावताप् आनन्दाय वेदार्थाचष्ानयोग्यक्ाङूछभात् , aqanastadt
सम्यक्त्वेन APTANA AAT ॥६॥
ये तु प्रयोज्ञनप्रमाणादिविधुरार्थप्रतिपादकतथा वेद्नोविक्धशास्व-
3५ ]मशास्लमिव्याहुः, तान् प्रत्याह- अतिविर्िदलयादिना । प्रव(ख jer:
परोदीरितदूषणाभिनिविष्टाः , जडधियः शीघ्रबोधविधुस उभयेऽप्येवं वदन्ति-
पतत् तन्तं वेद्तोषिकशास्जमशास््मैव । तन्ब्न्ते व्युतपायन्ते प्रमाणप्रयोजनयौ-
गिनो्था अनेनेति fe aaqi न सतत् तथेत्यर्थः न तावदिदं
| कुभारसस्मवादिविच्छृङ्काणदिरसपरं परपरयापि तदुपयोगिनोऽथेस्यानभि-
धानादित्याह- अतिविरसमिति। न च शङ्कारसद्यपरस्यापि वेदान्ता दिवत्
प्रत्यनी(क)दुःखपरिपन्थिघुखमयब्रह्मपरतापीत्याह- असार भिति । सारमानन्दधनं
ब्रह्म न विद्यते प्रतिपा्यतया यत्र तदसारमित्यथेः। न च न्थाथशास्त्रस्येव
. प्रमाणादिनाप्य्थवत्तेव्याह--मानवात्तो विहीन भिति । मानानां वार्ता कथा
. तया विहीनं विवलितं, त्षणगणना दिग्युतपादनादित्यथैः । न च क्रालगणनापरक्रिया-
29.
परतिपाद्नाक्पीदमथवदित्याह--प्रविततवहुवेटग्रक्रियाजार्डःस्थभिति ।
प्रवितता च(बही) वेखा कार्गणना ae दश्णुकादिप्रक्रियाघ्ु तासां जारे समुहे
विषये दुःस्थं बाधितपु इत्यथैः) ag वा, अतिविरसभसारमिःत्येताभ्यां
[ I. intro,
(द्रव्य;किरणावली-टीका 619
निश्रयोज्ञनत्वं दर्शितम्, a हि cagierarqt दुःखग्रहाणाद्यनुपयौगिनोऽथस्य
प्रतिपादकं चदं शास्लं प्रयोजनवदिति संभवति (मानवात्ताविहीनमिति
साधकप्रमाणाभावं दर्शयति । न कैवं साधनरहितं बाधितं चेति आह-
ध्रविततवहुवेखप्रक्रियाजालदुःस्थमि'ति | क्वचित् तु श्रविततबहुषेरुमि'ति are:
तस्मिन् पत्ते कथं न श्रङ्घरदिपरमित्यल्लाथं हेतुरिति व्याख्येयम् । उद्धिपत्ते
अतिविरतं स्वादुरसविधुर, रस्यते आस्वाद्यत इति स्वादुरसं ga रसः विरसमपि
क्वाथादि [3] कथंचिह् दुःखपरप्रन्थितया स्वायेत। तन ?) चेदं तथपीत्याह
‘aorta | दुःखापरिपन्थीत्यर्थः। अः विष्णुस्तेन सारमिति तु न युक्तम्। जल-
निधिवक्निश्रयोजनं निप्रमाणकं चेति नारम्भणीयमिति हि fafaaq |) न च विष्ण॒ना
सारत्वं तदुपयोगि, sega विशुद्धम् । मानपियत्ताबहूवार्तार दितम् । तदनेनास्वाद्य-
रसादियोणित्वेऽपि जख्येरनारम्भणं खघीयसापि ततसिद्धेरिति दर्शितम् ।
प्रवितता बहयो वेला वीच्यस्ताक्ां प्रक्रिया aga: तासां जालानि समूहाः तैः दुःस्थं
सश्चारायोग्य' भीषणं Aq | तदनेन सञ्चरताप् अनथेहेतुत्वाइ् भयदेतुत्वाच्च परं
प्रतिङ्कूलमिति दशितम् | अतन्बम् उक्तेन प्रकारेण निःश्रयोजनम् । प्रखरा सातिशया
जख धीः पिपासा येषां ते प्रखरजरुधियः, रखयोर्मेदात्, eaters Sa.
ते प्रखला जङ्धियोऽतु( चु )कम्प्यन्ते कृपास्पदं क्रियन्ते । विपरीताभिसंधानवबतां
प्रयोज्ञनप्रमाणवस्ोपपादृनेन पराज्ञयात् कृपास्पदत्वम्। अज्ञास्त्वक्ञस्वादेव कृपास्पद्-
fafa | तैषां ज्ञानं क्रियते दइत्यभिसंधिः |
हस्या जनकभाधारं हरेर्यि दछधानिधि |
येऽपि रत्नाकरं cadareedsty कृपास्पद प् ॥४।॥
अथातो ITH व्याख्यास्याम इत्यादि gery, अनायमथशब्द् मानन्तय्य |
भानन्तय्यं च महेश्वरप्रणामापेक्तयेति प्रदशेनपरं भाष्यं प्रणम्य हेतुभित्यादिः
तव्वतार्थति- सास््ास्म्म स्ति। अत्रं क्दाचारशञ्देन सदाचारप्रवत्तकं
्न्थारम्मे प्रन्थपरिसमात्तिकरामो नमस्कारं कुर्यादिति agar’ तत्स्तमानविषयं
पिलादिवाक्व' विवन्नितम् । तस्यैव प्रन्थारम्मे नमस्कार नुष्ठापकत्वात्, न तु ga
प्विष्टनमस्कारानुष्ठाने, तस्थैतदुघ्रन्थारम्मे नम[4५ ]स्काराचुष्ठानपरापकत्वानिरुकतेः
पवंविधवेदवक्यससे प्रमाणत । ara प्रन्थपरिसमासिकामो नमस्कारं
satel वाक्यार्थः । ¢) स्वस्वान्यमोचर्त्वानधिकरणवेक्वाक्यज्ञन्यप्रमागोचरः-
Macaig श्तम्मतवत् | न च त्रद्य)हव्यादिना व्यभिचारः तस्य निषेधवाक्यगोचर-
10
15
20
25
10
15
20
रह
I. intro. |
620 (व्य)किरणावकली-का
त्वात् । अ्न्थपरिसमा्िकामो मनस्कारः geile इति वाक्याथ नमस्कारस्य
प्रन्थपरिस्माक्षिसाधनत्वं तच्वासिद्धसिल्याश्चयासिद्धरित्वाप न । नमस्कारः स्व-
स्वेतराचरल्येतदूघ्न्थपरिसमासिसाधनधस्वार् मेयव्यात् संश्मव (स्मत 2a इति दत्-
सिद्धेः। श्रणम्येति क्त्वाप्रत्ययः संग्रहाः पेक्तया पूर्वकाखतां दशयति । न चैतत्
संभवति | ‘sofa श्टोकमारभ्य qua हि घन्यः सुधरहुः, श्रणस्ये {ति च नमस्कारः
न च श्रणभ्येल्यस्मादेदेतस्य JAR SAT सलस्मदति, व्याघातादित्यारङ्क्वद- कन्तव्या-
पेश्चयेति | कत्तेव्यो fe श्रणम्येत्यादिप्रन्थः तदपेत्तया पूवं (क()खत्व व्रणासस्य काय-
वाङ्मनोभिः तस्येति क्वाप्रत्ययार्थंः, न तु श्रणस्येत्यस्य श्रणभ्येःत्यादिप्रन्थापेक्तयाः
न ह्ययं नमस्कारः, अपि तर्हि ततप्रतिपादनपरः, चवाप्रस्ययस्थाने जातत्वात् श्रणम्ये'ति
्यपश्रव्ययः, ‘wate निदि ष्टः | ag ‘Nera व्यथः ्रःशञ्द्ः, नमस्कारस्य धातु-
नैवाभिहितत्वादित्यत आद-भक्तिश्चद्धेति। anemia विक्रोपशमसिद्धेः कि
प्रकषण इत्यत हट तथाभूता हीति | ag भवतु waar amentar [4 मह्रं =
विक्चोपशमस्तु नमस्कारेणैव भविष्यति, अत- आदह-- छरत्नद्धलेने त | न ag
नमस्कारो नमस्कारः इति प्रन्थारम्भेऽनुषठीयते भपि कहि ataqitaarfaqitate-
विघ्ननिवन्तकतया, विघ्निवृत्तिश्च प्रकृषटादेव amen, विशिष्टनमस्कारस्य पव
विघ्ननिवृ्तिकामनया रशिष्टैरनुष्ठानादित्यथेः । पतेन नमस्कारस्य विन्नोपशम प्व
Rea, न तु स्वर्गाय इति ङतमित्यपि प्रत्युक्तम्। भवतु at नमस्कार
aaa तप्रन्थपरिसमापिपरिपन्थिधि्नोपशनः।. ततप्चयपरिपन्थिविन्नोपरमेन त॒
नमस्कारगतः प्रकर्षः सफलो भविष्यति इत्याह । प्रदीयते चैति-'निरविश्न-
मित्यत्नापि agasaa | ag नमस्कासे (न) विद्रोपशम्देतः, aisle कादम्बर्यादौ
तद्दशनात् | तथा च नमस्कारो a विघ्नोपशमहेवः, सहकारिसिसेऽपि तदजनक-
त्वात् संभव(मत वत् इत्याशङ्क्याह--अागमस्रुखत्वाच्चेति। "तदससेऽपी'ति
विशेषणस्यासिद्धत्वं a) aa तदज्ञनकत्वादित्यविरिष्ं तं व्यभिचारः, यत्र
क्वापि कारणे aera) हयनिचार इति । नमस्कार सछ्छेऽपि faa न
Sad इत्यथः । भागमसूरत्वं च नमस्कारस्य दशितम् । ag aay साधन-
वंगुण्यवतो नमस्कारस्य altaed भवतु विशेषणासिद्धिः, यस्तु साहगुण्येऽपि विघ्न-
हेतूनां प्रचितानां न नि्ारकः , तस्य धमिंत्वे नायं दौष इत्यत भद-- सादुुष्ये-
ऽपीति । तस्यापि धर्मित्वे बिन्नोपशमदेतुन भवतीव्येकेकदिश्नोपशमो न॒ भवति |
| I. 2111170.
(द्रव्य)किरणावली-टीक 621
QRH विघ्नो शव; | तङ्कार स्पा az वाद्धत्यथः। staaramage-
देवन मवति उक्तैव हेतोः, क्षि शा पत्विसविष्ठोवशमदटेतुच aala श्रचितावन्नोप-
शमसहकारिसस्वेऽपि agaarneaigia 2 आचऽसिद्धिः, dtasatraca धामत्वे
सिद्धसाधनम् , अप्रवोजकता च । श्रयित्त'(लय)स्य धर्मित्वे दद्जनकत्वादित्यसिद्धो
देवः, aa तृतीयेऽपि सिदधसाघनमसिद्धो वा देतरित्यभिश्रायः | 'वियदेतूनाम्' इत्यनेन
बहुत्वं दशयति , पकेकनमस्काराुच्छेयत्वाय। सादृशुण्येऽपीति। कंक
विघ्नरोपशमोपयोगिसाह्गुण्येऽपीत्यथः। यचेक्तैको नमस्कासे न प्रचितविघ्नोपशम-
हवः, तर्हिं wad नोपादेयः, तत्राख्म्थैत्वादिल्याशङ्क्वादुवादपुवेकमाद--न चेव
भिति। सजातीयप्रचयसंवङितस्यासमर्थत्वासिद्धेः। केवलस्य भसनर्थत्वेऽपि
भप्रयोज्कत्वादित्याद--प्रचितस्येत्यनेन | न हि gafafag क्तमित्यनेन च
तत्सन्देहऽपि तदुपादानस्य न्थायत्वादिति न युक्तप् | सन्देहे हि यदा विघ्नदेठुसदह्भावः,
तद्वास्तु सफलत्वं न नमस्कारस्य | यदा न दिद्रदेतुसद्धावः, तदा नमस्कारजुष्ठानं
aay | कथं नमस्कारानुष्टानजन्यधम्मेस्य विनाशः, तस्य फरविनाभ्यत्वात् 2
प्रकृते च फरामाबादेति तम्न। द्वि्तीयपक्ञेऽष्प, acy away न
ane स॒ wa नमस््वारजन्यधर्भिविनाशकः। न च नमस्कारेण धः
क्रियते, आहत्य विघ्नोपशमक्षत्वत् । हेतुनिति। पुन विदहोषणोपादानमिति |
यदि हेतुपदं का(रणतामेव दध्यात्, तद् हदवर मित्यनेन जगज्ञनकाभिध()थिना
पुनख्तं भवेत् › तस्माह् हेतुभ्िति हैतुत्वेनाजुमितमिव्य्थः । प्रकारान्तरेण glared
परिहरति - इरवर[52]वहेति। aa facanrarag पश्चात् कणाद्नामानं
भुनिमिति न युक्तम् । प्रणस्य अनु पश्चात् संग्रहः प्रबध्यते इत्याञंवेमैबान्वयघटनादिति
फे चित् | तन्न! प्रणम्येति (क्तवाश्रत्ययेन daar पूर्वकारत्वेऽभिहिते संग्रहस्य
` पश्चाहुमाबो BIT दव । न खल्यु प्रणामः संग्रहात् gaara, Taw न प्रणामात्
पश्चादभाव्रीति duata । अतः स्रहस्य पश्चाह्भावग्रतिपादने व्यथं सन्वि'ति। अथ
श्रणम्ये'ति ्तवा्रत्ययः पू्कालतापरात्नमसिघत्ते प्रणामस्य, न त्वभ्यवदहितपूवेकालर्ता,
शयनादिव्यवदहितेऽपि भोजने भुक्त्वा anata दर्शनाद् | तथा च प्रणाम्य संग्रहात्
पूवंकालत्वात् सं्रहस्योत्तरकारत्वमाजं लभ्यते , न तु उन्यवहितोत्तरक्रारट्वमतस्त-
कथं सफलमन्वि'ति। तन्न । अन्विति पदेनापि प्वाहूभावमान्रामिधायिनाऽव्यव-
10
15
20
25
हितोत्तरकाकत्वानयिधानात्। तथा च शयनादिना व्यवहितेऽपि भोज्ञने भोज्ञनं
म ० र..४ ५५५१५ —
10
15
20
79;
OU
{, intro, |
622 (द्रव्य)किरणावली-टीका
छतम् अनु गत इति प्रयुज्यते । अथानन्तय्यमान्रस्य निःफटत्वाह = अग्यवहित-
प्रणःमानन्तयंस्य च faafaacag ततपरत्वमैव अन्विति पदस्य, तहि व्यवहित-
पूवेकालस्य अविवन्नितत्वाह् , अब्यवहितपृवकारत्वस्य च संत्रहाङ्कभूतप्रणामे
faafaacaig ततपरत्वमैव (क्वाश्रत्ययस्येति। तस्मात् प्रणामानन्तय्येस्य
अन्यथासिद्धेः, तत्परत्वे व्यर्थमन्विति मन्यमानोऽन्यथा व्याख्यातवान् । pat
प्रणम्य ag पश्चादित्युक्ते fata अवधित्वं maa, तस्य॒ ष्व
प्रस्तुतत्वात्, अतः सद्वबधित्वग्रतिपाद्कन्रतःपदं निःफरमित्यपि नाशङ्नीय-
मित्याह- तथा aia aa देठमाह--श्चुतिप्राप्ठ इति। aul न प्रतीयतेत[6५ |
aq ध्रकरणाद्यो.ऽर्थं समर्पयन्ति, aca । यर तु शब्दादेवार्थोपरुग्िः, aa बिद्ध-
मविषख्डधं वा प्रकरणादिना बोधकं शीघ्रभाविन्या श्रुत्या बोधितेऽथेऽविरोधिनस्तस्य
वैयर्थ्यात् , विरोधिनस्तु बाधितत्वादिवि। तदाह भगवान् afata:—‘“ale-
लिङ्खवाक्यप्रकरणस्थानसमाख्यानां समवाये पारदोर्वह्यमर्थविप्रकर्षादि""[ M.S.
3. 3. 14. [ति। संग्रह; प्रवक्ष्यते इत्यत्र श्र'शष्डः प्रकरणश्रुति( शुद्धि १ )खन्तण-
प्रवण (रहण ?)माह । श्रीधराचाय्येस्तदयपपन्नमित्याह-- प्रकरणह्युद्धे रिति ।
श्रकरणशुद्धिद्येन्यैरितस्ततः प्रतिपादितानां यथाग्रकरणं संकलय्य प्रतिपादनं तत्तदेव च
संप्रदेण अमिधीयतेः इति श्रीधरा चार्य्य व्याख्यातवान् । यदि नायं शभ्दाथरितह
व्यथः ्र'शाञद् इत्यत आह - वेदाय मिति | |
तस्वेमनासेपित्तष्टवमित्यत्र तलं कपसित्यन्वयः । तदेनारोपितं यथां
भवति तथा साधर्मयद्ेधस्याभ्यां विविच्यते व्यावृत्ततया staat तेन साधम्य
वैधम्याभ्यां व्याद्त्तपदीथप्रमा निशश्रेयसदेतुरित्य्थः । अतः सवेस्यापि भ्रमविषथ-
त्वेनानारोपितरूपस्यासंमवात् | तस्वपदार्थानिदक्तिरित्यादिखण्डनमनवकाशम् |
“साधम्येवेघस्यतखन्ञानं निःश्रेथसंदेतुरि"ति qreq साधभ्येवेधभ्ययोस्तशवज्ञानस्य
निःधरेयसदेतत्वमादह | तदुपयोगिद्रव्यादिपव्र्थज्ञान पिति कथित् | तदुपपन्नम् |
न खलु साधस्यबैधम्ययोस्तखज्ञानं निःश्रेयसंहेतः, अपि ताइ आत्मादिपद्ाथतचक्ञान-
fafa | तस्माद् द्रभ्यादिज्ञानं निःध्रेयसंहेतुरिति वाच्यम् | त एवं प्रधानतया Sega
इति तदेतचयोद्यमस्महुम्यारूपानेन दूरनिरस्तमिति दश्चैयति- एतेन पदाथ इति |
ननु द्रव्यादिवद्मावः किं mies: ? न तावदसवा[6धुव्, प्रत्थ॑क्षखिद्त्वात् तञ तत्न
| oY, indo,
(zea) Renae Aa 623
eqatanaeta । नापि gengraatag विधिनिषेधयोरेदयताभ्याघातात् |
तस्मान्न पुनो(रोयमुदेश दत्याशङ्श्च ae—eaeparafegial अभावस्तु स्वरूपवानवि
पृथक् नोदिष्ठःः प्रराणत्रानपि पृथगभावो नोदिष्ठ gerd: | अनुदेशे tang
प्रतिथोगोति। भत्र कथिदद--उदेशस्य हि फलं प्रकरणा कथनं थथा
पुथिभ्यादीनाम्। aa प्रतियोनिसेदसिन्नद्य प्रगभावादैरेकरिमिन् प्रकरणे निरूपणं
संभदति । तदिदं श्रतियो गिनिरूपण्यधीननिरूपणीयत्वादित्यनेनोक्तमिति। तन्न
भवतु प्रतियो गिनिरूपणाधीननिरूपणतयों प्रतियो गिबहृष्वेनाभावबहुल्वम् | कस्मि
तु प्रकरणे तदनिरूपणं कुतः १ न ताददुनन्त्यात्, पृथिव्या दिष्यक्तीनामानन्त्येऽप्येकंकश्च
ध्करणे निरूपणात् | नाप्यवान्तरोपसंग्राहकाभावात् प्रतियोगिनिरूपणाधीननिरूपवीय-
येष् सख्ात् । खु्रकारोऽपि नवमाध्याये [६।१।१ "धुषंक्षियाघ्यपदेश्चाभा(वा)दक्तत्
कायमि"त्यादिनैकलैव (निरूपितवान् इति ?) दयं aed फर चिहेदं भ्याचक्तते- भावाना
Raa निरूपणम् अभित्रेतं स्डातन्त्रेच्चणः, भयं तुं प्रतियोगिनिरूपणाधीननिङूपग
इति न निरूप्यते। तदिदमाह - प्रतियोगिनिरूपणाधीन निरूपणत्वादिति।
तदपि न । निःध्रेयसरूपतया तदुपयोगितयां च तस्यापि द्रव्याहिसमानयोगक्तेमत्वात् ,
परतन्बरतया चानिरूपणे समवायपरत्वापरत्वपृथक्षत्वादेरनिरूपणप्रसङ्खः | तस्मादन्यथा `
ध्याख्यायतेऽस्माभिः। अनुदिषटस्याप्यमावस्य उदेशं शिष्याः कत्तु समर्था नो वेति
रिष्यपरी्ता्थं भाहधक्षार; पथग्भूतस्य उदेशं नाकरोत् . केवरं ततप्रतियोगशि-
भूतानां पदार्थानामेवोदेशम्। ये हि प्रतियोगिनिरूपणे कते प्रतियोगिनिरूपणाधीन-
निरूपणमभावं नाभिगच्छन्ति तेषां दूरे शसीरादिविभक्तात्मन्ञानमितिं अन[ 74 [धिकारिण
पव इति क्ञापयितम्। a चैवं समवाथदेसपि समस्बन्धिनिरूपणाधीननिरूपणस्य
संबन्धिनिरूपणेनैव परिज्ञानसम्भवात् पृथगयदेशं८) रिष्यशक्तिपरीक्षणार्थं क्षि
नाभूदिति वाच्यम् , अनेनैव शक्तिपरीक्ञासिद्धः। तेनैव शक्तिपरीक्ञासिद्धेः तदेव
क तेव्यमिति न युक्तम्| तथा ऊतेऽभावबायुदेशेनैव शक्तिपरीन्नासिद्धेः, स एव नोदेष्टभ्य
इति tae तद्बस्थत्वादिति। ये त्वससखादेब नाभावस्य sia इति वणेयन्ति,
तेषां तत्र तत्र अमावब्धुतूपादकमाष्यविरोध इत्याह--न तु तुच्छत्वादिति |
मुक्तिविशेषलन्षणमाह-- निःश्रेथसं पुनरिति | देवदचदुःखभ्वं सस्यात्यन्तिकत्वं `
देवदत्ताधर्मसमानक्रादोनत्वाभावस्तेन देवदत्ताधमैसमानक्ाखीनत्वर हितो देषदत्त-
दुःखष्वंसो देवदत्तपुक्तिरिव्यादिना seas ghey | अथाधमेस्तमानकारीनत्व-
10
25
10
15
20
25.
aoe ४ of, eee 1
i, {1 कर |
024 (xen) Reema SA
eka दुःखध्वंसो सुक्तिरिति खामान्यलन्षणतरेवास्तु । अन्त्यमुक्तिष्यतिरिक्तमुकती"
नाम(ल्वान्दयाधथंसपानासीनानमव्यापनाद् । स्वदखमानाधासध्मसमनकाहलत्व-
रहितो दुःखध्यसो मुकतिरित्ययि न । स्वशञ्देन देषदन्ता्ेकंकगतदुःखभ्वं सविवक्ताया
देवदकाधमषमानक्ालटीन-देवद्सान्यत्ुक्तीनासम्यास्िः, दुःखध्वंसमाचविवक्ञाया-
मव्यन्तसुक्तिव्यतिरिक्त(मु)कतीनायव्याधिस्तदवस्थैरि(वे)ति । fat तर्हिं सुक्तिषामान्य-
aang न क्षिंचित् । सखामान्यलन्तणं विना कथं बिशेबखन्तणमिति चेत् , उत्पत्ति
्ञष्त्योश्वदनयेत्तेस्वादित्यवेहि | अत ष्व च एदार्थ॑सामान्यलक्षणाभकेऽपि दव्यादि-
बिशेषलन्नणग्वु्तिरिति। अथासुगतलक्षणामावे शुक्तिः मुक्तिरिति प्रव्ययप्रयोगौ
कथमिति चेत्, न । तवयेरेवासिदधेः | सिद्धौ ar वाभ्याम् पव सिद्धमनुगतं warmed |
अन्न च वादिनापि 7ए८]वाद् एवेति। देवदत्तो देवदत्ताधर्मसमानकाकत्व-
रदितदुःखष्वंसाधिक्षरणमित्यतरेव्यर्थः , न तु देवदचताधममसमानकाटीनत्वरदहित-
देवदत्तदुःखध्वंसस्य देवदच्भरुकतिनिधिष्त्वम्। aa व।दिदिवाद्स्य aaa ननु
मा भुदात्यन्विशदुःखनिद्त्तो वि्ादः, सात्वात्मनिष्धत्तिनान्तरीयकी न वेति विवादस्तु
धस्त्येवेति aq आह-क्षदृङेषात्थापि दु;खहेतुत्वादिति | आत्मनो निच््ि-
ff sama नित्यस्यात्मनो निचुचिरिति faafaagq, ज्ञानस्वरूपस्य वा |
आद्येऽपि तथाविधो नास्ति, अस्ति वा १ aaa) नास्ति तत्राह - थद्यस्ताविति |
दितीयं दूषयति-अथास्तीति। तृतीयं दूषयति-अथ ज्ञानस्वमाव एवेति |
भवतु ज्ञानं निवत्तनीयमित्यदिवादस्तदेदात्मा न वेति विबादस्तदवस्थ रवेत्याह--
तस्माद तिरिक्तं इति । QTSAT अपि दुःखमत्यन्त्रुच्छियते इत्यत्र न विवदन्त
पवेत्याह--स्तांख्यानामपोति । मवतु यः alsa: परमपवगे दुःखनिघसिर-
स्तीत्य्थैः। ag आत्मगतं दुःलपुच्छयत इति न्घाधविद्! | अन्तस्फरणाश्रयं
दुःखमुच्छियत इति सख्या! | भतः कथं न विवाद इति भत्र आह--प्रक्रत्या-
अपि दुःखघ्ुच्छियत इति aa न विरद इट्याह-- येऽपीति | अलु(प)ष्टवासिति |
नीलाद्याकाररहितामित्यथेः। न हि नीलाच्याकारविश्रुरता स्वरूपेण पुरुषार्थः, किं तहिं
दुःखाभाबोपयोगिच्डारिल्यथः | सवतु दुःखोच्छेदे अविप्रतिपत्तिः, शसीसादिकिमन्तरे-
णापि ज्ञानमस्ति इति तु विदन्त पव, तत्न ar alate परपत्ते साधना-
भावेन weas—a च faqdaa(fata i agegash ज्ञाने शरीरं कारणं न
| J. intro,
(x24) ferenratt-aer 625
are art, शरोराभावेऽपि agae(salaeararnagqiae शरीरकारणत्वा-
भ्युपगमविरोधो eefasfa दशेयति- निभिन्तस्येति। द्वितीयम् उत्थपयति-
अतुपप्टवेति। अुपप्लुतविज्ञाने शरभं न जनकमिति वदन्तः प्रथमाजुपप्टवक्षान-
gaat शरीरमङ्गीकर्वन्ति नवा १ प्रथमे, नियतपूर्वत्तषणवक्ि न कारणमिति
भभ्युषगमविरोधः, नियतपूबत्नणवत्तिं न वा कारणं चेति व्याघातश्च ।
शरीरस्य पुवंक्ञणवत्तित्वानभ्युपगमपन्ते योगाभ्यासमनुपप्तव॒तप्रथमज्ञानजनकम्
भभ्युपगच्छन्ति न वा? gaa, योगाभ्यासस्य शरीराविनाभूतत्वाभ्युपगम-
विरोधः, gaat शरीरं नास्ति, तद्विनाभूतो योगाभ्यासोऽस्तीति व्याघातश्चेति
दशंयति-योगाभ्यासेति। द्वितीये aa किं शरीरादिनिदृत्तिरलुपप्लुतक्ञान-
जनिका भजनिक्षा वा १ अजनिकापि पूंन्ञणवर्तिनी न वा † जनकत्वपन्ञेऽपि तस्या
भनुपप्तवुतज्ञानं जनकं नबा? यदि जनकं तदहि इतरेतराश्रयः, भथ अजनक्
afé अभ्युपगमविरोध इत्यभिप्रायवान् आद--अन्थथेति | अजनिकापि agaga-
्ञानपूवेक्तणव्तिनीति तु पत्ते अदुपप््ुतज्ञानाजनिकापि पू्ेक्तणवत्तिनी चेति
sqrara इति द्रष्टव्यम् । पवमन्येऽपि प्रन्थाः प्रमाणतकपरत्वास्तंभवेऽभ्युपगमविरोध-
वप्राघातपरतया समथेनीयाः। नय भवतु शसीरक्ञानयोः काय्यंकारणभावे व्याघातादि,
स प्व तु नेष्यते। ange शरीरादेरनज्खीकारादिति योगाचारस्य
शङ्मजुवदति--अथेति। दुःखमत्यन्तमुच्छि्यत इत्यत्र वेदा न्ति[ऽगुमिरपि न
विवाद दति दशंयति- वेदा न्तिनाभिति। ते हि वदन्ति-भानन्दमय भात्मा aa
पुरषाथः, तदप्रतिश्चविद्यावशात् | भतः सेव निवक्तेनीया । तथा च यद्यविद्या fazer,
तर्हिं निदृत्तमेव तदायत्तं दुःखमिति अविवादः! मा az दुःखनिन््तो fara |
छुखसरूपतायामाल्मनस्तु षिवाद् wera माह-- न वा अरे पु्ाणाभिति।
सर्वस्याट्मोपाधिकतं प्रियत्वमिति छुखस्यापि ग्रियत्वमत्मोपाधिकमैव । aff gd
हुखमित्यथ्यैते किन्तु भत्मने इति भन्यथा वैरिष्ुखादेरपि अपेक्ञषणीयत्वप्रसङ्ः |
तस्मादात्मोपाधिनैव geen प्रियत्वादात्मोपाधिकमैव प्रियत्वम् , स्वभावतस्तु
आत्मेव प्रिय sla) तथाच प्रयोगः-आत्मा सखखस्वस्पः परप्रमास्पदत्वात्
संप्रतिपन्नवदिति। तच्रापि वक्ष्यते इति अयमभिसन्धिः | न तावदात्मनः खुख-
स्वरूपेऽन॒भवः प्रमाणं, तदभावात् । न ae खमिति कथ्िद्जुभवति, get
1 WVadindra reads न वा अरे पुराणाम् etc., for न पुषः पुच्ाय etc,
K—43 |
10
10
15
20
(>
Or
I, intro, |
626 (nea) किर्लावरी-टीका
भहनिति मेद पव उद्धिखति । Pitaagadseitfa चेत् , a, प्रमाणाभावात् । `
न च परपेमास्पदत्वादेव अनुमानमपि (aq) शक्यते । परप्रेमास्यदत्वं यदि सुखाधि-
करणत्वे सति प्रेमास्पदत्वं स्ुखसान्ञातक्षाशधिश्णत्वे सति परेमास्पदत्वं तदा साधन-
विकता दशान्तस्य तक्षासिद्धिश्च | aa guarmanca सति प्रेास्पदत्वं तदापि
भसिद्धिः, दुःखाभवचे व्यभिचारश्च । अथ दुःखाभाक्षव्यतिसिकित्वे सति प्रेमास्पदत्व,
तवाङ्कादो व्यभिचारः | अथात्मह्ुखभ्यतिरिक्तत्वानधिकरणत्वे स[9.५]ति प्रेमास्पदत्वं
तदा विरेष्यवैयथ्येम्। भथात्मष्ठुखवयतिस्कित्वानयिक्रस्णत्द' agi) aac:
प्रतियोगिकं यदेकं व्यतिसिकतित्व' तदापि असिद्धिः | उभयप्रतियोगिदैकव्यतिरि्घत्वा-
aaa) अथात्मष्ुलप्रतियोमिकव्यतिरिक्तद्यानधिकरणत्व' तशपि। नषा
सिद्धिः, आत्मह्ुखमेदाभावेन तद्ब्यतिरिक्तत्वथोर्येदाभावात् भात्मदुःखभ्यतिसिकतागधि-
करणत्वादिसतप्रतिपन्तत्वाच्चेति। ama प्रल्यक्ञदिरोधाहु शश्रावप्टदन"-
वाक्यवत् आत्मनः सुखरूपतायामप्रभाणपेवेति | यत् एन हि सुखं सुखमित्यध्यते
भपि त्वार्मने इत्यथ्येत इत्युक्तं तदतिमन्दघ् › ` प्रमाणतर्कापग्यवस्ताधित्वात् ।
न॒हि ge दुःखमिति द्ेषगोचरः, वैरिदुःखेऽपि देष्रसङ्घत् किन्तु
aan दुःखमिति gaa इति दुःखस्य आत्मोरंपाधिनैव दवेषगोचरत्वादात्मनो
निख्पाधिदवेष्यताप्रसङ्गच्च। बहूतरदःखालु विद्धतयेति । कथं gag
रनन्तत्वाविशेषेऽपि दुःखस्य बहतरत्वम् ? उच्यते- अस्ति तावदिदानीं वर्षादयुपाधिना —
छखदुःखपप्यालोचनधा दुःखभ्यक्तीनां aged तेन अत्रापि अनुमीयते अनादौ व्यवहारे
सुखमपि भसंखूपमिति चेत् १ असंख्यत्वं सुखस्य यद्यपरिक्ञातसंख्पत्वं , तदिष्यत
षव । seria अधिकरव्यक्तित्वं चेत्, निः्रम(णकमिति। प्राथशि-
तवंदिति। यथा प्रायधित्तकनत्तः ब्रह्महत्या दिजन्यदुःखनिचृत्तिमभिरष्रतस्तद्धेतु-
भूताधर्मेच्छिदे व्यापारः, ad सांसारिकदुःखनिवृत्िमभिषतः तद्धेतुभूतसिथ्याज्ञानादि-
निषत्तावित्यर्थः | ag मिथ्याज्ञानं न तावदनागतं [98] निवत्तनीयम् , तस्यानुतपन्नत्वेन
विनाशयितुम् अशक्यत्वात् । नापि ada वस्य दिरोधिगुणप्रादुभाविनेव विनाश-
संभवात् । नाप्यतीतमतीतत्वात् एव । ततस्तदवस्थतरेव चोयमित्यत आह--
तच तच्छन्तोनेनेत्यादिना पुरुषप्रयत्नसाध्यमित्यन्तेन । = अयमथः -मिथ्या-
ज्ञानस्यापि स्वारूप्यतखा्ञाने निदानं, तच्च तच्छज्ञाननिदत्तनीयं, तच्दज्ञान-
निवृत्तिस्तु त्वज्ञानमेव, तच्च पुरुषपरयत्नसाभ्यमिति। कि पुनरत्र
प्रमाणमिति fear, वादिनामविवादस्य उपपादितत्वात् । परमतेनोत्तर-
[ I. 1781.0.
(द्रव्य)किरणावटी-टीका 627
माह--ढु;खसन्त ति रिति । आचास्या इति सोपदहास्म्। परमतसं(ख)
द्शंयति--परमतच्ं(तं, चायुपपन्नत्वात् | तथा हि दुःखसंवतिदुःखगतो घस्मैः दुःखमैव
ate ata, स किंमविनारी, विनाशी are प्रथमे बाधः, हितीयेऽ्थान्तर, दःखधर्म्मा-
त्यन्तोच्ेदसिद्धावपि मोन्तासिद्धेः, दुःखमेवेति wa इदानीन्तनदुःखादो सिद्धसाधनता,
सन्ततिपदंवैयथ्थं च । सवं दुःखं दुःखसन्ततिरिति न ्वैयथ्थं, नाप्यंशतः सिद्धसाधन-
मिति चेत् › न । सवेदुःखपन्तीकरणे सिद्धसाधनात् । कमेण सकलदुःखविनाशाल्ली-
करणात् | (अत्यन्तमिति सिद्धसाघननिचुस्यर्थमिति चेत्, न। “अत्यन्तमिति
युगपदि'ति यदिः, तद् qaaghaaa इति युगपदुतपन्नष्वंसप्रतियोगीति विवक्नितम् |
युगपद्वस्थितध्वंसप्रतियोगौति ate नादयः, बाधात् द्वितीयेऽपि येन केनचिःू
युगपद्वस्थितष्वं सप्रति गित्वसाधने सिडसाधनम् 1 युगपद्वस्थितसवेदुःलभ्वंस-
प्रतियो गित्वसध्ने च अप्रसिद्धविशेषणत्वं मोन्तानङ्गीकास्वादिभिः सवेदुःखध्वं सस्य
युगपव्वस्यानानङ्खीकासत् । [10५ ]स्वलमा(ना)धिकरणदुःखघ्रागमावकालनवस्थायि-
ध्वं सव्रतियोगित्वमन्यन्तोचिदधु घमानत्वमित्यपि न, इवानीन्तनदुःखेषु बाधात् |
तेषां भविष्यदुःखप्रागमावसमानक्रारीनोच्छेदध्रतियोगित्वात् । अन्त्यदुःखपत्तीकरणे
चश्रयासिद्धिः। यदूदुःखानन्तरं प्रुक्तिस्तस्यान्त्यदुःखत्वात् । सन्ततित्वं च यदि
दुःखत्वं सवेदुःखत्वं वा, तदा साधनविकरो दीपादिद्ठन्तः। अथ Heed सवं-
कार्यत्वं वा, तदा साभ्यविकरत्वादय इति । संप्रदायविदृस्तु दुःखसन्ततिदु.:ख-
जन्मप्रतरसिरोषतिथ्पाज्ञनानि काय्येकारणभावापन्नानि | भत्यन्तोच्ेदश्च मूलकस्षहिता-
AGT | WS च प्रकतेऽनात्यतखजनं, खन्ततित्वं काय्यंकारणभावापन्नमावाथैत्व् ।
प्रदीपसतततिश्च प्रदीपतददयवादिद्न्रणुकपण्येन्तेति बणंयन्ति, तदपि न । भूकमिति कार्णं
यदि, तद् सिद्धकस्ताधनं, मिथ्या्ञानकारणस्य इन्दरियसक्षिकषदिरुच्ठेदाङ्खीकाशत् |
अत प्व चरमकारणं मूलमित्यपि निरस्तम् । भथ ad कारणं तद् बाधापसिद्धान्तो,
दन्वरदेनित्यत्वेनाङ्खोकारत्। अभथात्मतखनज्ञानं तदा सिद्धसाधनम्, इदानीन्त-
नात्मतत्वसात्तात्कासपागमाबोनच्ठेदाङ्खीक्ासत् । अथ मौक्षजनकसान्तात्कासभाव-
स्तद्ाऽप्रसिद्धविशेषणत्दम् । मिथ्याक्ञानभावक्षार्यत्वधरदीषैः पत्षदेतुदान्तेश्चरितार्थत्वे
शेषविशेषणवैयथ्यं चेत्यादिदोषग्रहप्रासात्। आचाय्यीमिप्रेतं तु मुक्तो मानम् ।
देवदत्तो देवदत्ताधर्मसमानक्ारुदेवद ततगतत्वानधिकरणदुःखभ्वंसाधिकरणं दुःखित्वात्
qaqaalafa | देवदतो दैषदत्ताधमंसमानकादीनदेबदतच्तगतत्वानधिकरणदुःख-
ध्वंसाधिकरणं न देषद् सान्यदुःखित्वानधिकरणत्वात् [108] धटषदिल्यादिना सतप्रति-
10
15
20
25
10
15
20
25
I. intro. |
628 (द्रथ्य)किरणावली-दीका
पक्तत्वमिति चेत् › न । अस्य दुःखित्वानधिकरणत्वेन सोपाधिकत्वादिति | पार्थि-
वेति। पाधिंवपरमाणुगताह् रूपा द्वचणके रूपम्। ततस््रचणक इति सन्तानेनेत्यर्थः |
करुतस्तस्यापाति । फलतः पन्ञेऽन्तर्भावः, पत्नतुष्यत्वं, न च gaged व्यभिचारः,
साध्यामावानिश्चयात्। न च सध्यसन्देहवति वत्तमानस्वेन सन्दिग्धानेकान्तिकत्वं
धमाचुमानस्यापि षिखयात् इति। सवेमुक्तेरभावे पन्ततुख्यत्वाभावात् दुर्वासो
व्यभिवार इति शङ्ते-सवेश्चुक्तिरिति। समाधत्ते न अ सिद्धेति । प्रमितेः
सिद्धिः साधनम् , असिद्धिः साधनाभावः | सिद्धौ वेति । साधने सति वेत्यर्थः |
‘agha यदि तथे'त्यनेन सर्वमुक्तयभावसाधनस्य प्रतिकरूलतकों दर्शितः, परमतस्वाश्च
अन्न नापाद्कादिषिवेचनाप्रहः | "रकैकोऽप्यपच्रज्यत' इत्यत्र फद्पान्ते ब्रह्मणोऽपवगे इति
त्वयाप्यङ्खीकारादिति भवः । एकैकस्मिन् कल्प श्व्यनेन सुक्तयविनाभूतैतत्-
क्षट्पश्राचीनानन्ततत्कदपातीतत्वेन ताबदात्मसंसारातीतत्वमापाद्यते, किं वा aa-
क्षदपातीतत्वेनेदानीं सबंसंसारतीतव्वम् ? नाद्यः, इष्टापादनत्वादितव्याह- अनन्ता
एव हि अपष्क्ताः, सत्थप्र् इति। न द्वितीयः, भआपाद्यासिद्धेरित्याह् |
ag सवे इति | अपव्क्ता इत्यनुषज्यते | यत धव सर्वसंसायतीतत्वमप्रसिद्धम् ,
भत पव अनिष्टमित्यापाद्यते इति शङते- ननु एतदेवेति । सत्यमित्यनिष्टं परम-
प्रतीतेन सहं भापाद्कस्य salad गृहीतेति न तेन तदापादधितुः शक्यत इत्याह-- `
न॒ Raa अतीतसर्वकर्परूपकालस्य सकरुसंसारोच्छेदेन नियमे व्याप्तो
प्रमाणाभावादित्यर्थः। तक्निमित्ताद्र्टाभावादन्ति(म)पघुक्तिने जायेतेत्याशङ्चाह--
न च सवति।
नयु aff धम्मात् तच्वक्ञानं [114] न तहिं संग्रहस्तस्वक्ञानहेतुरित्याशङ्याह--
अथमथं इति । यदि धम्मात् ala ज्ञानात् च ara इति कथं तदहि ज्ञानकमेणोर्मोत्ञा-
इत्वम् , अत आह- एतेनेति! सखशुदधिद्धरेणान्तःकरणणुद्धिद्वारेण “भारादुपकारक'
पस्पसोपकारकं, 'सन्निपल्योपकारकं' सान्तादुपकारकम्। यावन्नित्यने भित्तिक-
क(भ)सघुचयस्येति | सकनित्यनेमित्तिक(कमे)समुचयस्येत्यथंः । अ [त १]त
एवेति | चतुर्थाश्रमविधिविसोधादेवेव्यथः। न ॒च स्वगंवदपवगं इति । दुःखो-
च्छेदो हि मोक्तः। न चाभावे स्वरूपगतं gered, नापि प्रतियोगिगतमित्यभिप्रायः |
एतेनेति । “sora देत॒मि'त्यारभ्य ˆ तच्चेश्वरचो (नो)दनाभिव्यक्तात् धमदिवे"त्यन्ते-
. 1} Vadindra reads amt एव हि Moat, सत्यम् for सयम् , अनन्ता एव हि Wagar.
[ I. intro.
(Req) UTA sr 629
नेत्यर्थः | प्रणम्य daz faa’ इति वदता प्रणामानन्तरय्य, सो्रस्य अथः-शब्दस्य अर्थ
इति दशितं, यतश्च शुघ्रषादिशालिन इ^त्यतःः शब्दस्य (थः इति । ईश्वरचो(नो)दना-
भिग्यक्तादि त्यनेन “तदूवचनाद्म्नायस्य प्रामाण्यमि"ति ग्याख्यातम् । यतोऽभ्युदय'
इति तु अभ्युदयो ज्ञानं, तत्र हेतुरधमः, परंपरयापि मोन्ञोपयोगीति भ्याख्यातम् |
“मादेव aaa, aa निःघ्रेयसहेतुरि'ति वदता भाष्यकारेण अभ्युदयजननद्वारा
निःध्रेयससिद्धिरभ्युदयनिःघ्रेयससिद्धिः। ये तु यतोऽभ्युदय(ः) स्वर्गादि निःश्रेयसं
dra: स धमं इति व्याचक्षते तान् प्रति आह-अन्धथेति | यतोऽभ्युदयसिद्धिः स धमं
इ्यव्यापक्रं मोक्तसाधके धर्मेऽभावात् । यतो निःघ्रेयससिद्धिरित्यपि अभ्यापकं
स्वगादिसाधके धर्तंऽभावात्। अथाभ्युदयरूपकार्यलिङ्कानुमाने प्रतिपाद्कतया
प्रमाणपरनिदं, ननु (तु) छक्ञणपरभतो नाव्यापतिङोषावकाश इति fafa, तहिं अभ्युद्य-
सिद्धिरिव्येतावतैव प्रमाणे सिद्धे व्यर्थं निःश्रेयसग्रहणमिल्याशङ्कय सत्यं प्रमाणपरं सूं
यतोऽभ्युदयसिद्धिः स धमं इत्येतावतव aa प्रमाणं ज्ञानं, ` तथापि निःश्रेयसप्रहणं न
व्यथेम् › अभ्युदये [118] विप्रतिपदयमानं प्रति तत्काय्यनिःश्ेयसरूपलिङप्रतिपाद्कत्वा-
दित्याह--"तद् यतोऽभ्युदय इति । लक्ष्यते प्रमीयतेऽर्थोऽनेनेति लत्तणं प्रमाणं
तस्मिन् सिद्ध ज्ञाते इत्यर्थः । परम्परया धमेस्य मोक्देतुत्वं, TARA भभ्युव्यस्य
मोक्तजनकस्वम् |
नयु देवेति दशमं प्रतिषिद्धयते, दशमद्रभ्यं ar? नाद्यः, शुणदेस्पि
सश्वात्। न द्वितीयः , दशमद्रन्यस्यान(बोगम(त)त्वेन प्रतिषेधायोगादिति शङ्ते-
किः पुनरघ्ेति | समाधत्ते - द्रष्यस्य सतं cal ag नववबाह्यत्वं द्भ्य
प्रतिषिष्यमानं पृथिः्याद्वेव प्रतिषिध्यते, तदन्यस्मिन् are ara, न न( ) विवादः
द्वितीये, प्रतिषेधाधिकरणप्रतीतिः। प्प नववाह्यद्रभ्यत्वं प्रतिषिध्यमानं गुणादचिव
धरतिपिष्यते , तदन्यस्मिन् बा 2 ara, न fara: | द्वितीये, धम्मेप्रतीतो कथं तक्षिषठ-
तया अमावध्रतीतिरित्यत आह-अतः; परभिति। यदि नवब्यत्वं पृथिभ्यादि-
mea geaa,afe मया ada निषिध्यत इति सुकरप्रतिषेधः ; तदतिरिक्तं द्रब्य
maT. पव ghar! धर्मिणो बुद्धचनासोहादिति किं तन्निरस्य प्रतिषेधे-
नेति ? धवं azar यदि गुणादावे द्रव्यत्वं शङ््यते, तदा ata सुकरः प्रतिषेधः,
1 Vadindra reads ag यतः. see Ms, Bf. 0, 3
10
15
20
25
10
20
1. intro, |
030 (द्रव्य)किरणाबली-दीकरा
गुणादिव्यतिरिक्तं तु नवबाह्यमप्रसिद्धमिति न तत्र द्रव्यत्वशङ्का इति मा भूद द्रव्यत्व-
प्रतिषेधः | द्रव्यस्य सतो नवबाहात्वमि"त्यादि विवृणोति तथा होति “शवं
द्रव्यम् षभ्योऽधिकं स्यादित्यत्र यदिदिमधिकःं age स्यादिति विवत्तितम्। “इदम्
apse ga eae casa ates द्रभ्यं तदधिकं स्यादिति faafaagq | अन्यथा
प्रथते (आधिक्यं निराकरिष्यामः), (द्वितीये) द्रव्यत्वं निरकरिष्याम" इत्याद्युक्त
प्रन्थानुपपत्तेः | ददं दव्यवैभ्यो ऽधिकं स्यादिति वाः, “इदमैभ्यो ऽधिक्रं get स्यादिति
(वा)*्रन्यो प्रथमपुस्तकेखकदोषाह् उयुतक्ममापन्नाविति त्वपरे | “अतः परमिति
षिष्रणोति- [12 ^ |जत. पर भिति । अथ नवबाह्यत्वं गुणायभावान्तम्यतिरक्तच्त्ति
शुणाचभावान्तद्चित्वात् मेयत्ववत् इत्यादिना सिद्धे नवबह्यादो द्न्यत्वादि शङ्क्यत
aq नबबाद्यत्वं न शुणाद्भाकान्तभ्यतिरिक्तवृत्ति आकाशादि अच्रत्तित्वात् गुणत्व-
घदित्यादिना aqfafsfaceaa | अनिरोघे वा तत्रैव द्र्यत्वं निषिध्यत इत्याह--
थदि कथश्चिदिति। “उक्तेषवेवान्तर्मावयिष्यते'' नवबाह्यत्वस्य गुणादिष्यतिरिक्त-
चृत्तित्वनिधपरं, यथाश्चते नवबाह्यत्वाधिकर्णं नवस्वन्तर्भतं चेति व्याघाताद्िति ।
तेषां व्पञ्चकववे विश्चेऽपोति | यथा द्रध्यत्वपक्ते किचित् दव्यमारोकापेन्त-
AGUS तमोलक्षणं तवनपे क्तचज्ञुव्येडग्यम् , पवं कानिचित् सामरान्यादीन्यालोक-
सापेक्तचन्नुय॑ज्यानि। तमोलक्षणं तु सामान्या्यालोकानपेक्तचन्््यडुघमपि
भवषिष्पतीति aaa ईचि्यमुपपद्यते। तथापि व्यक्तघाद्युपलम्भमन्तरेण (त)दुपलम्भो
न घरते व्यक्तुयपलमभ्भलामघ्रीसापेन्तत्वेन जात्युपलम्मस्य सम्बस्धिबोधादिजन्यत्वेन चं
समवायाययुपलम्मस्य तहुभवेऽमावनियमवषिरोधात्। “संयोगक्निमागयोरकाश्णत्ाहु!'
त्यज समवायितयेति शेषः । संयोगाकारणस्वादु विभागाक्रारणत्वाश्वेत्यथंः।
'आक्रारणत्वाद्ित्युक्ते असिद्धिः स्यादिति संयोगादिना षिशेषितम्। “a गुणः Fea
समवायादि"त्ययुक्तम् , असमयंविशेषणत्वात् । न चेदुमक्षिदिपरिह्ारसमथमपि |
व्यसमवेतस्वं व्याघात सिद्धये waa TAA , न तु अयम् हेतुश्युणत्व ATT
इतिचेत्, नं) असमवेतल्वमावेण व्याघातोपपत्तौ िरोषणवेयथ्यताद्वस्थ्यात् |
fe च, न तावत् प्रव्यासम॑वेतत्वं गुणत्वांभादकूपक्तया गुणस्वग्या[ 192 घातकम् , AAS
कारात् | गुणत्वामाकव्या्ततया तु ग्याघातकल्वे दुष्परिहरमैव वैयध्यम् | कि a, Rea
संमवेतषंमपि असिदधमेव तमोद्रभ्यल्ववादिना तमसा स्वाबयवसमवेतत्बाज्लोकारत् |
वरस्य सिद्धमिति चेत्, न। शुणत्डवादिनः षुतंसमसिद्धिः , तस्मादनुपपन्न एवायं
ey: | उशचदिणं तु यथा परैः sage किखितं तर्थैवानृदितसित्यवधेयप् |
= नू 5
| & 146,
(द्य) किस्णायद्ी Bat 84!
(प्रतीतौ तहदितोयित्वादि"'व्यत्र प्रतीतो हततैजोदिशोधि यस्यं तद्दत् , asivfarifa-
भरतीतिबिषयत्वादित्य्थः। अनुक्कूल(तक)माह-गुणिन इति । ततसहच रित-
गुणान्तरानुपलब्पेदचेति। यदि हि तमस्तेजोशुणः स्यात् , तरद समानयोग-
Baca तमोशुणान्तया(ण्वु)परभ्येरन् इत्यथः । कि च , तमस्तेज्ञसो सूपं वा स्योदु
great बा १ wa, दूषणान्तरमाह न तावदिति । इन्हनोलप्रभावदिति।
यथा इनद्रणीलप्रमा शुक्लमास्वसपि शृन्द्रनीदोपायिवशान्नीकेति प्रतिभाति,
य(त)था शुक्छमास्वरमैव तम उपाधिवशान्नीहतया प्रलीयते इयथः । गुणान्तस्पक्ते
तु, श्रतीतो तद्बिसेषित्वादु इत्युक्तं दूषणमतु(चु एसन्धेयमित्याह- sent tata
(पाधिवमेवेदमारोपितम् ! इति wentedt सभ्रारोपिवम् इति वा अनियतदेशलया
भारोपितंमिति वत्यथैः । aa’ हि आरोप्यमाण स्मर्॑माण' घा भारोप्यते गृह्यमाणः
वारोषात् पूेमवुद्धिस्थमेव् वा १ न तावत् स्मर्यमाणम् इत्याह याद्याल्योकेति |
यपि स्म््थमाणमारोप्यते , तथापि रूपासोपन्चाक्तुषैदारोपे आच्छैकस्य अपि ` हैतु-
eat: | पतदेव विषणोति-लदेवेव्यादिना । fetta पत्ते दूषणमाह--
नर चाद्छेक्ेति । वृ्तीयोऽपि पन्नो नेव्याह- न चारोप्येति। ag रूपारो[ 13५ पे
ata चक्ुसलोकमपेन्तते यल रूपे व्यापृतं Said जनयति । प्रकृते संस्कार एव रूपे
दाप्रिधते, न चन्ुष्तस्मादाटोकनिस्पेक्तपेव सूपारोपं जनयिष्यतीत्याशङ्कचाह--
न चोमयोरिति। aq मानस शवायमारोपश्च्तुषर्त्ववजेनीयतया सन्निधान
मित्यसिद्धमनन्यथासिद्धमपि नाशङ्कनोयमित्याह -- स्वप्न विश्रमवदिति | तस्मा
| दिति । साधितं समान्यादिष्यतिरेकं परामशी(खश)ति । ` तेन सामान्यादिव्यति-
रेकित्वात् Waa तमो द्रध्यमवघेयम् | वस्तुतोऽस्य क्रियावस्वे रूपव" इत्यनेन
ने तवसो द्रउ्प्रत्वसाधनाना WaRsal पराहता | क्रियावन्वाद् गुणवन्वाचचेत |
अनयोरपक्षधमेत्वं दशितम् । अपि च तमोऽङ्ीक्ियञ्ाणं द्रष्यानारुभ्यमङ्कीक्रियते
दरव्थारभ्यं बा ? प्रथते दूवणमाह- न चेद भिति । द्वितीयोऽपि नेत्याह - नाप्यनेकेति |
“स्पर्शरहितद्रव्यत्वेनेश््यत्न स्पशैरहितमैव प्रयोजकं द्रव्यग्रहणं तु पमादात् | क्वचित्
भस्पर्शरहितत्वेनार्धत्वादि" त्येव पाठः | “ने च रूपवत्तये"ल्यारभ्ब “सास्प्रतमि"ल्येको
पन्थः । तस्यार्थः स्पर्थरहितत्वसिद्धं रूपवत्तया तदनुमानादिति । अप्रयोजकं
८
चारज्धत्वेऽपि छघटत्वात्। न च -स्पर्शरदितस्य स्पर्णोपङस्भश्तोपयोगाभाचेन `
10
I. 21८, |
632 (दरध्य)किरणावही-दीका
वैय््यादनारश्धत्वम्। स्पर्शोपलम्भाभावेऽपि प्रकारन्तरेणप्युपयोगसिदिः।
तदिदमाह-तद्र हितस्यापि वा पुरुषा्थंहेतुत्वादारन्धत्वं स्थादिति।
कथं पुनः प्रकारान्तरेण उपयोग इत्यत आह- अनुभवसिद्धत्वा दिति | 'उपलभ्य-
मानत्वादु"पङम्पमानधमरकत्वाचेत्य्थः। ननु यदि स्पशरहितस्यापि आरुूधत्वं
मनसोऽपि fe न स्यादित्यत भाह- ्रनसःस्िव्बिति | [13 2] स्वरूपोपलम्भरूतस्य
धर्मोपलम्भस्य चोपयोगस्याभावेन qaqa मनस आर्धत्वबाधक्रं नसु(तु) स्पशे-
राहित्यमित्यर्थः। तदेतदसिद्धमप्रयोजक्रव्वं च कतो न वारयमित्यत भाह-- इप-
घत्वस्येति। तदनेन स्पशैवखसाधक्षं रूपवस्वमसिद्धमिति स्पर्शं रहित्यं नासिदम् ,
खयबस्वाभावेन चाज्ञुषट्वाचुपपत्तेरपङभ्यमानत्वेनोपरभ्यमानघवंकत्वेन चोपयोगो
नास्तीति वयथ्यमे(व) स्पशेयाहिव्याच्ुमानानुप्राहकषस्तकं इति दर्शितम्। तदेदं दरभ्य-
त्वस्य अपि भदुपपत्तेयुणादिना(दि ?)व्यतिरेकस्य Gta साधितत्वात् । षट्पदार्था
तिरिक्तत्वाद्भावः। अनादोकाप्रतियोगिकत्वे सति षटपदार्थव्यतिरिक्तत्वाञ्च अभाव-
स्तम दति सिद्धमित्याह -"अनुमवसिद्त्वादि'ति। तमो नाभावः भलोकानपेक्षचज्ञ-
प्र्यत्वात् प्रतियोगिक्ञानमन्तरेण ग्रतीयमानलत्वादधिकस्णमन्तरेण प्रतीयमानत्वाद्
विधिमुखेन प्रतीयमानत्वाद् आदोकवद्िति usa -सोऽपि कथमिति । "आलो
कानपेत्तचलुप्राह्यत्वादि'त्यस्य अनुध्राहको भवन् प्रतियोगिग्रहणसामग्रीसापेन्तं चज्ञस्तद्
भावे प्रवत्तते प्रतियोगिसामग्र्चां चालोक्रो ऽप्रवि्ठः, अतस्तदभावे चाक्लुषस्वं न स्थाद्रिति
वोच्यते , अआहोस्विदभावग्रहे प्रतियोगीतरप्रतियोगि्रहणात्त साकव्यसापेत्तं ag
` तश्च साकद्यमालोकेनेति तद्भावे argued न स्यादिति! द्ियीयेऽपि प्त
20
25
क्षिमालोकः स्वप्रे आलोकान्तरं नपेक्तते, ataa इति दा १ प्रथमे दूषणमाह-न यदू-
ग्रहे हि यद्पेक्षमिति। आलोकान्तरमन्तरेण प्रतीयमान भालोकस्तदितरसामच्री-
साकद्याथमपेक्ष्यत [14 4] इति, द्वितीयो पन्नो विरोधादेव अनुपपन्न इत्याह-एवं
तदितरेति। ame नापेक्ष्यते aaa तदितरसामप्रीसाकल्यं घते इत्यर्थः |
चरमे पत्ते WRAE—ATISTATATA a । न केवलम् आखोकनिरपेन्तचद्प्राह्य-
त्वान्नाभाव इति अत्रजुप्राहकतर्काभावः, अपि तु प्रतिक्ूटतकपराहतिरपीत्याह-
परत्युतेति। तदुपपादयति तस्मिन् सति इति। तमसि द्रव्यत्वेऽपि
आदोकाभावश्चाच्चुषो न ॒स्यादित्यथैः। श्रतियोगिज्ञानमन्तरेण ज्ञायमानत्वादि ल्य
यदि दिविसच्छायायाः पक्ञत्वं तदाऽसिद्धमित्याह---दिवा चेति । अथ रताबुप-
| I. intro,
(aoa) PROTA. टीकां 633
(fa भसिद्धिरिल्याह- अन्यच्चापीति | अथ कदाचिद्
aA लस्य गिरिदरोवत्तिनस्तमसो after तत्रापि आह--
/ A ger | यदि योगिनो गिरिद्रीवत्तिन पवानु-
| ld “a al गतिरिति। तमसि क्रियायाः प्रतीतिः का
/ । + ,्द्वव्रसङ्गात् । न हितीयः , बाधकाभावादित्यथेः।
ararat हि क्रिया भवन्ती छुम्भादाविव स्वाभाविकी
patie छत्रादियोगिद्रवयतया वा | नाद्य इत्याह--
दरव्यान्तरसंयोगमन्तरेण जायमानायामिव्यथेः।
धत्व सति। छाया दिवसे न स्यादिति,
न्द्रनीटप्रमायामिव संयोगिद्रव्यत्वेन छायायां गतिः,
“A अधोवक्तिन्यामिन्द्रनीलल्कायायां गतिनं स्यात् |
14 Bra दृरघुतसारितत्वेन सम्बन्धविच्छेदा-
yy {श्राश्नये ष्विति | इन्द्रनीदप्रभाया प्रमितत्वेन
+ oat इति संयोगिद्रभ्यत्वेन gate गच्छति
ति Sia) तदष्यु(प्ययु)क्तम्। किम् श्र
न्तरेण वा? न प्रथम इत्याह- PTAA AM |
sania यो हि सूयाखोक gegetaafaat
Z gen छायामपि अपनुदति विरोधित्वात् , ततश्च
A em अन्ये aa व्याचत्तते। स्वाभाविक्या-
Y लनायामावरकद्रभ्याुविधानं न स्यादिति। अन्न
¢ A at तमःप्रमा चेति। तत्र यथा इन्द्रनीरादो
Ye Va 1 (द्विध यिनी गच्छति, ण्वम् भावरकद्रभ्ये
{` great गच्छति। तेन स्वाभाविकत्वेऽपि
४ पद्यत इति तदाशङ्क्य परिहरति ~ प्रभातुरयत्व
MA: ८ र्ता प्रभाया विशेषणात्तमोरूपापि प्रभाऽशद्धादशायाम्
„ते । यदि दीन्द्रनीलादेस्तेजञसः प्रभावदावरकद्रव्यादेः
gaan सपुत्सारितेन्द्रनीरसन्निघाना सती व्यवहिता
£ । A
OK
15
20
25
10
19
20
I. intro, |
034 ` (दव्य)किरगावषली-रीका
धा दिववे क्या न स्यात्! न हि तत्सम्बन्धदिच्छेदेऽपि aamngada ceed |
इन्द्रनीखप्रमाया भभिभूतत्वेन न तच्छायायाः सम्वन्धविच्छेद् इत्यपि न युक्तं [15५] तर्हि
क्रि परभाभिमावकं क्ायैवालोकान्तरं are ara दरत्याह--क्धयेवेति | नापि Bela
इत्याह-आलौकान्तरेणेति। उपसंहरति-तश्मादिति । ag आलोकाभवे-
ऽप्रतीते गतिरासोष्यते, प्रतीते वा? नाद्यः, निक्धत्वोपलमस्मेन fe बिरोषायुपहम्म-
विरहात् । न द्वितीयः, आरोपविषयाप्रतीतेरित्यमिप्रायेण शङ्ते-कथंमावेति।
साष्ष्यतन्वाग्रहा विति | सामान्यतोऽभावः प्रतोयते न तु भावधमाध्यरेप-
विरोधिना रूपेण । अन्यथा दुःखाभावादौ सुला्ासेपादेदु घटत्वप्रसङ्घादित्यरथः |
ag निमित्तमस्ति चेदाशोपेण भवितव्यम् , भपेक्षणीयान्तयभावाद्िव्यत आह् शष्ट
afi अतो न सदकाय्येपेक्षाचोद्भिति। न द्यत्र धमिग्रहोपयोभ्या-
ara) नापि रूपस्मरस्णोपयोगी। आङोकाभावे age अआाखोकानपेन्ञत्वात् |
रूपस्परणे संस्कारस्य आखोकनिरपेन्तत्वात्। नापि तयो ईशिष्टचकोधे आरोक-
निरपेन्ञाभ्यां विरेषणविन्नेष्यग्रद्त्ताभ्यां विशिष्वोधस्यापि उपपत्तेः! तेन यत्त यत
चक्ञर्विशेषणे fay वा aerated तन्नैव धरघज्ञनने आलोकमपेत्ततेः न तु
सर्व्ाजक्ललत्काभावादिति। न चारीपितेन वास्तवेन नीरिम्नेति ।
नीकिम-गोचसरभ्यां बुद्धिव्यपदेशाभ्याम् इत्यथः, न त॒ आलोकाभावेऽपरतीयमनेऽपि
निरधिष्ठानेऽपि छष्णरूप आसेपितेऽपि तमो द्विष्यपदेशदशनात्। न तदुगोचरता-
ऽनयोरित्यत भह-अवदयंभावीति। युकतयन्तरमाह- न चं तमःप्रत्यथ इति ।
इह नीलं तम इति इहप्रत्ययः। न च तम zal 157. प्रातिभासिकम् अस्ति array |
नापि योक्तिकं dates तु बाधक्रपुक्तं बस्तुतोऽस्य क्रियावच्चेव्यादिना | न च बाधिता-
बाधितयोरक्यं घरते तस्मान्न नीरूपं तम इति el 'काय्थेक्ारणाना पिति | aa
यदि व्यञ्जकाभावान्नारष्रत्वं संस्कास्त्वपपि न स्यात् । वेगस्थितिस्थापकभावनानामपि
भनुगतम्यज्जक्राभावात्। न च कारणसमानजातीयारम्भक्त्वे व्यञ्जकमिति वाच्यम् ,
तस्य शब्जन्यशडद्वारस्भक्र मध्यमशञ्देऽपि गतत्वात् | ARTA ASST sae बीजादौ
संयोगज्न्ये संयोगारम्भक च कर्मणि यतक्किितक्षारणसजातीयारम्भकत्वं च
सवंज्ातिव्यापकमष् | स्वक्ार्णसज्ञातीयारस्मकत्वं च स्वशऽदेन वेगादिविवक्तयाम्
॥ , , 71111111 Oe RCS OEE
, ए Yadindra reads कायकारस्णनाम् for कायकारखरलच्तणानाम्
#.
| I. 111{7.0.
(दरभ्य)किरणावटी-टीका | 635
aH, अयुंगतान्तरविवक्तायां चाप्यसिद्धमिति। उच्यते--व्यवस्थापकषं यदयव्या-
प्त्यतिञ्या्िरदहितो aa: तर्हिं संस्करिरस्त्येव, वेगत्वभावनात्वस्थितिस्थापकत्वात्य-
न्तामावानधिकरणत्वस्य Antal सखात्। अथ व्यवस्थापक प्रमाणं, तदस्त्येव ,
भयं वेग उक्तघमंवन्निष्ठात्यन्ताभावप्रतियोग्येतद्धमेत्वानधिकरणोक्तधमंरहितेतदवेग-
चत्तित्वानधिकर्णं सखात् घटवदिति। यदि तु धर्माधमयोरप्येको धमस्ततुप-
जीभ्य atgecataatd संभाव्यते, ततो न काचन ala: | धर्माधर्मत्वभेदविवन्ञायां
गुणवतुर्विंशतित्वनिर्वाहत्। भट्रत्वेनैकत्वविवक्ञायां तु गुणत्रयोविशतित्वं
समन्यविरोषगुणत्वाभ्यां गुणद्धित्वमेव a सिद्धान्त्ततिमावहतीति। [164]
"'उयवश्यपक्रनाममवात्? इत्यन्न भवे वाद्ध्रत्वमप्यस्तीति रोषः।
"नित्यमेकमनेकवुत्ति साबार्यमि'?त्यन्नैकमप्रहणं स्वरूपकथनाथं नित्यमनेक-
समवेतं साबान्यमित्येतावता व्यभिचाराभावात् । भथानेकवत्तेमानेषु नित्यशुणेष्वति-
व्यात्तिपरिहारार्थमेकग्रहणमित्युच्येत, तन्न । नित्यगुणानामेकचृत्तित्वेनानेकबुत्तित्वा-
भावात्। सप्रुदिता अनेकेषु adea इति चेत् ? येषां सपुदायस्तेऽनेकेषु ada
शति, तन्न । तेषम् पकौकनिष्ठत्वादेव । अथ aga ada इति किमायातं
गुणानामिति ? . भनेकसमवेतत्वं चेदमनेकसमवेतमिदंमनेकसमवेतमिति धीसिद्धिः
स्ंयोगद्वित्वादो रूपादिभ्यावृत्तो aafaae:, a तु पकत्वानधिकरणसमवेतत्वं
तेनानेकसमवेतत्वमनेकार्थसमवेतत्वं , तश्च रूपादावम्यस्तीति खण्डनमर्पस्तिम् |
दरष्य्रणकमेणामपि इति। दण्डादि get, gaa: , उतक्ञेपणादि कमः
स्वगतवदण्डत्वादिसामान्यमपेश्ष्यैव द्रव्ये दण्डी , शङ्ख इत्यादिप्रत्ययं जनयतीद्यथेः |
“qe” बहुविषयं, तथा च सत्ता परं बहुविषयत्थादिति साध्याविशिष्टता स्यात् |
तदथेमन्यथा साध्यं निर्दिशति-परमिति। यदि स्वाश्चरथभिति। apr
द्रष्यगुणकमेलन्तणम् | ततः सामाभ्यादेने ब्यावर्तयेत् ; saad न बोधयेत् इत्यथः |
gered dorian द्रव्यं व्याव्तंयति। द्रव्ये वर्तमानत्वात्, गुणादौ aradara-
त्वादिति। तच्च सत्तायामपि समाननिलय्थः। परिहर्ति-- नं सत्तायां शति ।
सामा[ न्या ? cia सत्ताव्यञ्जकत्वात् त्ल्ापि विशेषणतया प्रतीयमानौ न ततो
द्ग्यदे््यादत्तिदेतुः। तहि aqeaeqagla! यदि भ्यक्तिमातरे[168] सत्ता-
श्रतीतिरित्यथः। ag यदि सत्तामन्तरेण “aq सदि"ति प्रत्ययो ह्यादौ cata, तर्हि
-सामान्यादृवपि स्यात् इत्यतिप्रसङ्कनिद्चये द्रभ्यादो सत्ताङ्खोकरणीया । यथा शाब
९१
10
15
20
10
15
20
- 25
I, intro.” |
636 (द्रव्य)किरणावदी टीका
fe (११८
यादो “गौर्गौरिति प्रत्ययो गोत्वं विनापि स्यात्, afe अश्वेऽपि स्यादित्यतिप्रसङ-
निवृत्तये गोत्वमित्यपि वैदोषिकेण न व्याच्यमिलयाह-न च गोत्वाद्यमावे-
ऽपीति | Ha इत्याद- तद् नुधरत्ते (tia | सत् सदिति प्रत्ययानुचरत्तेः सामान्या-
समवायिनि सामान्यादौ wafaraaga सत्तेति वदता स्वी(क ?)तत्वादित्यथैः।
प्रत्पयानुक्रत्तेरिति। न वेयं यदि सत्तामन्तरेण सत् सदिति प्रत्ययः स्यात्, तहि
सामान्यादावपि स्यादित्यतिप्रसङ्वछेन द्रव्यादौ सत्तां साधयामः,भपि तु अनुचरत्त्रल्ययो
भ(चु)त्रुसिनिमित्तमन्तरेण घटते इत्यर्थः । aa कथिद्1ह--अस्ति तावत् सकल-
पदार्थज्ञानं विषयविभावेन सम्बद्धं, षट्पदार्थानां ज्ञेयत्वं साधम्येमिति भवहमिरेवाभि-
धानात् । अतस्तदेव सत् सदिति व्यवहार्देतर्भविष्यति। न चोपाधिको व्यवहारः
उपाधिरूपविशषजन्यः, न च सत् सदिति ज्ञानम् एव विशेषणतया सत् सदिति क्ञानहेतुः,
भात्माश्रयप्रसङ्कादिति वाच्यं, निविक्पकज्ञानस्य पदमपि awa! न a तदपि
सदित्येबो्िखति। न च ततोऽपि ga ज्ञानान्तरमस्तीति वाच्यं, तस्य स्वरूपमात्न-
प्राहकत्वेन सत्ताविशिष्टतानुर्रेखितया भवदूभिरपि स्वीकारात्। न चोपाधेरलु-
संहितस्यैव व्यवहारदेतुत्वात् $ ज्ञानानुसन्धानेऽपि कथं सत् सदिति व्यवहार
इति वाच्यम् , भस्मनूमते संवेदनस्य प्रकाशतया स्वत पव अनुसं हितत्वात् |
भवनूपरतेऽपि मनसा अध्यबसातु' Maca | न चोपाधिको व्यवहार उपध्यभाब-
निर्णये निवर्तत एव, यथा दण्डाभावनिश्चये[ 174 | दण्डीति व्यवहारः! इह तु भूमितल-
निखातवस्तुष ज्ञानाभावनिश्चयेऽपि सत्ता aga इति वाच्यं, भूमितरनिखातपवाय शु
ज्ञानाभावे da सत्तासंदेहस्य प्व भयुदयात् , saad चोपाधिविरहनिणेयायोगात् |
squads: फथमिति चेत् (2) कण्डादण्डाभावनिणये देवदत्तसन्देहवदिति सन्तोष्ठव्यम् |
ज्ानस्यैकत्वाद् भासीदस्ति भविष्यतीति बेधा प्रयोगः कथमिति तु सत्तावादिपक्ञाद्वा
भ्यक्तिगतातीतवत्तमानानागततस्ैः परिहरणीयम् | न च ल्ञानोपाधिकरत्वेऽभावेऽपि
सदिति प्रत्ययप्रसङ्ग इति शङ्कनीयम् | अस्माभिस्तद्नङ्खोकारत् | तद्ङ्खीकारवादिनाम्
अभावोऽपि भस्ति इति प्रलययस्यापि सखादिति। यदि वा परस्परविखन्षणा पष
qaqa: स्तामन्तरेण सदिति प्रत्ययं जनयिष्यन्तीति alee दूष्रयति-न च॑ `
faarat एवेति । अयम्थैः--न तावत् सत् सदिति प्रत्यये विशेष एव निदानं
तर्षा ्याधृत्तत्वात्। नापि ज्ञानम् , उपाधितया ज्ञानव्यक्तीनामनेकत्वात् | क्षानत्वेनो-
-पहिता अनन्ता भप्यनुगतभ्यवह्ारं जनयिष्यन्ति, दण्डभ्यक्तय इव दण्डिभ्यवहारम् इति
चेत्, न । तज्ञातक्ञानत्वदेरेकत्वेऽपि तासां व्यावृक्तत्वादेव | भथ ज्ञानलत्वपव early:
| 1, intro.
(द्रव्य)किरणावली-टीका | 637
विशेषणभूतज्ञानसमवेततया azat सत् सदिति eaaqercegitcqsaa, तदपि at
घटादिनिष्ठाुगतबोधवन्तरेण घर विषयज्ञानगतज्ञानत्वस्य सन् घट इत्या्यनुगतप्रत्यये
विशेषणत्वाजुपपत्तः। अन्यया सास्नादिगतसास्नात्वादिवलदेव गोर्गोरिति
प्रत्ययोपपत्तेः गोत्वविलयत्वात् । ज्ञानत्वादि विरिज्ञानव्यक्तीनां च सत् सदिति प्रत्य-
योपपादकत्वे गोरं , तञ्चैकस्मिन् बाधमन्तरेण नादरणीयम् | अन्यथा सास्नात्वोपहित-
सास्नाव्य[ 175 | ्तोनामुपाधित्वसम्भवे गोत्वविख्यात् । तदनेन शाबलखेयादिनिष्ठगोत्वे-
ऽयं गोरिति प्रत्यक्तवत् शाबखेयादिनिष्ठसत्तायामयं ard सन्निति प्रत्यन्ं प्रमाणमिति
व्शितम्। अनुमानं तु अयं az: सामान्यवन्नि्ठात्यन्तामावप्रतियोग्येतत्घरधर्मत्वान-
धिङ्रस्णक्ताभान्यवतसामान्यवखरहितनवुसित्वानधिकरणभावाधिक्षरणं जातिमखात्
परवत् । न घ द्व्यत्वमुपाधिः; सामान्याधार्गुणादौ साध्याभ्यापकत्वात् |
जातिमद्ब्याचुत्तत्वानधिकरणजातित्वं च सत्तालन्तणम् । कि a, अयं धर पतदन्य-
दरवयत्वानधिकरणतश्निष्ठजातिमदन्यः यैयत्वात् परवदिति | घरद्रव्यत्वानधि-
करणजातित्वं च सत्तालन्तणमिति । सत्तेकाथंति | सत्तंकाथंसमवायित्षं
जातिविशेषयोः सत्तारोपे बीजतया सारूप्यं दशितम् | समवाये भावत्वं द्रव्यम् |
“अभावेऽपि तहि स्यादि" त्यत्र प्रमैयत्वादिसारूप्यादिति शेषः। सद् विश्दतयेति |
सहञ्यावत्तेक निषेधत्वावच्छेदेनैवाभावावगमान्न AT सत्तासोपः, व्यावस्तकप्रतीतो
तु तत्र सत्तारोपो न grew इति ara: |
नित्ये ष्विति | ‘ania’ इत्यनेन भवय्वसंस्थानादिना सिद्ध
साधनत्वं परिहतम्। (समानजातीयेषु इत्यनेन परस्पराचुतिज्ातिमस्राभाषो
aia “समानगुणक्बंसु चे"व्यश्ेदानीम्' इति शेषः समानगुणकमत्वं च
परस्पर्गुणकर्माद़त्तिज तिमखानधिकरणगुणकर्माश्चयत्वम् परमाण्वन्तराचुस्येतहुचरतति-
दयणकेन सिद्धसाधनपरिह(रर्थं च 'समनद्रञ्येति विरेषणपुपादेयम् | ‘ मवितभ्यं
व्यावत्तकेने”त्यलेदानीम्' इति शेषः । तस्मादेवं प्रयोगः--अयं परमाणुरेतदवृत्ति-
जतिमत्तानधिक्रणोदानींत [184 |नैतदगुणकमांुत्तिज्।तिमस्वानधिकरणेदानीतनगुण-
कमाधिकरणद्ानीन्तनैतट््रत्तिद्वचणुकाधिकरणेदानीं तनप्याबत्तंकाश्चयः व्यावृत्तत्वात्
घटवदिति । न चेतद् विशेषादिषु अर्मकास्तिक, aaa विरेषत्वादेरेव भ्यावत्तंकस्य
सत्वात् । भथ तहुव्यावत्तकरस्तदुः्पा्रसयुतपाद्कः, तदभ्याचर्तिज्ञापको षा, az
दृत्तित्वानधिंकरण वा १ नाचः, विेषणीग्रसिद्धेः। न द्वितीयः, पक्ञीरृतपरमाणु- `
गतमेयत्बादिनान्बधिना पन्ञीक्तपरमाणमातनिष्ठरूपादिना च व्यतिरेकिणाऽमिलाक्षतत-
10 `
` 12
20
10
1. 2110. |
038 | (द्रव्य)किरणावरी-रीका
व्याचत्तिज्ञापकेन saa | अत पव न तृतीयः इतिचेत्, al वृत्ति
ज्ञापकस्य साध्यत्वात् । अनुमितो तुन fee जनकमपि तु वतपरामशं इतिन
रूपादिना सिद्धसाघनम् | व्याचत्तिसाक्ञात्कारजनकाजनको वा व्यावत्तकः | न च
सयुक्तविरोषणत्वं संयोगविशेषणत्वे एवेति योगीन्द्रियसंयुक्तदिशेषणत्वज्ञन्यपरमाण-
निष्ठव्याचरुत्तिसान्तात्कारजनकपरमाणयोगीन्दियसंयोगेन सिद्धसाधनमिति वाच्यम्,
योगीन्द्रियाणम् अग्राप्यक्रारित्वात् । प्राप्यकारित्वेऽपि संयुक्तविशेषणत्वस्य संयोग
विश्चेषणत्वाभ्याम् अन्यत्वात् | अनन्यत्वे बा संयोगान्यत्वेन साध्यविरोषणात् |
न च aaa विशेषणतया व्याघ्र क्तिसाक्तात्कारजनकतया सिदडसाधनं योगिसाक्ात्
कार्य दिषयाजन्यत्वात्। विषयजन्यत्वे ar वयावु्यन्यत्वेन साध्यविकशेषणात्
परमाणुरूपादिष्यावत्तकसिद्धचापीदं चरिताथमित्यर्थान्तरमिति चेत्, न । waa
परमाणनिष्ठरूपादयः स्वस्वान्यन्रत्तिव्वानधिकर्णोक्तविशेषणवि शिष्ट्यावत्तंकत्वरहित-
धममाधिकरण' मेधत्वात् घटवदिति । आदिना सूपादो प्रतिषिद्धस्य प्रतिबन्धस्य
तदन्यपयेवसा[ 16८ ]नारिति यथाघ्चुतग्रन्धसमथनम् | तदनपेक्ष्य तु इयं वुद्धिरेतदन्य-
गुणत्वानधिकर्णेतदवुद्धचाश्रयमालसम्वेतान्या मैयत्वात् रूपवदित्यादिविशेषसाधनं
ˆ द्रष्टव्यम् । “angen: स्वरूपसन्तः'' इत्यत्र च्रुष्येति स्वरूपकथनम्। ‘aaa
अनेकनिषेधः fafa: | आधितत्वं चान्न समवेतत्वं, तस्मादनेकाधितत्वरहितः
समव्रेतः सत्तारहित इति |
समवायः fe न faasaa taingate—qaatarala | समवार्दक-
हवेऽचुमानं-- विप्रतिपन्नः qaataearqazaaaag भिन्नत्वानधिकरणसमबायलन्ञण-
20 -
धात् तम्तुपरसमवायवह ati बिभागासंमव्राद्विभागो न काय्यः। समवायः
त्तणाभिधानं तु विभागावसरे न युक्तमिति, अत्र प्रसङ्गात् इव्युत्तरम् । ‘Arta
शट्यनेन पटादीनां पूवन्ञणवर्त्वाभ वेन तन्ुपढलम्बन्धस्य अज्ञन्यत्वं दशयति |
AAAS सम्बन्धः समवाय इति sang) तथापि अन्नसंयोगेऽतिग्यािरतं
भांह--अज्ेति। ननु पठसम्बन्धंसप सञ्जन्धकेनानित्यह्वादतिः्ापिरत आह--
समवायस्येति | सम्बन्धत्वमाकाशमहस्वसम्वन्धेनैकान्तिकम् । तद्न्यत्वेन ft
श्ासिद्धिरितिभावः। इहं ara पड इत्यदेप्यमभिग्रायः। तन्तुषु पटं इतिं
प्रत्ययः संयोगत्वानधिङ्ल्णमादस्वम्बम्धजन्यः, तन्तुषु पट दति प्रत्ययत्वात्, न यदेवं
न तदेव; यथ॑क्ाराभिति। न चाग्रं aahiaeneag, अयं संयोग पतदन्यसंयोगत्वानधिः
क्रंणभावसतम्बन्धान्यः युणत्वा् रूपबदिति। इह शि गोह्वमिति। आदि
I, (lid,
(दस्य)किरणादठी-दीकरा 3
` श्रव्यपानां च qagqewaa असपक्तत्वात् | न ag व्यावृततत्वेनासाधारणष्वं प्ररृतहेकौ-
रिति। अगर ofaed संयोगत्वं समवायत्वं बा संयोगसमवा [194 |यान्यत्वं are
नायः, अनुपानद्धयेऽपि प्रतिज्ञापक्डपाघातापत्तेः। नोत्तरो विशेषण प्रसिद्धेरिति चेत्
Al महनसादो बहिमह् वष्िवद्विति प्रतीतिसिद्धवहिमसववत्। wrt संयोगाद
oie: प्रा्धिरिति प्रतीतिसिद्धस्य सम्बन्धहापरपर्थायस्य oifacaer धमि (१) विशेषस्य
सबीक(रात्। - यया च वहिमरस्पापवेववहिमस्वञ्यतिरेको ऽपरं तबहिमस्वानधिकरण-
निष्ठत्वसलताधकपर्वतवहिमस्वाजुमानात्, णवं प्रासित्वस्यापि संयोगत्वष्यतिरेफः ।
संयोगत्वानधिकरणनिषल्वसाधकप्रृतानुमानात् ga तु संयोगत्वात् भ्रापषित्बस्य
भमेदसि दवतपवंतवहिमखाद् बहिषखस्य भेदसिद्धवन्नाचुमानाङ्खमिति सवं
BAIA! खतन्त[?] बं तु आकाशम् भक्ाशान्यजातिस्तच्वानयधिकरणज तित्वविशेषणः
ल्वानधिक्स्णभादान्यत् gear. घरवदिति समवायसाधक्तं ह्यम् | निलयभावास्य- `
fafa च स्यन्दते समश्रयनिव्यंत्वसिद्धिरपि द्वया । सत्ता जातित्वविशेषल्का"
नधिक्रणनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगिनी जातित्वाइ गोत्ववदिति तु a aaah
ageraacta सोपाधित्वात् | तन्तुपटौ सम्बद्धो विरेषणविगेप्यभावापन्नत्वादिल्यश्
संयोगेनैव सिद्धसधनं परस्परमिति Bai गादानत्वप्रसिद्धविरेषणटवमित्यलम् ।
हाकथादीनाभिति। ag aga पदार्था इसि कथमयं नियम इति चेत् १.
भमावस्यापि अङ्गीकरण षड़व पदार्था इति नियमस्यानङ्गीकारात् । अभावेन सह
सपेवेत्यपि नियमः कथमिति चेत्, 19 पुष्टस्य अप्रतीतत्वेन परैरपि शङ्धितुमपि
भराक्रथत्वात् ; तन्निषेधपरस्य सक्तैवेयपि नियथस्पर अनङ्खीकारत्। अथ कथमपि
Bad वुद्धिस्थीकृत्य आशङ्कचत इत्युच्यते , तहिं ada रीत्या अस्माभिनिंद्धः
क्रियत इति सता द्रष्ठऽ्पप्। भावाः षड वेति नियमः कथमिति चेत् ? संततया.
प्रमितेऽन्धकासयदो मावत्वनिषेधात् भावतया प्रमिते च dead सप्तमत्वनिषेधात् |
aaa पदार्था इत्य त्वयोगऽ्यवच्छेकोऽन्यज्र gua sf) शक्ति्वंहय्यादिस्वरूपं
प्रतिबन्धाभावो वा | sua, यथायथं द्रवयादिष्वेषान्त्भावः | द्ितीयेऽथाव पव । साद्रभ्यं
-षुनरवयवसामान्यमेव | विशिष्टपत्यय विषयस्तु ainea’ देवदत्तो दण्डादण्डि earaia-
श्चेति यथायथं द्रऽयादावेवान्तर्भाकनीयम्। -विषयकिषयिभावस्तु sta सह ज्ञानस्य
10
19
20
2.)
स्वरूपम् अमावो वेति । र्वम् आअधारघेयत्वादयोऽपि स्वरूपमभावो वेति न द्रव्यादिभ्यो ` `
faera fai asta सह सङ्गतिलक्षण dai श्येन सह सङ्तिलन्षण-
सम्बन्धेन द्रभ्यादौ अभिषेयभ्यवहारं जनयति । दण्ड इव संयोगेन दुण्डि्यवहरं
1 Vadjndra reads nea ae for शब्दन,
10
a.
12
I, 1106 |
640 (xen) Prenat eter
देवदत्तादो । सङ्खतिश्चायं odiser बोधक इति ज्ञानमेव । ज्ञेयत्वयिति । क्तान-
मेव न्ञाप्यत्ापकसम्बन्धेन सकलपदोर्थषु aa इति ऽयवहार्देतंत्वात् ज्ञेयत्वमिति
प्राश्न | तन्न। अभिधानक्ञातव्वदण्डत्वादैरेकत्वेऽपि अभिधानद्ण्डवयक्तीनां
भिन्नत्वेन समानधर्मत्वानुपपत्तेः। dear यथा दण्डत्वमेव देषदच्तादौ
तत्संयुक्तदण्डादिसमवेततया दण्डीति व्यवहारं जन [204 |यतीति दण्डत्व, तथा
क्ञानत्वमेव घरादौ तदूविषयज्ञानसमवेततया ज्ञेय इति व्यवहारः जनयतीति
ेयत्वम् ; अभिघानत्वमैव घराययभिघानगतत्तया घटादावभिधेयष्यव्रहारं
ज्ञनयतीट्यसिघरेधत्वमिव्यवघेयम् | यद्वा , सदन्यव्वं सखम् अभिधानाम्यत्वम् |
भसिधेयत्वं ज्ञानान्यत्वं ज्ञेयत्वमिति। न च क्ञानान्यत्वं ज्ञानादावेव नास्तीति, `
कर्थं सकछ-साधम्येमिद्यपि aca) सवेस्यापि ज्ञानादेरक्षानायन्यत्वादिति।
तदेव a ‘agiaeam: सम्बन्धो! (्ञाप्य्ञापकसम्बन्ध"भ्चेति भदिपदैरक्तम् |
aq भाघेयता संयोगादिस्ततका्यया का? उभयथापि कर्थ्यत्वाद गुणौ
घटत इत्यत आह- स्वाभा विक्शोति | भजेव्यर्थः। समवेतत्वमाघेयत्वं, तच्च
समवायगर्भत्वात् समवायेन सम्भवति इति शङते- नन्विति | समाधत्ते- नैति ।
स्वभावत आधारसक्निङ्ृष्टत्वं नित्यद्रयत्वाभावये निरवयवद्रव्यत्वाभावो ar, तश्च
समवायेऽपि अस्तीत्यर्थः | “अनेकत्वं संख्याविरेषः,'' स च कथं गुणादौ अत आाह-
स्वरूपमेद् इति । स्वरूपं द्रभ्यादीनां समवायाद् भिनत्तीति भ्यादृत्ततया ज्ञापयतीति
20
व्यावत्तको धः समवायलन्षणात्यन्ताभावः स्वरूपभेदो पिवत्ितः, तेन स्वरूपसेदः
स्वरूपमेवेति व्याबत्ततया साधम्यमिति निरस्तम् । शुणामनावविरहिष्त्वमिति |
गुणवस्वाव्यन्ताभावविशिष्रत्वमिति seal गुगाभावविशिष्त्वस्य gash
विद्यमानत्वेन तद्व्यवच्वैदकत्वानुपपत्तेः। fRaqraqararara za |
Grara(20n ]खात्यन्ताभाव gare: | क्रि जाव्यादेरात्मादेरिव विनापि भावनाविषयत्व-
` मञुमानगस्यं धर्माधमेजनकत्वम् , उत॒ भावनाविष्यतया विधिनिषेधगम्यम्, उत
-क्ञानविषयतया बिधिनिषेधगम्यम् १ प्रथमं दूषयति - विदहितेति। साधकमाना-
भावादिदि शेषः | दवितीयं दूषयति -न च भावमैति | भावना प्रयट्नस्तदावेशस्तद्-
विषयत्वं, तचच्च साक्ञाहुव्यापारस्य वीहीनवहन्यादित्यत्र तुषविमोक्ञ उन्षणवधघातस्येव
व्यापारवतां वा अवधातविषयस्येव बोद्यादेजात्यादयः पुनरकार्य्याः। कारय्यधमे-
1 Vadindra reads क्रियासमवायाभावः for क्रियाया असमवायः* । ..
| 1, (९1\८11.
(द्रव्य)किरणावरी-टीका 641
विधुराश्च तत् कथं प्रयट्नविष्रयतामापदयेरन् इत्यथः । ` गां पथ्येच्चण्डाटं न. पश्येदि-
त्यादिविधिनिषेधबरात् ज्ञानदिषयतया जात्यादीनां aatadaraacatata वृतीयो-
ऽपि पत्तो न युज्यते इत्याह--न च ज्ञानमाश्रणेति। चण्डालं न पभ्येदित्यत्र
चण्डालज्ञानं निषिध्यते, न तु तहूविषयभूता चण्डाकत्वज्ञातिरपि । यथा ब्राह्मणं च
नासियुञ्जयादित्यल ब्राह्मणविषयोऽभियोग पव निषिध्यते, न तु अभियोगविषयभूता
जातिरपि, तावनूमा्नेण निषेधस्य चरितार्थ॑त्वात्। अन्यथासियोगवट् ब्राह्यणत्वजातेरपि
भघमेसाधनत्वग्रसङ्कः | “अनिषेधादि"'व्युपलक्तषणम्, “अविधानादि "त्यपि द्रव्यम् । न हि
व्यक्तिमात्रेण चरितार्थाधि(्येष्टिः ?) जातिमपि स्प्शतीत्यच् प्रमाणमस्ति | नु न ता(ब)द्-
ग्यक्तिमान्नस्य धमेसाधनता, अतिप्रसङ्ात्, यागादिज्ञातीय|[2। ^ kane साधनत्वे
जातेरपि कारणत्वमायातम् दत्याशङ्ख्योपसंहारव्याजेन परिदर्ति- तस्मादिति |
यागादिव्यक्तय पव ध्ंसाधनं, तासां तु कारणत्वमानन्त्यग्यभिचाराभ्यामशक्यप्रहण-
मिति काय्यकारणप्रतिपत्तयेऽवच्छदकतया ज।तिः स्वीक्रियते इत्यर्थः|
यदि भूत्वा भावित्वं सत्तावतो विनाशत्वमनित्यत्वं नेष्यतेऽपि तु विनाशत्व-
मेवानित्यत्वतुच्येत, तद्वा कारणरहितस्य प्रागभावस्यापि बिनाशित्वन्ञणानित्यत्व-
संभवात्-कारणवतासेवेति-- भाष्यं न घटते इत्याह--अन्धये ति | यदि सत्ताचतो
` बिनाशित्वमनित्यत्वं, तहि काय्यत्वस्यानित्यत्वस्य व्याप्त्यभ्युपगमो विख्द्ध्यतेः
maa सत्यपि प्रागमवप्रतियोगित्वलन्तणक येत्वभ्युतूपादितानित्यत्वविरहादित्याशद्का-
मपनेतुम् उक्तं “काय्यंत्वमभूत्वा भावित्वमिह बिब्ञितमितिः' । तेन यत् केनचिदुक्त
बिशिष्टानित्यत्वस्य व्युतूपाद्नस्य प्रयोज्नवच्वेऽपि प्रागसतः सत्तावच्वं कार्यत्वमिति
विशिष्टकाय्यग्युतूपादनमफरमिति तक्निरस्तम्। "नित्यद्रव्याणां चेत्यादि न युक्तम् ।
भन्न हि किमाकाशम्यावत्तकधमंवत्वाभावेन तदन्यत्वामाव भापाद्यते mara, किं al
भाकाशाव्यावर्तकधमंविनाशाधिक्ररणत्वेन ? न ताबदाद्यः। विपय्ययापय्यवसानात् |
तदन्यत्वे तस्माद् व्यावत्तकधर्मवदित्यादेविरेषनित्यतायामपयवसानात् । अन्यथा यदि
पर्वतो न द्रव्यं गुणवान्न स्यादित्यादेरपि पर्वते बहिमस्ापर्यवसितविपयेयस्यापि
पवते बह्निमिखोपयोगे तकत्वापकत्तेः। नापि द्वितीयः आपाद्यापादकयोन्धाभि-
विरहेण मूलश्ैथिव्यात् | तस्मात् विशेषादिः स्वस्वेतराच्रसिनित्यधमेवान मेयत्वात्
घरबवित्यादि विशेषादीनां [212] निल्यतायाम् अनुसन्धेयम् | समवायोऽपि निःसमवायः
समव्रायवान्वा ९ ard, समवायिकारणं विना भावकाय्येत्वान्न जायेतेत्याह--
सखमवायोऽपौीति । समवायिकारणं विना चोत्पन्नस्याविनाशित्वनियमात् समवाय-
K—45
10
15
20
20
10
15
20
I, intro, |
642 — (द्रव्य)किरणावली-टीका
स्याविनाशित्वपरसङ्ग इत्याह--कथं चेति। समवायवानिति पत्ते दूबणपमाह--
समवायान्तराभ्युपगमे Bia | योऽपि मवांस्तन्तुपदयोरनित्यं समवायम् इच्छति,
सोऽपि नित्यस्तम्बन्धिषु खम्रवायनित्वतायाह् ; तथा च तन्तुपरस्तसशायस्य नित्यसम्ब-
न्धिसमवायादिभिन्नत्वे व्युदपादिते fasta नित्यत्वमित्याद- नित्यसम्बन्धि-
ष्विति। अपरसाभान्यविरह् इति । जातित्विपेषत्वसमवायत्वविरहः |
यदि हि जातिषु जातित्वं स्यात्, aff जातित्वेऽपि जातित्वं नास्ति, अस्ति वा?
यदि नास्ति, ar(ita 7) तहिं तस्य जातित्वम्। अथास्ति, तर्हिं तदेवान्यद्वा £ यदि
तदेव, आत्माश्रयः दुर्वारः | अथान्यत्, ae तत्रापि जातित्बान्तरमित्यनवस्था,
उ्रोत्तरास्वीकारे gage जातिरित्यदुगतन्यवहार्देतुत्वग्याद्त्तौ जातित्वरूप-
तावत्यवरृत्तिरिति मुखक्यक्षरी वचेत्याशयवानाह- सामान्ये ष्विति । सामान्य-
विशेषसमवायेष्ु जातिस्वीकारशुणलन्षणापत्तौ स्वरूपभङ्घादेवेति मूलक्तयकरीत्व-
मनवस्थायास्तु व्यक्तमेवेति | काय्येखयी( करी' ? )त्ययमर्थः। न तावत्
सामान्यविनाशे कारणविनाशः कारण, तेषामक्ायत्वेन कारणविरहात् । नापि
विरोधिगुणस्तस्य समानाधिकर्णस्यंव विनाशाकत्वेन गुणक्र्मादिवृत्तिसामान्या-
aaa | तततः सामान्यादेनिह्ंतुको विनाश इत्यङ्खीकर्णीयम्। तथा चायं
देव॒मन्तरेण जायमानः [ 22 4 | परमाण्बादावपि दुर्वारः, देत॒मन्तरेण च जायमानः
प्रागेव विशेषामावाल्ञायेत । णवं gaha परमाण्वादेविनाशेऽन्रीकूतेऽकायंत्वेन
पुनजन्माचुपपत्तो Garang विष्वादशनप्रसङ्खः | |
winged नियमार्थम् । व्यक्तिनियमार्थमेतदेवम् शङ्खपूवेकं विच्रणोति-
अपरि च्छिद्नेत्यादिना सामान्यस्यापरिनच्छिश्नदेरात्वं सकल्वस्तुसमवायः,
समवायस्यापरिच्िन्नदेशत्दं स्थान्यसकूखवस्तु विशेषणत्वम् | aaa द्रव्यत्वमिति
प्रत्ययबखाह् द्रव्यत्वस्य नवमाल्लधमता, aq नवस्वेवेःति प्रत्ययस्य नवमाच्रसंयोगो
विषयः, नवमा्रसमवायो at? नाद्यः , aqzaata | a द्वितीयः, समवायस्य
पञचपदाथंसाधारणत्दादिति ders: | तचेदन्तुच्यते इत्यन्वयः | नवसु द्रव्यत्व.
बृत्तिराधारत्वं संयोगसमवाथातिस्किा, सा च उणादौ नास्तीति परिहारा्थः।
समवायिकारणत्वाज्ुसंघानवतो नाश्त्यनुगतः प्रत्यय इत्यत आह्यल्थयेति।
"कार्याश्रयत्वं' समवायिकारणत्वं, कारणत्वं हि नियतपू्ंक्षणवत्तित्वम् । नियमश्च न
सामान्याजुपहितव्यक्तिनिष्ठ इत्यथः | Agata तु द्रव्यत्वे सत्ता समवायिकारणव्याचरुत्त-
त्वानधिकरणसत्तान्यगुणनिष्ठत्वानधिकरणज्ञात्यन्या जातित्वाद् गोत्ववदित्याध्ु-
| I. l—prthivi.
(द्रग्य)किरणावरी-टीका 049
संघेयम् । द्रष्यव्यावत्तत्वानधिकरणत्वे सति गुणच््तित्वरहितजातित्डं च दरव्यत्व-
aan वेदितव्यम् | द्रव्यत्वं ठु दर व्यन्यवहारनिमिसर्मिति क्ष्यं, छाघवात् | उपाधि-
विषये गौरवस्य दशिंतत्वात्। [228] तद्थावेऽपीश्यवमर्थः। परिमाणत्वावान्तर-
मणाह(स्व et तदवान्तरं च प्रमाणत्वम्, तत् कथं परिमाणत्छाभावे तदृबान्तरजातिः
परमाणधमे स्यादिति, परिमाणत्वावान्तरं भमहचवं तदवान्तरं परममदखं, तत् कथं
परिभाणत्वमन्तरेण गगनादिधवबं स्यादिति सखभसमाधरित्याह-- तद् नावेऽपोति |
तञ्च नभसो ऽवच्िन्नानवच्छिक्नेति न युक्तम् । नहि avigngeqaisas नभसि नभसः
समवायिकारणत्वं, नापि कण शष्कुद्यां, कणशष्कुखीसंयोगेःतु यद्यपि. गगनस्य समदायि-
कारणत्वं, तथापि न तस्येन्दियत्वमिति पूर्व॑नापसितोषात् पक्तान्तरमाह--
प्रक्र तिशाब्द्ः स्वभावाथों वेति । |
नयु पककश्ित्येकपद्ाच्रस्या पृथिव्या जलस्य तेजसो dawqeaa इति
लभ्यत षव, ततः; किमर्थं पोनःपुन्यप्रतिपाद्कशस्प्रत्ययोपादान.^मेकेकशः' व्यत आह--
एकेक.सित्येतावरेै वेति | ‘tenet प्रथिव्या जलस्य awd दै धस्य Asya
इति भ्यते, ag (तु 2) Tea अनेक वेधम्यं जलस्यनेकं तेजसश्चानेकम् इति | अतो
वैधम्यानेकत्वलामार्थं वैधम्यपोनःपुन्यधर्भित्यं पुथिवीस्वरूपस्थैचेति वचनीयम्, अन्यथा
पथिवीत्वस्य असिद्धत्वभ्रसङ्कात् । तथा च पृथिवीस्वरूपं प्रमितं न वा? प्रमितं
चेदु › व्यर्थं साधनम् इत्याह- ननु पृथिवोश्वशू्यैति । द्वितीये पत्ते दूषणमाह--
तद् सिद्धाविति। जलादिन्याचृत्तेः साध्यत्वान्न कथिदोष इति परिहरति--
a स्वसूवेति। [23 ]नन्वितरुब्याचत्तिर्म प्रमिता, प्रमिता are प्रमितत्वपक्तेऽपि किम-
बादावेव, पृथिव्यां वा? नाद्य इत्याह--तथाप्यप्रसिद्धेति। द्वितीये दूषणमाह
इतरध्यवच्छेदस्येति । “क्वचिदि"त्यबादावित्यर्थः। जखाद्यो जखादिभ्यो
भिद्यन्त इति व्याघा(ता)त् | प्रथिवीत्वसाधारणत्वप्रसद्ाच्चेति अभिसन्धिः | चरमे पन्त
दूषणमाह--सिद्धौ वेति। परिहरस्ति-न इतरभ्याच्रन्तेघेटादावेवेति |
नाप्रसिद्धविश्ेषणत्वम् , इतरब्यवच्छेदस्य प्रमितत्वात् । नापि पृथिवीत्वस्य
धसाधारणत्वं व्याघातो at, घटे ततसिद्धिस्वीकारात्। नापि वैयथ्येम्। सकर-
पुथिग्यामितर्यवच्डदस्यासिद्धत्वादिलयर्थः। ag तथापि धटः Bam, पत्तो ar?
सपन्षत्वपक्तेऽपि पृथिबीत्वमस्ति नवा? यद्यरित, तहि देतसाध्ययोः सपत्तेऽन्वय-
प्रहणात् केवरुव्यतिरेकिताभङ्कः । अथ नास्ति, तहिं सपक्ञाद्पि व्याचृ्तेरसाधारणत्वं
10
15
20
25
10
20
25
1. 1—prthivi. |
644 (द्रन्य)किरणावली-टीका
पुथिषीत्वस्य तदवस्थम् | घटस्य qaeaqasiq घरे साधनकवैयथ्यं तदवस्थमेवेत्यत
माह--किन्त्वा परमाणोरा च ` भगोलक.पिति। पनं प्रन्थं केचिदेवं वणं यन्ति |
सत्यं, Ea जलादिव्यवच्छेदः प्रतिपन्नः, किन्तु कुम्भत्वोपहिते न पृथिवीत्वोपहिते
जलाहरणकारणत्वात्, तेन परथिवीत्वोपदहिते , व्यवच्छेदसाधनम्थैवत् । तन्न कि
पुथिवीत्वस्य इतरब्य्च्केदो न सिद्धः, तदुपधानस्य वा, परथिवीत्वोपदिताया व्यक्तेवा ?
न तावदाद्यो, तयोरितरब्यवच्लेदस्य भवताप्यसाध्यमानत्वात् | इतरान्त्माविण तवेतर-
व्यवच्रेदसाधने व्याघाता्च | aera पृथिबीत्वोपरितत्वात् तवैवेतरव्यव-
च्छेदस्य सिद्धत्वाद् saa साधनमिति । तस्मादयमर्थः | वैयथ्यं यदि संप्रतिपन्ना-
थेगोचरत्वं तन्न दूषण, पर्वतवहित[253]उजात्यादेरभयसंप्रतिपन्नस्यैव धूमानुमानेऽपि
स्फुरणात् । अथ संप्रतिपन्नातिरिक्तासाधनत्वं, तदंसिद्धकपग्माण्वादैरितरव्यवच्कदस्य
संप्रतिपन्नातिरिक्तस्य ` प्ररृतेऽपि सिद्धेः। तदिदमुक्त मा परमाणोरा च भृगो-
wna ta | यह् aaa: | सत्यं, कुम्भे इतरव्यवच्छेदः प्रत्यन्तसिद्धः, न
चेतावताजुमानाप्वृत्तिः, व्याप्त्यादेः सखात् प्रत्यत्ततः साध्यसिद्धो संदिभ्धसाध्यत्वा-
भावात् । अपक्ञधमेत्वमित्यपि न, परानभ्युपगतधमेत्वस्य च पक्ञलन्नषणत्वात्। न च
फलाभावात् वेयथ्येम्, अन्थथासिद्धाुमितेरेव Hecate | न हि भ्ोपजीव्यमनुमानान्तरं
सम्भवति, तदिदम् उक्तम् “at परमाणोरा च भूगोरकमि"ति। यद्वायमर्थैः-
सत्यं, कुम्भे इतरन्यवच्ेदः प्रत्यत्नसिद्धः। न चैतावतानुमानाप्रच्तिः, व्याप्त्यादेः
स्वात् । प्रत्यन्तः साध्यसिद्धो सस्दिग्धसाध्यत्वाभावात्। अपन्नषधर्मत्व-
मित्यपि न॒ परानभ्युपगतधर्मवच्वस्रैव पक्तलन्नणत्वात्। न च फलाभावाद्
वेयश्यम्, अन्यथासिद्धानुमितेरेव फरुत्वान्न हयत्रोपजीभ्यमचमानान्तरं
संभवति | तदिदमुक्तं किन्त्वा परमाणोरा च भूगोककमि'ति। पृथिवीष्व-
निभित्ताक्रान्त इति प्रथिवीत्वस्य qaadat विवन्नति। “व्याप्त्येः"ल्य-
विनाभवेनेत्यर्थः। ` तेन व्याप्तिपन्तघर्मताभ्यामनन्यथासिद्धमिति साधयन्न व्यर्थो
व्यतिरेकीति। प्रमाणार्थाधिगतेरच॒मानदूषणत्वे सर्वाचुखानविष्धुवः | सवार्थानाम्
दृश्वरप्रत्यत्तसिद्धत्वातत। aaa प्रसाप्रत्यन्तादिथ्रमितत्वमनुमानदूषणमित्यपि न, ।
जन्मान्तरे तेनैवाधिगतस्य अनुमितेः प्रमाणत्वेन aa: अङ्खीकारात्। (तस्मिन्नेव
wea eae न युक्तम् । सान्ञातङकृतविस्पतानुमितेरपि प्रामाण्यस्वीकारादिति । यदि
वा सिद्धयतु घरे जलादिञ्यवच्छेदः, सकद्पृथिवीभ्यापकत्वं तु जटा दिव्यवच्केदस्य न
a Vadindra reads मूगोलकम् for भूगीलकात्..
| 1. 1—prthivi.
(द्रव्य)किरणावली-टीका 049
सिद्धमिति साध्यत इति । तच सकटपृथिवीव्यापकत्वं जादिध्यवच्क्तेदस्य पत्तधमं-
ताबलात् [244 | भ्यते | तथा हि सदंपथिवी इतरेभ्यो भिद्यते इति सवेपदसामर््या-
देवेतरभ्यवच्जदस्य सवेपरथिवीव्यापकत्वं सिद्धयति । सर्वः पटो रक्तः इति
सव पदसमथ्यदिव सकर्परभ्यापकत्वं रागद्र्यस्य, तेन पक्तधम्मंतासिद्धत्वात्
सकरपथिवीन्यापकेतरव्यवच्छेदस्य नाप्रसिद्धविशेषणत्वं शङ्कनीयम् । अथ सकल-
पृथिवीभ्यापकत्वं जलादिन्यवच्छं दस्य सकलपृथिवीवृत्तिसम्बन्धस्तथा च घरव्यक्ते-
रितरध्यवच्छं दसम्बन्धे fas तदवस्थमेवांरो वैयथ्यमिति चेत् १? न। पृथिवीत्व-
वक्निष्ठात्यन्ताभावाप्रतियोगित्वं सकलपरथिवीव्यापकत्वम्। न चेदं मानान्तरतः सिद्धमिति
क्तो वैयर्थ्यम् ? न चाप्रसिद्धविशेषणत्वं, पन्ञधर्म॑ताबछेन ततसिद्धेः। व्यापकाभ्रसिद्धो
चाप्रसिद्धविशेषणत्वद्रोषाङ्खीकारादिति। तस्मान्ना वेधथ्यंमिति। तदिदमाह--
“fe त्वापरमाणोसय च भूगोलक परथिवीन्वनिमित्ताक्रान्ते व्याप्त्या" व्याचत्तिन सिद्धेति
साध्यत इति" । ag लक्षणमप्रमाणं प्रमाणं वा? ara, कथं व्यतिरेकितयोप-
पादनम् ? द्वितीये तु, परीक्तालन्षणथोरविरोषग्रसङ्कः। प्रमाणब्युतपादनस्थैव
परीन्नात्वादित्यसिप्रायवानाशङ्ुते - अथ किमेतदिति । परिहिरति-उ्यते
केवलेति! इतरव्यवच्तेदसखाधको व्यतिरेकी wav’, प्रमाणान्तरव्युत्तपादनं त
परीत्तेति न तयोरविश्रेष इत्यथः | किमनादिद्रऽ्येभ्य पव व्यवच्तेदः साध्यते [243]
गुणादिभ्योऽपि are नाद्यः) जलादिव्यवच्क्लैदबतो गुणादेः सपक्नादपि उयाचन्तत्वेन
पुथिवीत्वस्यासाधारणत्वप्रसङ्कात्। नापि द्वितीयः। गुणादिव्यवच्छेदस्य पृथिष्यां
दरव्यलक्षणेनैव सिद्धतयांशे वैयथ्य॑तादवस्थ्यादिल्याशङ्खच तदुक्तिच्छछेन परिहरति--
तथा च आचाय्थी इति । गुणाद्रैरपि व्यवच्छेदः साध्यते, न च aad, तदचुप-
जभ्य पृथिवीलन्षणस्यापि गुणादिञ्यवच्केदसाधकत्वादित्यथेः। ननु पृथिवीत्वोप-
हितस्येदरव्यवच्तेदः सकलव्यावर्तको वेतरव्यवच्ेदो न सिद्धचत इति मा मृत् साधन-
वयश, `तथाविध्स्यासिद्धत्वेनाघ्रसिद्धविशेषणत्वं पुनदु बारमिति शङ्कते एवं
तर्हीति । पन्तसम्बन्धिनो विरेषणस्याभ्रसिद्धत्वेनाप्रसिद्धविशेषणत्वेऽन्वयिनोऽप्य-
प्रसिद्धविरेषणत्वप्रसक्तो सर्वानुमानभङ् श्त्याह- न पक्चषसस्बर्धिन इति ।
अथ कथश्िहू अन्वयिनि पक्तसम्बन्धिनो विशेषस्य सिदधिसिच्छसि, तदहि केवर्त्यति-
रेकिणि भवतोदीरितिसाधनवेयथ्यं भवदभिमतमन्वयिनमपि प्रसतीतव्याह- प्रसिद्धो
1 Vadindra omits व्यवच्छरदमेदन्याहत्ता after व्याप्ता,
10
++
(ए
20
च ~ 0 क a
ee यक —
10
15
20
25
{. l—prthiv. |
646 (द्रव्य)किरणावरी-टीका
होति | ag मा मृदप्रसिद्धविशेषणत्वं, मा च भूद् घटादावितरव्यवच्लेदत्राहकप्रत्यक्त-
बाहू ज्यतिरे किकंयथ्यं, तेन सकटपृथिदीव्यापकतयेतरव्यवच्केदस्याप्रसिद्धेः ; तथापि
घटाद चेदितरव्याच्चतिः प्रमिता, तरि प्रथिवीत्वस्य ततेतरब्यवच्छं देनान्वयग्रहात् ,
घरादिव्यतिरिक्तस्थरेऽन्वयिताषत् Tada पव, तथा च धघटसम्बन्ध[25.4 स्य प्रत्यन्त
सिद्धत्वात्,घरव्यतिरिक्तप्रथिवी सम्बन्धस्य चान्वयिना सिद्धत्वात्, सकरूपुथिदीसम्बन्ध-
सिद्धौ सकर्पृथिवीष्यापक्ेतरव्यवच्छ दः सेदस्यतीति ्यथै पव व्यतिरेकोल्याशङते--
तथापीति । सत्यसैवमन्बयी प्रघत्त॑ते, न पुनरन्वयिना सकटपृथिवीष्यापकजलादि-
द्यवच्छ दः Gana सिद्ध्यति, घटव्यतिरिक्तपृथिवीसम्बन्धस्य घटव्यतिरि्कि-
` पृथिवीमात्रभ्यापकूजलादिव्यवच्छ देनोपपत्तेः। घटाद् वितरब्यवच्ठ दश्राहकं प्रत्यन्तं
सकटपुथिदीव्यापकजलखादिञ्यकय्लं दथ्रहणेऽसमथेगैव, Aca प्रत्यन्ञान्वयिभ्याम्
अधिगतात् सशूटपृथिकवीसम्बन्धात् सकटपरथिवीव्यापकजखां दिव्यवच्छ दसिद्धि-
रिति वचनीयप्। न चेयमवश्यं केवख्यतिरेक्रिणा प्रतीत्षणीया, पतदन्चपज्ीवक-
तया प्रागेव तत्समानक्राटं ar ततप्चु्तेरविरोधात्। तस्माद् इतर्यवच्लं द्-
साधकफटः केवखम्यतिरेकीत्यभिप्रायवान सोष्लवण्ठं परिहरति-आस्तां
तावदिति। wt परथिवीस्वरूपे सिद्धे व्यवच्छेद छन्नणप्रयोजनमिति व्युत्पाद्य
प्रयोजनान्तरं न्युतपादयति--घ्यवहारेति। विवाद्ाध्यासितसिति । परथिवी-
त्वौपदिताः सवेव्यक्तय seen. चृथिवोति च्थवहिथते लोकेनेति ।
लो किकप्थिवीव्यवहारणोचर इत्यर्थः ! तेन लोकानयेन्नास्मवादिसंकेताधीनप्रथिवी-
व्यवदहारगोचसे [258] जखादिकषमपि मवतीति सपत्तादपि व्थावुत्तरसाधारणत्वं
प्रथिवीत्वस्येति परिहृतम् । “संभुग्धस्ये"त्यविवेचितनिमित्तस्येव्यर्थः। पक्षं
व्याप्त्या निसिन्तविरोषवत tai सकरप्ृथिवीभ्यापकतया पृथिवीत्वोप-
हितविषयतया च व्यवहासे न सिद्ध इति साध्यत war: ag पथिवीव्यवहारः
पथिवीत्वनिमिखकः तदन्बयभ्यतिरेकाचविधायित्वात्। यौ व्यवहारो यदन्वयभ्यति-
रेकालबिधायी स तन्निमित्तकः, यथा घरभ्यवहारो घटत्वान्वयभ्यतिरेकाजुविधायी-
त्यन्वयिसं भवात् किं म्यतिरेकिणेत्याशङ्ते- यश्यस्येति। कि प्रथिवीत्वान्वयव्यति-
रेकानुविधापित्वपृथिवीत्वनिमिन्तकत्वयो्याप्यव्यापकभावः १ आहोस्विदन्वयग्यति-
रेकान॒विधायित्वतन्निनित्तकत्वयोरिति ? aa इत्याह पुथिवीत्वनिमित्तकत्वे
इति । पृथिवीत्वान्वय्यतिरेकाद्चविधायित्वपृरथिवीत्वनिमिन्तकत्वे कस्मिश्चिदपि
व्यवहारे न स्तः इति कथं तयोरन्वयग्रहणम् १ ये पुनघटत्वान्बयव्यतिरेकाञुविधायि-
| be. i—prthavi.
(द्रव्य)किरणावरी-टीका ° 647
त्वघरत्वनि्िन्तकत्वे स्तः, न तथोरन्वयप्रहणं बिब्नितप् इत्यथः द्वितीये पत्ते
@ ५९५ Cc । [च ह € 6
दूषणमाह HAG ` सवेनासेति | यत्तच्छन्डावेवा्रागतो, न cat: कश्चिदिल्यथः |
कथं [26५ | तहि यदुयदन्वयम्यतिरेकालुविधायि तत्तद्धेतुकमित्यन्वयिप्रयोगा
जाचाय्योणान्नत आह सख चेति। यथा घटत्वान्वयव्यदिरिकानुकिधायित्वात्
घरणभ्यवहारो घटत्वनिपित्तक्ो व्यतिरे क्षिबखात् सिद्धेति, तथा परथिवीत्वान्वय-
व्यतिरेकाचविधायपित्वात् प्रथिवीव्यवहासेऽपि पृथिकीत्वनिदित्तकमो व्यतिरेकिबरात्
साधनीय इति faataafata तदाह-- Tate भेदादिति। णक
घरत्वान्वयव्यतिरेकाचुविधायित्वात् घरत्वनिमित्तकत्वम्, अन्यच पथिवीत्वान्वय-
म्यतिरेकाचबिधायित्वात् परथिवीत्वनिमित्तकत्वं विवत्तितसित्यथेः। कचित् तु.
विषक्षन्याघ्रन्यसेद्ा दिति we: | ततापि व्यतिरेकरिनिदानभूतविपन्तव्याव््तरविरे-
षात् । अयमपि व्यतिरकीति व्याख्येयम् । यत् पुनरिति । अन्वयिन व्यतिरेकिणि
वा दइतरव्यवच्छेदसाधकत्वोपाधिना लक्षणशब्दः प्रवर्तते, न त केदटग्यतिरेकिण्येवेति
SANG इतरव्यवच्छद्(दिसाधकलिह्पर्य्याय इति | भूषणकारस्याभिप्रतं,
न तु धमत्वत्वादित्यपि छन्तणमिति तदेव तद् दूषयति-- तदसदिति |
यथान्वयी a saad तथा प्रागेवोक्तमित्यर्थः । पृथिवीत्वोपदहित' प्रथिदीशब्द-
वाच्यमिति गृहीतसम्बन्धः प्रत्यन्वयी व्यवहारसाधकः प्रयुज्यते अगृहीतसम्बन्धं
प्रति वा? नाद्य इत्याद--व्युत्पन्नस्येति | येन हि grated पृथिवीशाब्द्-
प्रच्तिनिमित्तमिति निणींतं स पृथिवीत्वदर्शनादेव सकटपरथिवीव्यक्तिघु
पृथिवौशब्दध्रयेगः करिष्यति किमर्थं तं प्रति पृथिवी पृथिवीशब्दगोचर
इति साधनीयम् १ fadi[26n ये दूषणमाह्यदयुतूषन्नस्येति | अब्युत॒पन्लं भ्रति
प॒थिवीराब्दगोचर इति साधनस्य पृथिव्यां पृथिवीशब्दप्रयोग पव फम् नच
पथिवीत्वोपदहितं परथिवीशब्दवाच्यमिति सम्बन्धज्ञानमन्तरेण प्रिथिव्यां पृथिषीशब्द-
प्रयोगः सम्भवति | तेन व्यतिरेकिपत्त इवान्वयिना सकटप्रथिव्यां पृथिवीव्यवहारः
सिद्धशयन् पक्नघमेताबलात् प्रथिवीत्वनिमित्तकतामन्त्माव्यैव सिद्ध्यति । न हयन्य-
निमित्तकत्वे परथिवीन्यवहारस्य सकलपुथवीगोचरता सम्भवति इति वचनीयं,
aes ९ ws €
1. 80110418 reads सवनामशब्देन for सवनामा,
10
19
20
¢.)
or
10
20
295
I, 1-- 72102, |
048 . (द्रग्य)किरणावली-टीका
स चेष साध्यस्य qed: सपत्तपरिचयादेवान्वयिनि सम्भवति । न च He:
परथिवीपक्तीकरणे सपत्तोऽस्ति, तस्मादन्युतपन्न प्रति सोऽन्वयी भ्यथ पव । अन्वयिना
सम्बन्धत्रहणासंभवेन «Gat पृथिवीशञ्द्परयोगस्य ततूकटस्य असिद्धेरिति
तदिदमाह-सपक्षपरिचयाभावादिति | यदि व्यतिरेको sav, कथं तहि
छुच्र कारः ‘Mag set समवायिकारणं द्रव्यमिति द्रव्यखन्षणमि'ति क्रियावख-
स्यापि द्रव्यलक्षणतामाहं 2 न हि क्रियावखस्य द्रव्यछन्षणता सम्भवति | सकर-
दरब्यपन्ञीकरणे भागासिद्धत्वात्त्। मुत्तमात्रपक्तीकरणे चासाधारणत्वादिति
शङ्ते-कथं तहि इति । क्रियावखं गुणवखवद् द्रव्यस्यैव धमं इति प्रतिपादने
aan कि प्रयोजनमत आह् - तस्मादिति द्रव्यत्वं द्रभ्यलन्ष्णमति
घुत्रकारस्य अभिप्रेतं, तच्च वायुमनसोरसिद्धमिति कथित् | अतो बायुमनसो-
दरम्यत्बसिद्धये tmaraza सृत्रकारेणोक्तम इत्यथः | अतो “भ्राता हतः पुत्रो हतः
` ह(तः१) क(ख)कया पिता । तथापि चैनां Mani निन्दामि च पिबामिचे'तिन्यायः। येतु
शूपर्सेत्यादि भाष्यं गन्धसदहचरि[27/ |तचतुदशगुणवखं जखादिभ्यो ग्यावत्तंक-
मिति प्रतिपादनपरमित्याहुः तान. प्रत्याह ननु गन्धसाहचय्थीदिति,
TRAVIS गन्धसहचरिततया इत्यभिप्रायः भयं, पाकजरूपरसगन्धस्पर्शानां प्रागभावा-
तिरिक्ता समानेव सामग्रीत्यन्वयव्यतिरेकाभ्यामवसितं कदटीफखादैः पाकाह् रूप-
विशेषे गन्धविरेषस्यापि दशनात् यदा हि पाकजं रूपं गन्धं व्यभिचरेत्, तहि
गन्धसामप्रीव्यावृत्तो ततसामप्रचा अपि व्यावृत्तेरदेतुकमेव स्यात्, तस्मान्मण्यादिभ्यः
पाकजरूपवसाद् गन्धवन्त इति । TA रसेऽपि |
रूपमनेकप्रकार (क) भिति माद्यं Wea sagas रूपं प्रतिपाद्-
यति, तच्ानुपपन्नम् । “"अनेकप्रकार(क)मि"ति कोऽथः ? fa नीखत्वाद्यनेकजातिमती
रूपव्यक्तिः परथिव्यामस्ति इति faatad, कि वा नीलपीतत्वाद्यनेकजातीया रूपभ्यक्तयः
परथिव्यामैकव्यक्ताबिति, कि बा नीरखपीतत्वादिजातीया सूपव्यक्तयो व्यक्तिभेदेन
परथव्यामिति £ तदेतत् Ga यद्यापि न घटते, तथापि पक्ञान्तरं सम्भवतीति
दृरयति--“यद्यपी"त्युपक्रम्य “तथापी "त्यादिना । तत्र प्रथमे पत्ते दूषणमाह-
जात्िसघुचथ इति। विरोधादिति । परस्परपरिहारवतां नीरत्वादीनाम् पक
समावेशव्िसोधादित्य्थः। दितीयेऽपि पत्ते कि नीदपीतादिव्यक्तयः परे व्याप्य
| I 1—prth १८.
(द्रभ्य)किरणावली-टीका 044
वंततेऽव्याप्य वा? ara दषणमाह- न दयाष्त्येति। दितीयं दूषयति--
नाहयाप्त्येति | रूपादीनां म्याप्य्त्तिजातीयत्वम् अभ्युपगतं विरुध्यत इत्यथः | नयु
यद्वि नीटपीतरूपाणि व्याप्यक्त्तीनि, कथं तहि चित्रे परे ऽव्याप्यब्ु्तित[2८४]या प्रत्यत्ततः
प्रतिभान्तीति शङडते- किमेतत् त्हीति। परिहरति-“श्ुश्रभिति। तृतीये
पत्ते दूषणमाह -- प्रत्येकः च न fafa: wi पत्त्येऽपि भाष्यस्याचुपपन्नत्वं
यद्यपि, तथापि शुङ्ककृष्णपीतादीनि पाकजानि रूपाणि परमाणलन्तषणायां पृथिव्यां
सम्भाष्यन्त एव, तदनेन अनेकप्रकाराणि रूपाणि पार्थिवपरमाणौ दर्शयता तेषां
पाकजत्वं दरितम्। न हि पाकात् पू्व॑रूपानिचृत्तो रूपन्तरचुतपत्तो परमाणोरनेक-
रूपता घटते, रूपाणां सहावस्थानविरोधात्। तेन पाकजरूपवलेन मणिपरमाणषु
गन्धसिद्धौ बाव्यापकं गन्धवस्वमिति भाषयतातपयेम् । इदानीं ““रूपमनेक-
प्रकारकम् इति भाष्यं खक्तणपरत्वेन व्याच क्रिच हुकंलेति | भल च रूपत्वावा-
न्तरानेकजातिमद्धिकरणत्वं टन्षणमिति विवत्नितम्, ca रसेऽपि । Aaa एव नित्यः
शड्ादिगुण इति वदन्ति तेषामापाकनित्तिघतः कुम्भो न नभ्यति, नश्यति वा ? प्रथमे दूषण-
माह तेषापिति | पावकसंयोगाद्ाश्रयस्थितावि'ति सम्बन्धः, वहिसंयोगा-
दाश्रयाविनार इत्यर्थः | पूवेरूपनिवृत्तिरिति । पूवेरूपप्रतीतिनिचसिरित्यथैः |
STATHAM TIMI इति । रूपान्तरप्रतीत्युतूपादं इत्यथैः । यथाश्युतं त्वदुपपन्नमैव |
न हि बवहिसंयोगात् पूरेरूपनिन्रचिरतररूपोट्पादश्येति सिद्धं यन्न स्यादिव्युच्येत,
यदि तु वहिक्तयोगात् ged कुम्भनिचुचिस्तेन पू्वरूप[2६५ leq अप्रतीतिः कुम्मान्तसोे-
त्पत्तश्च रूपान्तरस्य प्रतीतिरिति द्वितीयः पत्तः, तत्रापि दूषणान्तरमाहानन्तबथ क्ति -
समरवेतस्येति | पाथिवगुणत्वमान्रेणेति | न हि पाथिवविशेषगुणत्वादिति
शक्यते प्रयोक्तु पाकजत्वासिद्धाबनुष्णाशीतस्पशंमालस्य वायावपि विद्यमानत्वेन
विरोषगुणत्वासम्भवात्। तथा च पाथिवगुणत्वमाजं पाकजत्वे प्रयोजकं वचनीयम् |
तथा च परिमाणादेरपि पाकज्ञत्वापत्तिरिति। तथा चशीकिपिण्त्यादेस्यमथः |
भस्ति तावत् सर्पादिदंशे दुःखविशेषः, तत्र न तावत् सर्पादिदंष्रामांससंयोगः कारणं
| मृतनिर्विंषीङृतसर्पादिवंष्रामांसाद्िसंयोगेऽपि तदनुदयात् | तस्माद् बिषजातीय-
1 Vadindra reads शुभ्रम् for शुक्तम्.
2 Vadindra reads yaq- for अअनेक-*
K—46
10
15
20
2d
(ए
10
I. t—prthiv. |
650 (द्रव्य)किरणावटी-टीका
संयोगो दुःखकारणम् इति वचनीयं विषज्तिश्च न रूपरसगन्धसंस्थानादयौ-
ऽभिव्यङ्ककछाः, तेषां तिरतैखादिसाधारणतया तिलतैलादैरपि विषत्वापत्तौ
तेटमांससंयोगादपि वाद्रशदुःखोदयप्रसङ्त्। तस्मात् तिलदेलादिग्यावृत्ता
विषजातिमङ्खीद्ककता स्पशंविरेषस्तस्या व्यञ्जक दइत्यङ्खीकरणीयम्। तथा च.
द्न्दश्युकादिदंशादकतिदुःखहस्परः संवेयते सवेजन्तुप्रत्यक्तसाल्िकः स चायं
स्पशेवि्तेषः BAY दशनात् परमाणष्वप्यज्खीकरणीयः। न चायः पाथिव-
परमाणुषु नित्यः, पाकान्तरेण तद्निचत्तौ स्पृष्टादपि विषादेस्ताद्रशदुःखोदयप्रसङ्कात् |
तस्मात् WAIT ताद्रशः स्पशः पाकज इति । ad शुक शिम्न्यादिजातीययोगोऽपि न
Sake: संस्थानविरेषञपङ्खयायाः satan: प्ुष्ल्वेऽपि विद्यमानत्वेन प्टुा-
दपि तादशदुःखोदयप्रसङ्कात्। [28] न च शुकशिम्बिगता रूपादय धव तादश-
दुःखक्रारणं तेषां द्रध्ान्तररूपादिसाधार्णत्वात्, तस्मात् स्पशेविशेष पव कथिदङ्खी-
acuity इति पाकजत्वसिद्धिः। तदेतदयुएपन्नम् । तथा हि यदि पाकजोन
स्यादित्य पाकजत्वामावेन विशोष।भाव आपाद्यते, aa विशेषाभावः fa गुणत्वा-
वान्तरजातिमस्याभावः, उत गुणत्वावान्तयवान्तरजातिणचाभावः, उतत स्पशंत्वा-
वान्तरजातिमखाभावः, उत स्परशत्वावान्तरावान्तरजातिमखाभावः, उत घश्चिक-
` विषादिस्पशमात्ननिषठजातिमसाभावः, . उ्ततत्परमाणुनिष्ठस्पशन्यावृत्तजाति-
2 ()
25
aaa: 2 न तावत् प्रथमद्वितीयतृतीयाः, amrafaceafa शीतस्पर्यादावापा-
दकससेन सूलष्यापिश्चैथिस्यात्। शीतस्पर्शंदो गुणत्वस्पशत्वावान्तर्योः
स्परीत्वरीतत्वयोर्भावात् | a aaa | शीतशीततरशीततमत्वादिजाति-
स्वीकारे तथैव समूलशधथिद्यादस्वीकारे च बिपय्ययापयंवसानात्। स्पशेत्वा-
वान्तरावान्तरजातिमखस्य तकविपय्य्यस्य पाकजत्वे साध्येऽसाधारणत्वात्।
अत पव न पञ्चमः आपाद्याप्रसिद्धेश्च। जातिविशेषासिद्धो तद्बस्वाभावस्या-
sata. नापि वषष्ठः। पूववनसूकशोथिष्यात् । विषपरमाणुनिषठस्पशेभ्यावृत्त-
विषस्परशानिघ्जातिमखामावापादनमित्यपि न । आपाद्यासिद्धेः। अथ बु्चिकादि-
दंशे विषद्रव्यस्य स्पशंगतं दुःसहस्पशेत्वं प्रलत्तसिद्धमिति कथः तव्सिद्धचचा तद्वत्ता-
भाबाप्रसिद्धिरिति चेत् , न । अभिमतदुःखदुःसहत्वातिरिक्तस्य स्पशंदुःसहत्वादेरतु-
पलञ्धेः ` प्रमाणान्तराभावाच्च | चृधिकविषत्वादिजातेरतिप्रसङ्धिरूपादिभ्य 294 |ञ्क-
त्वानुपपत्तेजातिविशेषावच्छिन्नस्पशेभ्यङ्चत्वासिद्धिरित्यपि न युक्तम; रूपादिः
उयङ्कचत्वाभावस्य जातिविष्ोषावच्छिन्नस्पशेव्यङ्कयत्वेनाभ्यातेः | पतेन विधिसिद्धं
=^
| 7. t—prthivi.
(द्रव्य)किरणावली-टीका 651
गोस्परास्य धमंसाधनत्वं निषेधसिद्धं च कचण्डारघ्दिरादिस्परस्याधममंसाधनत्वं
स्पशेगवां जातिविशेषसाधकमित्यपि निरस्तप््। गां स्पृशेदित्य्र संयोगतञ्नन्य-
ल्ञानव्यतिरिक्ताविधानाच्च मदिरं a स्पृरोदित्यादो मदिरस्पशशनस्ंयोगतञजन्य-
ज्ञानव्यतिरिक्तानिषेधाच्च स्पर्शानादिसंयोगतउ्जन्यक्ञानविशेषादेव मदिरायाः
स्परानाघ्राणादो परायधित्तविशेषोऽप्यु पन्नः | wa प्रकासान्तरेण प्रते घटना निरा-
कार्य्या । तस्मात् पर्मतमैतत्। पाकजत्वाभावेन पाथिवपरमाणविरोषयुण-
त्वाभावापादनपर चेति । अत पव प्रमाणयति- तस्मात् पाथिवेति। “पार्थिंव-
स्पशं” इति पाथिवपरमाणस्पशे इत्यथः पाथिंवचिदहोषयणत्वादिति,
पायिवपरमोणविशषगुणत्वादिच्यथः | तेन घरादिस्पर्शेरस्य धर्यित्वे बाधः,
पाथिवपरमाणस्पशंस्य धमिंत्वे घटस्पशादिषु व्यभिचार इति निरस्तम् । पाकजत्वे
साध्ये स्पशेत्वामाव उपाधिर्तिपि न युक्तम् । अयं स्पशः पतदन्यापाकजत्वानधि-
करणस्पशान्यस्परोत्वात् अन्यस्पशेवदिति सिद्धे arenes साध्यव्यापक्षत्व-
agiata | “अनित्या gave पक्ते किमवयवविनाशावयवदंयोगविनाशाभ्यां
विनश्यति , उत ताभ्यां विनैव काचिद् विनश्यति १ चने दूषणमाह -तद्ावय-
वानवस्थेति। द्वितीयः दृषयति- एकस्येति । अनव्रयवस्येत्यवयवित्वाभावं
विवक्षति, विनारिव्वात् “Re amet’, तेन कार्यद्रव्यं निरवय[297.ब' चेति
व्याहतमित्यर्थः। केवर निर्हतुको विनाशः, fatan च कार्यमिति चकारार्थः |
गन्धवद् पि द्रव्यान्तरमाप्येतेति | पुथिवीत्वव्यञ्चकगन्यवदपि न पाथिव-
मिति व्याहतमिति दशंयति- महतो fe मही महस्वादेव काय्येत्वा दिति |
fear’ सति महसादित्यथः | अणपरिमाणा नोषलभ्यते इति योग्या
परञ्धिनाधमाह । यह् at, नोपलभ्यत एवेति ara प्रत्यन्ञ' प्रमाणं, नाप्यन्यत्
किंचिदित्यथः। परमाणुछछक्षणेति | महखाभावान्नासो योग्येति दशितं
तदेव विचणोति-- तथा होति जवयवावथदविप्रसखङ् इति | अवया
वयविपरम्परा अवयवो.ऽप्यवयवीत्येवंरूपा, लोष्टं fas तद्वयवाबवशिष्येते, al
चावयविनो, Ta दोष्ठावयवेऽपि क्रियाविभागादिना बिभज्यमाने तदवयवाववशिष्येते,
तो चावयविनाविति प्रवाह इति यावत्| अनन्तावयवारन्वत्वा-विक्लोषेणति |
यद् हि सर्षपावयवा अनन्ता प्व॒तदान्योन्यावष्धसूर्तानां समानदेशत्वाजुपपत्त;
(|
10
15
20
10
10
20
iN
Or
1, 1—prthivi. |
652 (द्रव्य)किरणावली-टीका
यावन्तं देशं महीधरावथवा व्याप्नुवन्ति तावन्तं सषेपादयवा अपीति -कथं
सषपोऽल्पीयान् adtaia मेरुरित्यिथः। ननु यद्यपि सषेपमहीधरावयवानां
a संख्याङृतो fas, तथापि सर्षपावयवा अल्पपरिमाणा अप्रचिताश्चः
मेरोरवथवाः पुनरयिकपरिमाणाः प्रचिताश्चेति मशुसखषपयोः परिमाणभेदो
भविष्यति इत्यत आह-न च कारणसंख्याया इति। तयोरिति,
परिमाणप्रचययोरिल्यर्थः। यदा हि सर्षपावयवावयवा अप्यनन्ता Ta, तद् यावन्तं
देशं महीधरावयवावयवा व्याप्नुवन्ति तावन्तं देशं सर्षपावयवावयवा व्याप्नुवन्ति इति
कथं सष पमहीधरयवयवयोरपि परिमाणमेदः 2 यदा च महीधरावयवतततद्वयचा
अप्यनवधय पव, तदा तत्सखन्धि्िष्छेषाणां तैरेव व्याप्तिसम्भवात् प्रचयाख्यो विरलः
संयोगो gaz पव । [304 | तेन संख्याविशेषाभचेऽपि परिमाणप्रचयकिषावपि न
संभवत एवेति न ताभ्यामपि सषपमहीधरपरिमाणसमेदघरना | तदनेन सब पमहीधरयोः
परिमाणमभेदाभावबो आपाद्यः, परिमाणविशेषोपयोगिसंख्या विरेषादेरभाव आपादक इति
दर्शितम् । वस्तुतस्तु स्षपावयवपरम्पराया निरबधित्वे मूर्तानां समानदेशत्वायुपपत्तो
सष पावयवैजेगति व्यासे्विंश्वव्यापी avg: स्यादिति मैर्वादीनामनवकाश एवेति
विश्वमाक्घुखं स्यादिति द्रष्टव्यम् । ननु भवत्ववयवावयविप्रसङ्कः सावधिः, प्रख्य प्व
त्ववधिर्भविष्यति। तथा हि तावदयं sagas) भमञ्यमाने ऽवयवस्यावयवो
तदेव यस्याप्यवयवाविति प्रसङ्ः, यावत् किचिद्ाद्यं काय्यं प्रलीयते favad विनश्यति
तस्मिन् विन न किञ्चिदवशिष्यत इति कथं परमाण्बोरवधितेत्यपि पन्नो न युज्यत
इत्याह- नापि प्रख्या धि.रिति | लोष्टतदवयवतदवयवन्यायेनान्त्यस्य प्रख्यो
जायमानो निरवयवस्य वा स्यात् सावयवस्य ar? नाद्य इत्याह- कस्यचित्
अन्त्यस्येति। ^ 'तदनुपपत्तेरि”ति प्रटयाञ्चपपक्तेरत्यर्थः। aa देतुमाह--
द्रव्यस्येति | -सावयवस्ये'ति तु पत्ते तदवयवयोरेवावधित्वं न प्रख्यस्येति भावः |
ag विभागादिना विना प्रख्याचुपप्तेरस्तु तत्तकारणं विभागः, स पव चावधिरस्तुः
निरवयवयोस्तु कथम् अवयवावयविप्रसङ्खेऽवधितेत्यपि पत्तो नेव्याह- नापि
विमागावधिरिति। प्रख्यजनको विभागो निराश्रयो वा स्यात् , दिशुणीभूत-
स्वात्मसंयुक्तेकतन्तुसमार्धद्धितन्तुक विनाशकैकतन्तुवत्तिविभागवदह् द्विशु[308]णी-
भूय समारज्धप्ररीयमानकायकद्रव्याश्रयो वा, अनेकारम्भकद्रव्याध्रयो वा? आद्यं
षयति- तस्य विभमज्यमानेति। द्वितीये , दूषणमाह नं Garg एवेति ।
1 Vadindra reads तद नुपपत्तः for प्रलयानुपपत्तः |
| 1. 1-111/1 111,
(द्रव्य)किरणावली.-टीका 693
aa देतुमाह- किचिद् हि कुति दिति | विभागस्य हि द्यं समवायिकारणम्;
अतस्तदभावे भवन् विभागतामैव जद्यादित्य्थः। अत पैव व्याघातादैकतन्तुबत्ति-
विभागाचपपकतेविनाशदेतोरमावन काय्यंद्रन्यस्थापि नित्यत्वापक्तेः, नैकतन्तसमवेत-
दितन्तुकमुतपाद्यत इति fata: | पवस्रुभयसमवायिकरारणकः संयोग नैकस्मिन्
सम्भवतीति असमवायिकारणाभावादपि नैकतन्तुसमवेतं दन्यसुतपाद्यत इति तु
द्रव्यम् । तृतीये तु पत्ते सिद्धं निरवयवयोः प्रटीयमानद्रध्यादयवयोरवधित्वमिट्युप-
संहारव्याजेन दशंयति-तस्मादिति। निखयवोऽवधिर्यस्मिन्नसो निरवयवा-
बधिरिति | ननु तकमाजमिदमुक्तं तस्य मानानुप्राहकत्वान्निरकवयवावधित्वे चानु-
प्राह्यमानाभावादिति शङ्ते-तकितमेतदिति। किमवधिसाच्रेण प्रमाणमिति
विवलितं, चसरेणतदवयवतदवयवरूपेऽबधिविरेषे are नाद्यः । तर्कविपर्ययस्यैव
प्रमाणत्वात् | द्वितीये; सरेण ग्राहकं प्रत्यक्तमैवेति परमतेनोत्तर्सराह `
at कथ्िद्ाहेति। “far प्रमाणगवेषणये”त्य्रावधो कि प्रसाणगवेषणया,
तकं बिपय्ययस्यैव सादिति -शेषः। अवधिविेषेऽपि किं प्रमाणगवेषणया बसररेणोः
प्रत्यत्तसिद्धत्वादिति महस्वादनेकद्रन्यवच्वाञ्चेति महस्वेनाणत्वाभावात् TAMAS,
भनेकद्रव्यत्वेन च तदवयवानां ततोऽप्यण॒त्वात् «AGL: परमाणल्वमङ्कः। यद्वा,
महत्वे सति कम्पवखात् कार्यत्वं काय्यं द्रव्यत्वात् च सावयवत्वमिव्यवयवापादनद्वारे-
णैव Ae परमाणु[31 +]त्वभञ्चकम् । अत पव महखासिद्धो काय्य॑त्वासिद्धया नावयव-
कट्पनमिति दशंयिष्यति | तेषां च कार्यत्वे ्रमाणानवक्ट्यृप्तो तदबयवाननुमानादिति |
अनेकं द्रव्यम् आश्रयतया यस्यास्ती^त्यनेकद्रव्यवत्ः। अनेकावयवगतत्वा-
दित्यथंः। ag बानेकद्रव्यमाश्रयो यस्य तदनेकद्रव्यम् अनेकावयववत् तदाश्रयतया
यस्यास्तीत्यनेकद्रव्यवत् अनेकावयवगतत्वादिल्यर्थः | अत पव वक््यति--उक्तो-
तरत्वा दिति । पूर्वव्याख्याने तृक्तोत्तरत्वादिति पुरोवत्तित्रन्थः समानन्यायेन उक्तो-
तरत्वादिति व्याख्येयः । चान्ञषद्रव्यस्य महते साध्येऽनुप्राहकं तर्कमाह--
यदि fe द्रध्यस्येति। दृरदृरतर!द्ाविति। ईषनमहदूरे चाच्चुषः ततोऽपि
महदुदूरतरे चाच्ञुषमिति . मह्वप्रकर्षातुविधानं चाज्ञुषत्वप्रकषेस्य न स्यात्। न
द्यकारणप्रकष मकाय्यप्रकर्षोऽनुबिधक्ते। "आदि ्रहणाचच्च समानदेशस्थितयोरीषन्-
महदस्पष्टं॑चाज्ञुषः ततोऽपि महदुविस्पष्टः चान्ञुषमिति महस्वोत्कर्षाचा्ञुष-
Pani विषक्तितः। aria aha साध्येऽचुक्रुल(तक)माह -
10
20
25
a . f +
५ १९. ~ .
10
19
20
{~
Ct
1. J—prthivi. | |
694 (द्रव्य)किरणावली-टीका
। ate चेति। ` QT seal AMT | ATH AAA व्याख्याता
"नाद्रियेत, व्यभिचारात् | तर्हिं महचमपि नाद्रियेत, व्यभिचारात् | “तदुभ्याचत्तावि”-
त्यनेकद्रव्यवन्ताञ्या वृत्तं । “तस्यापी""ति महखस्यापीव्यर्थः | “कारणत्वात्” age
प्रत्यनेकद्रवब्यदत्ताया इति शेषः | कथं महं प्रत्यनेकद्वव्यवनत्ता कारणम् अत आह्--
ञजन्यथेति | तस्यः प्रकषेम'वयवगतानेकत्वस्य प्रकर्ष म्, अवयवावयवगतानेकत्वस्य
वा प्रकषेमित्यर्थः। नन्वनेकद्रव्यवत्ताव्याचत्तौ तत्कार्यं महस्व' व्यावर्तते लसरेणोः,
न तु नित्यं शरीरव्याचत्तो Mats ager ज्ञाने नित्यमिव भगवतो ज्ञानमिति
चेत् ; सत्यं, काय्यं तावत् [31] महं त्रसरेणोरने कद्र व्यवत्तां विना न घटते
तत्काय्यंत्वात् | न च नित्यमन्याघातात्। न हि जसरेणमहसखस्य नित्यत्वे
रसरेणोन्यनपरिमाणद्रञ्यकः्पने बीजमस्ति। न च ततो न्युनपरिमाणद्रभ्या-
सम्भवे असरेणोमेहस्वमुपपद्यते किचित् कुतश्चिनमहदिति, aeafa च
नित्यत्वे प्रकषेकाशछाप्रा्ठास्पभावस्य च महत्वविरोधादिति,
केचित् तु निरवयवत्वे ्रसरेणोश्वाक्ञषत्वं नोपपद्यते, द्रभ्यस्य argaarat भूयो -
ऽवयबसन्निकषेस्यापि कारणत्वादित्याहुः। तन्न | अवयविचाच्चुषतायां हि
भूयो ऽवयव्सन्निकषेः कारणम् । नित्यावयवचाच्ञुषतायामपि विपत्ते बाघकाभावा- |
दिति। न चेदेवं arava भूयोऽवयवसन्निकषैस्य कारणत्वं दुर्वारमिति
रूपादावप्यवयवानुमानप्रसङ्कः। पवः प्रत्यन्ततामान्रे भूयोऽवयवसन्निकषेस्य
कारणत्वप्राप्नावात्मन्यपि अनुमानप्रसङ्कः। ज्ञानमाते चेन्द्रियादीनां हेतुत्वापत्तो
भगवति नित्यज्ञानविखोपश्चेति । तस्माद् विवाद्ाध्या सितस््रसरेणरिति |
“विवादाध्यासिते'त्येका staat, त्रसरेणुरि' "ति द्दितीया । अन्यथा वंय्यादिति।
qT AIT IIA STA | सिद्धे हि परमाणो ganna ततो-
ऽप्यणुः परमाणुरसित अणपरिमाणतारतम्यसिद्धिः। परमाणद्वचयणकव्यतिरे-
केणाणत्वाभावात्। अणपस्माणतारतम्यसिद्धौ पर्माणसिद्धिरिति। अन्य
थाणतारतम्यमिति महसखापकष तारतम्यं faafaa तत्, तहि महत्येव विश्राम्ये-
दिति दुरे परमाणसिद्धिरिति। अथाणुतारतम्यमिति परिमाणापकषतारतम्य-
मभिमतम्, तन्न । अणोरसिद्धाबणमहतसाघारणपरिमाणासिद्धया तदृपकष -
तारतभ्यस्याप्यसिद्धेः | अत एव तत्सिद्धा[{3२ A ]बितरेतराश्चयप्रसङ्ात् । प्रमाणान्त-
it Vadjndra reads ar for षाचषता
2 Vadindra reads ‘aq प्रकष म्' for 'ततुप्रकपर a |
| ॥ 1—pythivi.
(द्रव्य)किरणावरी-टीका 655
रतः सिद्धावस्य वैयर्थ्यादिति । gt aatot: परमाणत्वमुपसंदरति- नासौ
परमाणुरिति । (तस्मादिति पूरणीयम् । शश्ररवदि" ति पूवेग्रन्थगेष पव “नासो
परमाणुरिति त्रन्थः प्रथमवुस्तकटेलकदोषाद्यवधानमापन्न इत्यपरे संप्रदाय-
विदः। ननु निरवयवानां चसरेणज्नकत्वे कारणमहप्रचययोरपगमात्
रसरेणोमेहस्वं न स्यादत आह्-- यद्यपीति | -निरवयवत्वीचेति। प्रचयो हि
महचमारभमाणोऽवयवप्रशिथिटसंयोगमपेक्षते, न च निरवयवेऽवयवस्ंयोगः
सस्भवतीत्यथेः । यह् वा, विरलो हि संयोगः प्रचयः, न च face’ केनचिदंशेन
संयोगः, केनचिदंशेनासंयोग इत्येवंरूपं निरवयवे संभवतीति । sami sat
गारूढीकरोति-- तस्मादिति “महद्व्यारम्भकत्वादि"त्यज्न दद्रव्यत्रहणः स्वरूप-
कथनाथम्, “महदारम्भकत्वादि"'ति fa: 1 तेन परमाणोरसिद्धौ द्भ्यारम्भकत्वस्य
ञय्रसिचारानमहत्पदवैयथ्य, परमाणसिद्धौ सकलाजुमावैयश्यैमिति कु(त ?) waa
` वेत्यवधयप् । प्रसङ्गाद् बहूनि gana आरभन्त इत्यन्न प्रमाणमाद्--
qeagala । काय्यमहस्जनकबहुत्ववन्त इव्यर्थः । तेन न घटादिसाधारणं न
बहुत्वेन सिद्धसाधनम् परिमाणप्रचयानुपपत्ताविति। बहुत्वासदछृत-
महत्वजनकपरिमाणप्रचयर हितत्वे सतीत्यथेः। तेन तुद्यपरिमाणप्रचयतन्त्वपेक्षया
तद्धिकद्रव्यमारभमाणेषु तन्तु सुष््मतन्तु्रयारज्द्रभ्याधिकपरिमाणद्रृब्या-
TARA काय्यमहखजनकपरिमाणप्रचयायुपपत्तौ महदारम्भकत्वादिति साधन
विकटो द्रष्टान्त इति निरस्तम्। aa परिमाणस्य काय्येमहच्वजनकत्वेऽपि
बहुत्वासहङृतत्वाभावात्। अन्यथा [393] बहुल्वमन्तरेणापि तत् तुद्यपरिमाण-
प्रचयाभ्यां तन्तुल्लयारद्रभ्यसमानवपरिमाणद्रव्योदयप्रसङ्गात्। ननु लसरेणो-
रबयवाः सावयवा महद्।रम्भकत्वादित्यत्र भञ्यमोनद्रब्यत्वमुपाधिरित्याशड्च तस्य
साधनम्यापकतां दस्यति ते च [वि १]मञ्यन्त इति । उक्तस्यार्थस्योपसंहार-
व्याजेन भाष्यारूढतां दशेयति ` तस्मादिति । यस्मात् कायद्रव्यस्य खोष्टादे-
भंञ्यमानस्य अवयवा द्रश्यन्ते, "तस्माद् यत् काय्येद्रभ्यं aq सावयबसमि'!ति व्याधिसिद्धो
काय्यं द्रघ्यत्वेन महदुपादानत्वादिभिरनुमितेन सावयवत्वं प्रसाध्य बरसरेणतदवयवयो-
रिति. शेषः। यत एवावयवादिति । सरेण्वबयवावयवादित्यथंः । यदव
fara आत्मनि मोगस्तदन्त्याबयवि शरीरमित्यत्न भोगपदेन भुञ्यत इति व्युतपस्या
10
Ay
10
12
20
25
L. L—prthiri. |
656 (दरव्य)किरणावली-दीकां
सुख दुःख' वा atta’, न तु खुखदुःखन्ञान' घुखदुःखयोरज्यभिचाराभावेन ज्ञानेन
विशेषणायोगात् | णवं सुखस्य व्यभिचारामावेन विशेषणमिति । यद्व चिछिन्न-
आत्मनि इति | यत्संयुक्तं आत्मनीत्यथैः । संयुक्तः इति संयोगस्य कारणत्वं
विवन्नितं, तस्मात् सखजनकात्मसंयोगाधिकर्णमन्त्यावयवि शरीरमिति शसीरलन्षणं ;
तेन “यदवच्दिन्ने"ति निवेक्तुम् अशक्यमिति निरस्तम्। णवं छखपदस्थाने
दुःखादिपदं aaa लन्ञषणान्तरयाणि. द्रष्टव्यानि । अचरं च sarees
“'सुखजनकात्मसंयोगाधिकरणमि'"ति पदं, शरीरावयवात्मसंयोगात्ममनःसंयोगा-
धिकरणव्यवच्ेदार्थम् “अन्त्यावयविः'पदम् | दारीरसंयुक्तमिति । शरीरसंयुक्तं
सत् सान्तातप्रतीतिसाधरनभिति शसीरसंयोगस्य साक्ञात्पधरती तिजनकत्वं
faatad, a तं संयोगाधिकरणस्य, अतः शरीरसंयुक्तम्
साक्षात्त [38 तिसाधन सिति सान्तात्प्रतीतिज्नकशरीरसंयोगाधिकरण-
fafa eer) तेन दुःखादिजनकशरीरसंयोगाधिकरणं वातादयो व्यबच्क्लन्नाः |
तथापि सान्ततुप्रतीतिजनकशरीरसंयोगाधिकरणेन शरीरात्मादिनातिव्याधिरत
उक्त 'मतीन्द्रियमिः'ति। अतीन्द्रियत्वं ara योगज्धर्माज्ञन्यज्ञन्यसान्तादकारविषय-
त्वाभावोपलन्तषम् | तेने न्द्ियज्ञानादतीन्द्ियत्वज्ञानमतीन्द्रियत्वज्ञानाखेन्द्ियज्ञान-
मितीतरेतराश्रयता निरस्ता। तथापि, योगिसमवेतपरमाण्वादिविशि्टसान्ञातकार-
जनकशारीरपरम्राणसंयोगाधिकरणपरमाण्वादिनिातिव्यासिः। न च तच्चिच्ुर्यथं साक्ञात्-
प्रतीतिसाधनमिव्यपि बाच्यं, परमाणौरपि विरोषणत्वेन विषयतया स्वविशिष्टशरीर-
सान्तात्कारसाधनत्वादिति चेत्; al 'साक्ञातप्रतीतिःपदेन साक्तातप्रतीति-
पिरोषस्य निविकस्पकस्य विवक्तितत्वात् , परमाणविशिष्रारीरादिप्रत्ययानां च
सबिकट्पकत्वादिति। वबायुशरीरनिवृर्यथः “शरीरत्वानधिकरणमिः"ति विरोषण-
मुपादेयम् | तस्माक्िविकल्पकजनकशरीरसंयोगाधिकरणं योगजधमाज्न्यजन्यसाक्तात्-
कारविष्यत्वानधिकरणं रारीरत्वानधिकरणरिन्द्रियमितीन्द्रियखत्तणं द्रव्यम् |
नन्वेवमपि चज्ञुष्यव्यासिः १ तत्य शरीरासंयुक्तस्यैव विषयदेशमचसर्तः सान्तात्-
कारहेतुत्वान्नाधिष्ठानाद् यावद्धिषयावक्धिन्नस्यैव नायनरश्यैरपरोन्ञघीहेतत्वात् | अन्यथा,
पिषयदेशं प्राप्तस्य करादिना विक्तिन्नगोखकसंसगेस्य नायनर्पैः सान्तातुकर्देतुताप्रसङ्ख
इति। ag यौनिखक्षणकारणाभावे जायमानं मन्वादैः शरीरं शरीरमैव न स्यात् |
शरीरं च तत्! तस्मादस्मदादिशरीरवह् योनिजयनुमीयते ईति शङ्ते-- [338]
| 1. 1—prthiva.
(द्रव्य)किरणावली-टीका 657
af | ag शसीरत्वस्य व्यसिचारेऽपि yafaracaheearalaan मन्वादि-
शरीर्योनिजत्वे feeneq, भत ae—aeatafaaaia द्विभुजत्वादेरसिद्ध-
त्वेऽपि भुजादिमतत्वं fegneg, अत भह --किचित्संस्थानेति । “जाति” जनम
तस्य “भेदो योनिसापेन्ञत्वानयेक्ञव्दरूपः, तस्य “उपपत्तेः प्रमितेरित्यथेः । तदनेन
यदि मच्छरीरं मद्न्ययोनिजत्वाधिकरणसुज्ञादिमतपाथिवदेह्ान्यत(र)देहत्वात्
मदन्यदरेहवदिति अनुनानागदम्पाबयोनिज्ञतयावसितन्यपि शरीराणि ga, ate
बाधः। तदढयतिरिक्तानि चेत्, तथेव व्यभिचारः, यथा गवयो गोज्ञन्यः सास्ना-
बतूत्वादित्य्र गोजन्यत्वानधिकरणतया प्रमितगवयपक्षीकरणे बाधः, तदृन्यगबय-
पत्ञीकरणे व्यभिचार इति दशिंतम्। ag देवादिशरीरं योनिजमित्यज्न feara-
भुजत्वादिसंस्थनघुपाधिरित्याहुस्तान् प्रव्याह- न च संस्थानमपाति । “निया-
मकं भ्यापक' तेन योनिजत्वरूपसाध्यव्यापकत्वाभावान्नायन्नुपाधिरिति भावः।
केचित् व॒ गोगवयादिबदिल्यनेनायुक्गकविरहमुक्त्वा may जादिमस्वोपदहिते
हेत॑त्वात् तद् विर्दे थुजादिमदुदेदश्षरीरं न स्यात् श्युक्कुट(तक)माशंक्य "न च संस्थान-
मपीःत्यनेन परिहर्तीव्याह्कः, तत् चिन्त्यम् । नन्वदश्ापरिथृहीतपस्माणनाम् अविशेषाद्
योनिज्ायोनिज्ञशसीरलन्षणः Hea न घटत इति योनिजपेव मन्वादेः शारीर मित्या-
शङ्धामपचदन्लुपसंहरति- तस्मा दिति। तथां हि गन्धवद्त्वादिति। नय
यथा केवखनीलजन्यं die नीलानीखजन्यं त विलक्ञणज्ञातीयमेवेति न नीरुत्वपीत-
त्वादेः सङ्करश्चित्ररपे, तथा केवलगन्धवतपार्थिवं, गन्धसांसिद्धिकद्रवत्ववह् विज्ञातीय-
मिति न प्रथिवीत्वजटत्वादेः सङ्कर इति । न बलवहूवाधकाभवे निदि शेषगन्धस्थैव
परथिवीत्वब्यवस्थापकत्वात् नीटखाद्यारभ्यत्दं तु नीरखुत्वादे[34५ [नं व्यवस्थापक az-
भावेऽपि नीलद्रव्यारम्भक्परमाणुरूपे नीलल्वसहु भावात् | तत्सह भावे चित्ररूपे नीलत्वा-
भावस्यानुभवसिद्धत्वादिति। ag तकमात्रमेतदुक्तं fae पूनरस्याचुप्राह्यमत आह--
लद्यभिति। गन्धवन्ति ह.यणकाद्ं ‘fa इति । विप्रतिपन्नद्वयणकोपलन्लणंः
तेन गन्धवदुद्वयणकपक्तीकरणे द्र्ान्ताुपपत्तिः, "विप्रतिपन्न'पदोपाद्ने तु तेनैबाखमिति
परिहृतम् । “गन्धवद्धिरेवारभ्यन्त" इत्येतावन्मात्रं साध्यम् । “परमाणिुभरि'"ति
परकरतत्वादुक्तप् | तेन “कार्यत्वे सति गन्धवतूत्वादि"ति न घटादिना्नैकान्तिकमिति |
1 WVadindra reads इणु कादौनि for इणकानि।
K—47
10
20
29
10
Ld
DO
Ort
l—rthiv. |
I.
658 | (द्रव्य)किरणावली-यीका
“दिवाद्यष्यासिताः aang गन्धवन्ट्येव द्चणुकान्यार यन्ते गन्धवत्वादि"'त्यत्
परसाणत्वे सतीति विशे्रणमुषादेयम् | अन्यथा गन्धवतूत्वल्य घटाद बिपन्तेऽपि
guess । aware पाथिवा भद वरमराणदो भन्धबन्व्येक हव्यण्-
कान्यारमन्ते तेषां सपन्तर्छान्नायं व्यतिरीति | कूपादयन्यञ्कत्वे [सति]
गन्धस्य] घयश्चकत्वादिति। = गन्धव्यशचकेन्द्रियत्वादिति द्रष्टव्यस् । अन्यथा
गन्वादिव्यञ्चकूतखादिगततया feast व्यायाः कारणनिष्पाद्य-
eqfaqartacaa क्रियात्वं कार्यत्वं, न तु स्पन्दत्दं रूपाद्युपलञ्धीनां तद्भावेन
हेतोरसिद्चापत्तेसिंत। खदेप्राणिनाभिति। प्राणिसेदैनेति। केषाञ्चित्
त्राण ghdinsian’, ेषाखिदन्यप्रङतिकदिति निकारयतीत्यथैः | गन्धव्यञ्चक-
भिन्द्रियः aot रूषायव्यञ्जकत्वे सति गन्धन्यञ्चकस्वादिति साध्याविशिषत्वप् |
रूपायव्यञ्जकत्दे TIARA = द्णशब्द्थत्वादिव्याशङ्ग्याइ- प्राण भिति |
लोकप्रसिद्ध सित्यथं इति । तदनेन छोकिकघ्राणव्यकहारदिषयत्वः साध्यते|
अतो न ‘urearfaigeta aimag | क्था च परमाणव aq qateqqaar इति
न युक्तः यष्टदारस्यक्षत्वेन वसरेण्वदयव्ानं सावयवत्वस्य साधितत्वादिति Be.
348] न | faqs बाधकाभावाद् | अङयदावयकगतानेकत्वस्यापि मच्छ प्रति कारण-
त्त् | चजखरेण्दद्यवानाम् अनद्यवत्वे amined न स्यादिति Aq, a
सवयवाचयदगतानेक्छत्दं संख्याया अहस्छकारणत्वे प्रमाणाभावात् | अवयवाद्यव-
NAUAHATSAH काय्य Rew १न्यथा न स्यादिति चेत्,
म् । अद्थदादशवगतानेकूत्वसंख्याध्रकषादवयवमहस्वप्रकषः | तस्पादवयविकषहस्व-
GET इत्यन्यथासिदत्डात्। अन्यथादयदावयवबहुत्वप्रकषऽवयविनि प्रकर्णे-
परम्भाद् | वस्यापि weaned लसरेण्ववयवानां , बहदयवत्वप्रसङ्कः |
तदैतदभिसंधाय AE—AYT च परलाणच एवं चरसरेण्ववयवा इ ति [तत्]
Hat द्धणु्छधिति | यौ हि महत् काव्यं काय्यंद्वव्शारभ्यमिति fad न मन्यते,
स ie सवेर्निन्नपि अहति काय्यं परमनाणुजन्यत्वमभ्युपेति, चचणकं ca वा!
cat पक्तेऽपि क्िान्तयलिक्ानि कार्य्याणि dark, उचीयन्ते are स्वस्मिन्
महति WAIN जनकाः, न चान्दयालिकक्तार्थ्योदय ca दूषणमाह-- अन्यथेति |
आन्तयालिककःण्योंदयपक्तमुद्धावयति-- "न चावान्तरकायमारभ्याप्यार-
1 ‘The printed text K, reads न चारमभ्याप्यारभन्त इति |
| 1. 1-- 71 ri.
(द्रव्य)किरणावली-दीका ४
ce
CTR Wal galat स्व्ानदेशत्वाहप्तिरित्यल्याथः यस्य ig सतै पर-
AINY पव HEA: कार स्यारस्यकाः, तस्य सते A दञ्डायल्ानान्यष्कान्तसालकष्ाय्यः-
द्रव्याणि परस्परथकयवादवथविसावमाष्यन्ते grata: कारणद्धति अतष्याक्नोपात् |
न चान्तरालिक्रक्ार्याणाम् उद्चसेच्वसारम्भकत्वे परमाणूनां तदकरारजत्वे प्रमाण-
भर्ति काय्यस्परान्यथासिद्धत्ात्) saaraaiauaaycgaiat च खनन
aged धिरूढम् । भवयवावंयदिभाददिषुरयोमू चयो सिन्नदेशदानियमात् । तेन
यथा घटददवय[35.. [बयोरेकस्मिन् भूतले संयोगिनि देशे दृ्िस्वथा प्ररूतेऽपि
भविष्यतीति निरस्तम्। वदि नारभ्यारम्भकवादस्तर्हि खच्डपटस्नारभमाण रेव तन्ठुभि-
महतः पटस्यारस्म इति Aga Bsa नौपरभ्येरन्नत शड्ुते-कथं तहँ ति |
प्रतिबन्धक्विगथ इति समाना्िस्मं fe दउव्पान्दसोदयप्रतिवन्धकप् |
अन्यथा मत्तानां समानदशतापक्तैः यादन्पहान् पर arta तावन्न yd-
संयोगेभ्यः खण्डपरोदयः aaa g खण्डयरोद्य इति । अथ महतः पएदस्योदयात्
पूवसंयोगेभ्यः खण्डपटोदयः स्यादिति चेत् , acd; जात wa प्रतिबन्धकाभावाद् कित
तन्त्वन्तरागद्वनसमये वेमाभिघातादिनादयकवाक्िया दभा (ग) दिन्यायेन सग्नः, अन्यथा
तेनेव प्रतिबन्धादु्तरपटानुद्यप्रसङ्गाव् | तस्मात् san द्वितन्ुकः पटः ततौ वेकाभि-
घातादिनावयवक्रिया वि(भा)गादिन्यायेन agian चिधिस्तन्ुध्मस्जवन्तुकः, दतं
gaara तद्विनाशे चतुर्भिस्वन्तुभिश्चतस्वन्तुक इति याददन्त्यपदोदुय
प्रक्रियायोग्यारब्धखण्डपटैरेब ठतन्वुभिरन्यपडारस्मसाह, aaa प्रथद्धतन्त्वपकषेण
तदाधितसकरूपस्विनाशादवस्थितसं योगेभ्यः खण्डपन्धोद्य इत्यादरणीय पव इत्याह-
उाद्यादीत । नन्वारज्यका्याणां तन्तूनां पटारम्मक्त्दपक्ते यथा प्रथभष्ितीय-
तन्तु्यां द्ितन्तुकं, प्रथमद्वितोयततीयैस्निचन्तुकम् इति काय्यंदरस्पय प्रथमदन्दुक्रन्तिनी,
तथा द्वितीयक्तीयाभ्यां gaan’, tadlaadiaagaieaacqaq इलि कार्थ्यपशस्दसा
द्वितीयतन्तुवकतिनी, वं ततीयारि-वन्तुदचिन्यः कस्येपरम्पया दष्व्याः। aa यपि
प्रथमतन्त्दपक्षष्णें तद्वति 35 .नी काय्यपरस्पय ast, तथापि ह्वितीयादितन्दकर्सि-
कायंपरम्परसह्भावाद् कथमुच्यते न . किंचिडुपलभ्येतेति ¢ उच्यते सू्तेत्ब-
समानग्रदेशत्वयोविरोधातिक्रमैऽपि न द्वितीयाहदितन्दुदत्तिकाय्यपरस्दराद्ु प्रमाणमस्ति
प्रतिबन्धक्रबिनिगमेऽवस्थितप्तंयोगज्नन्येकपरकष्पनयचोन्तरकालमाङिपसेपलम्भघटनात् |
तेनायमथेः--प्रथसतन्त्वपकषेणे तद्दष्विनी ताच्द् द्विवन्तकाददिपरस्यया-
स्त्यपट्प्यन्तं विनष्टाः द्ितीयादितन्तुव्तिन्यश्च काय्येपरस्पराः sara:
19
10
I. 1—prthivi. |
660 (द्रव्य)किरणावखी-रीका
भवस्थितसं योगेभ्यश्च खण्डपरोदयो नेष्यन्ते, तेन॒ तन्त्वतिस्कतिः न किंचिदुपटभ्ये-
तेति। परमाणभिबेहत्कायेबारभ्यमाणत्रचणुकयेबारभ्यत इति । dt पत्त
दचणुकप्रतिबन्दिपूेकश्ुपस्थापयति- नन्वेष विचार इति । तथावयवसंख्या-
qaqa: क्वचिद् विश्राम्यतीत्यत्रावयवशञ्देन मूलभूताः परमाणवो fafa aq-
सोतक्षापकर्षाभ्यां कार्य्ये गुरुत्वोतकर्बापकर्वो । = तेनायमर्थः--अस्ति ताबह्टोष्-
मूरखबयवपरमाणसंख्यापेक्षया लोष्ाकयवमूखावयवपरमाशणनां संख्यापकषंः |
मन्यथा लो्टतद्वयवयोगु ख्त्वादिसाम्यापरेः | we agit तदवयवतदवय-
वानां मूलावयवपरमाणनां संख्यापकषोः द्रष्व्यः । न चायं निरवधिः। णकत्वात् हि
परतो न्यनसंख्याया असंभवात् । तेन परमाण्वेकत्वे परमाणद्वित्वे वाचित्वेदा
आरम्भकसख्यापकर्षो विश्राम्यतीति निश्चयः | ननु परमाणश्रित्वमारम्भकसंख्या-
वधिरत ate—a च चित्वमिति। aal364] यदि चित्वात् परतो द्वित्व कत्वे
> परमाणुषु संभवत इति तित्वं नारम्भकसंख्यापकर्बावधिस्तटि द्वित्वमपि न स्यादेकत्वं-
15
20
29
स्यारम्भकत्वे बाधाभावेनेकत्वस्यैवारम्भकसंख्यापकर्षाबधित्वादित्यत == - itz —
तत्रेक भिति | तथा च द्वत्वमपकषेपय्येन्तम्'' इत्यज समानज्ञातीययोः संयुक्तयोः
परमाण्वोर्वैजात्यादेररम्भकत्वे बाधकस्याभावादिति Na: | ननु मवतु दयोसरभ्भ- `
कत्वं परमाण्वोः, चणकस्य छतः सिद्धिः १ Walaa असरेणोरेवारम्भोपपत्तं-
रत आह-- तच्चेति । नन्वारम्भकसंख्यापकषं विध्रमात् सिद्ध्यद्पि gana कथ
तरसरेणोरारम्भकम् १ अनारम्भकत्वेऽन्प्रारम्भकत्वे वा बाधकाभावादत आह--तद् पि
सेति । नन्वारम्भकसंख्यापकष विश्रामस्य क्वचित् इाभ्यामारम्मकत्वमात्रेण चरितार्थ
त्वात् भस्तु क्वचिद् द्वचयणकसिद्धिः। तैश्च बहुभिस्वसरेणोरारम्भ इति | ततोऽन्यल्
तु परमाणव पव बहुत्वसंख्योपेता द्चणकानीव महत्(का ?)र्यरम्भका भविष्यन्ति
बाधकाभावादिति न ada दवण॒कसिद्धिरिस्याशङ्कयाह- न॒ च हुधणकवदिति |
“2
अन्यत्र परमाणवो महतकाय्य॑मारभमाणाः fe घरादिकिमप्येत पवार भन्ते चश्चणक-
मेवेति वा नियमः १ न प्रथम इत्याह--अनिधमारस्मस्येति | द्वितीये दूषणमाह —
कारणकारणस्येति | यल हि द्वयोशारम्भकत्वं परमाण्वोस्तत्र परमाण्वोद्रंयणक-
` जातीये कारणत्वमवसितं द््णकजातीयस्य अयणकज्ातीये तत् कथ दययण क-
जातीयारम्भकः पर्माणद्वचणुकज्ञातीयारभ्यं सरेण जनयेत् १ काय्थेकारण-
मावमङ्खादित्यथेः। तस्मादिति। यो दह्यारम्भकसंख्यापकषेविश्रामबलेन्
| I. 2—ap.
(द्रव्य)किर्णावली-टीका 661
क्वचिद् gaat ठसरणमभ्युपगम्यान्यतच्र दिप्रतिपद्यते तं प्रति विवा-
दाध्यासितता इति प्रतिक्ञा। [30४] उभयवादि सिद्धहयण कारब्ध-
च्रयणकवरि त grea | यस्तु setae साक्यवार्धत्वे विप्रतिपद्यते
< तं भ्रति “aera” इति प्रतिज्ञाः ^° पटवच्छे'"ति द्टान्तः। तेन “विवादाध्यासिता
aaa” इति परतिज्ञा व्यर्थविशेषणा द्षटान्वाधिक्य' चेति नाशङ्कनीयम् | “खादयव-
`. दव्यास्न्यवा इत्यन द्रर्द्रहण . स्वरूपकूयनाथ्त् | A च Heed साव कार्यत्वाद्
a cad महदारग्यत्वादिरूषायि UTAS: » यतो.“नुक्कूखेन तकण सनाथे सति
` खाधने 1. साच्यव्यापकताभङ्खात् पन्ते नोपाधिसम्भवः' ॥ fea’ चान्यत्रैवमादै
रनुपाधित्वद्िति प्राश्चः | नवीनास्तु अथं घटः दतद्न्यकाय्य॑त्वानधिकरणसूत्तान्यः
पतंदेन्यमहसानाधक्ररणक्राय्योन्यः; भैयत्वाद्, घटवाद्ति अनुमानदय यथाक्रम
GRAF Raga ॥*॥ ( इति पृथिवीप्रकृरणम् ॥*॥ )
a NS माधुय्यमप्रसिद्धं शुादिवदप्रतीतेःः प्रासद्धकटुकाद्विलक्षण-
` संवेदनान्मधुरत्वे मधुरणुडादिविलन्नणवेदनात् कटुकत्वस्फापि sags इत्याशङ्ुभ्याह--
ईषत्स्वमावं तु तदिति। अन्नादिसाधारणः माघुय्यं जलेऽचुभवसिद्धम् |
` उदके गुड़ादिवदप्रतीतेरयघ्ुरत्वे त्तीरादेरप्यमधुर(त्व)प्रसङ्क इति भावः | स्नेहो जल-
विदरोषगरुण gid वदतो वैरो णिकस्य स्नेहस्य जरुधमस्य BUNCE व्यवच्छःद्कत्व
परथिव्याद्ववर्तमानत्वं चेति चतुष्यमभिव्रेतम् , त्न न तावञ्जञलघस्मत्वामित्याह--
न स्नेह इति । स्नेहस्य जर्धमेत्वे प्रतिषिद्धेऽषृथिवीविशेषयुणत्वसामान्य-
गुणत्वे चोभयवाद्यनभिग्रेते गुणत्वं विशेषगु(णःत्वं ऋ परथिवीविशेषगुणतसव
स्यादतः प्रथिवीविेषगुणत्वे प्रतिषिद्धं गुणत्वं विशे[:37 षशुणत्वं चेति sania
प्रतिषिद्ध स्यादिति मन्वानस्तदेव प्रतिषेधति नापि पथिष्या इति। एथिव्या-
मवत्तंमानत्वमपि स्नेहस्य न युक्ते, प्रथिभ्यामुपलम्भादिव्याह ` तस्मात् पार्थिवेति,
सायान्याय्न्यत्वाह् गुणः स्नेह इत्यपि न वाच्यमिति आदह -- सामान्य विद्चेष
इति । ननु स्निम्धावधवपरम्पसाथा अपि स्नि्धत्वात् परमःणष्वपि स्नेहौ वाच्यः,
a परमाणुकत्तिनी प्रथिवीत्वादेर्परजातिरूपलश्ेत्यत आह-- गध्या हि-
घ्यादि दिविति | eer गुणः सातिशयत्वाद् रूपवदित्यसिद्धो देतुरतिशयस्य
1 Yadindra reads ajum for qqtu. 2 Vadindra reads पटवच्च for घट वदा
1U
25
10
15
I, 2—ap. |
662 (द्रव्य)किरणावली-रीका
स्नेहवत् घृतधसत्वादित्यत आह-न चेति । “अविशयस्य शुणैकनिभमिचत्वादि'-
< EN
त्यतिशयस्य द्रभ्येऽति्यप्रत्ययस्य yo कनिमित्तत्वादतिशययह् शुणीकनिि्तत्वादि-
` त्यथः । इतोऽपि wag विशयः स्नेहो भा भवतु च गुणः, जातित्मे बाधकाभावः
दित्ययुक्तमित्याह--सखाद्ान्यविक्षोचतलतय चेत अपि च स्नेदसामान्य-
वादिनः स्निग्धद्रव्यावयवः Rasa इति नियमं मन्यन्ते परमाणुव्यतिरिकतस्थले वा
सद्खोचयन्ति। प्रथमपक्षं दृदयति- किच feareia qaqa |
नु युक्तं सम्भवमात्रेण रूपादीनां diecastgnca सर्वपार्थिवपरमाणनां Wecar-
पादनं ताद्रशरूपरसखादेः ada पार्थिवपरमाणौ पाक्षषदुदयसंमवात् सदेपाथिव-
परमाणुनां क्ञीरत्वे सर्वपार्थिककार्याणां न्ञीरत्वाएसिस्तु कुतस्तद्न्यञ्चकानां घटादाव-
भावात् | परमाणुज्ञातिः कार्य्येऽवश्यस्मवत्येव , पृथिवीत्वमिवेवि चेत्, न 1. नहि
परमाणज्ञातिरिति Graded gear, कन्ठ तदुष्यञ्जकगन्धससादिति क्तीरत्व-
AAR रूपरसादयो घटादौ adafzar aifa कतस्तेवां त्तीरत्वापत्तिरिति ?
उच्यते- यः परमाण्रलातिः काये ada इति नियससभ्युदैति तं प्रति सवंपाथिव-
परमाणूनां aired घटादेरपि ज्ञीर[378]त्वप्रसङ्क इत्युक्तम् । नियममनङ्ीद्ुवौ णं प्रति
त॒ अनेनैव न्यायेन सवंपार्थिंवपर्माणूनां दधित्काच्चापन्तौ जातिसद्ुरापत्तिरिति |
कार्य्ये परस्परपरिहारवतामयपि त्तीरत्वदधित्वादीनां परमाणङ्ख प्रवेशादिति । fava
द्रग्यावयवः स्निग्धः इति परमाणब्यतिरेफैणीव , अतो द्वयणक्छाद्ावेद स्नेहः त्षीरत्व-
वदिति द्वितीयं aa शङ्कते ह यणकाद्ा विति । ativearfata | यथा ज्ञीरत्वस्य ।
FAT (कादयो परमाणुगतरसा्ारमभ्यौ रसद्िशेवादिः Ba MUTASE eT
द्यव॑स्थापको ऽस्ति, नैवं स्नेहत्वव्य लक्रो FAAS AAA, घतादिगन्धादेस्तंखाद्-
उ्यापकत्वादिति। ag मा भृचधैसित्तिकः स्नेहः , पृथिव्यां सांसिद्धकस्तु जलबद्
मविष्यतीव्याशङ्क्ोपसंहारव्याजेन परिहरति- तस्मादिति । उपष्टस्मकगत cari
gaat न तु सांसिद्धिकः, घतादिदहे मह्मन्यपि स्नेहोपखम्भप्रसंगात् , अ्रञ्यश्ुतैरव
परमाणभिः भस्पारम्भादिति भावः। जापः हशरेररस्मिक्ा इति । अप्याः
परमाणवः परम्परया MTR इति विवक्नितम् । द्रन्यारम्मकस्वादिति।
quay सतीति विशेषणीयम् । पृथिवीवदिति। पाथिवपरमाणुवदित्यथैः | तेन
चाधानेकान्तिकसाध्यविकरत्वानि नाश्धनीयानीति- केचित् । तन्न । “परम्परया
शरीरारम्भका इति--शसीरोरम्भकारम्भकता इति बिबन्तितप् , शरीररम्भकारम्भक्षा-
| I. 3—tejas.
(द्रव्य)किरणावली-टीकरा 663
रम्भका इति are नायः, ga कव्यतिरकेण परमाण नामनःरस्भकत्वेन करादौ
तदारम्भकत्दसाधते बाधादपसिद्धान्ताच्च | नं द्वितीयः , अङ्गुखयादौ करारम्मक्षऽपि
पराण नामनःरम्भकत्वादिति। पतेकान्वदपि परश्परथारभ्मक्ृत्व निरसनीयप् |
अत पव दान्तस्य साध्यविक्कल्दं गन्ध [38 lava सोपाधिक्षल्वं च । तस्मादापः
P शरीरारसम्मिकाः ` इति शरोरारम्धकखप्वेतद्रव्यत्वादान्तरज्त्यधिक्ररण' द्रव्यारस्मक-
4. । । . रि cr €< : |
त्वादिति वऽयारस्भक्षनिषठद्रव्यत्वावेन्तरजाल्थधिकरणत्वादित्यथः। नच TAT
TATU: घटः स्कान्यगन्धदस्वानधिकरणशसीरारम्भक्समवेतद्रग्यत्वादान्तर-
जातिमद्न्यः; द्रव्यत्वात्, परवदिति स्दाध्यव्यापकत्वमङ्खनापाधित्वादिति ॥ era ॥
~ नु aga gate? तैजसत्वे वा साध्वगोछकस्य धर्मित्वे बाधः, तदतिरिक्तस्य
‘afte’ त्वाश्रयासिद्धिरित्याशङकयद-तहसद् माव इति । agadiqesea करणं
.:. सिद्धं तस्य तैजसस्कादि साध्यत इति कश्चिन्न दोष इति मावः । “उप्राप्यकारिः
` . चल्लुरधिछठानासंबन्धाथंत्राहित्वादित्यत्न aaa: quae aaa कथं व्यतिरेकि
तेतिचेत्, न। संस्कारकु्णणद्रत्थस्चिसापेत्ततश्च मनस्सोऽपि प्राप्यकारित्वात् |
तदाद -- HANIA “संस्कारस्तु प्रत्यासत्तिमात्रेणोपयुञ्यत” इति । aria
निरपेक्षसान्तातकारसखाधनत्वं बा अप्राप्यकारित्वं, न चैतन्बनसः संभवति; ear
साक्लात्क्षारित्वात् खुखादिसान्ताद्कारं ठ मनसः प्रा्तिसवेक्तत्वत्। areal
qatar च मनसोऽसाधनत्वादिवि | अस्यापेव प्रतिज्ञायां स्वतोऽधिकपरिमाणो-
प्राहकल्वात, सन्निहितदूरस्थितयोस्तुट्यकालमुपरम्भकत्वात् स्फरिक्रादिव्यवहितो-
परस्भकत्वादिति व्यतिरक्िचयं कमण आह पृथुतरेत्यादिना | यदू कवा, aga
प्राप्य ? बोधक तदू विष्देऽपि तहुबोधकत्वादिति पव भुख्यो देतु: । तत्साधकाः
एनः प्रङ्तहदेतव इति नच स्वतोऽधिकपारमाणव्राहकत्वं पव्वंतादिप्राहिणि त्व-
गिन्दरिये प्राप्यकारिणे अस्तीति faestata वाच्यं, [888] त्वभिन्द्रियस्य araqaiea-
रश्टपुवेतमागमाकप्राहित्वेन पृव्वेपक्लिणोऽभिप्र तत्वात् | पृथुतस्प्राहित्वस्य अनुक्रूल-
(ane )मह--यदि चेति। aan हि पव्वेतादिरुपलभ्यते, न चाद्फदरिमाणस्य
चक्षुषः समध्रपन्वंतसंयोगः संभवी, न हि नखरञ्चिका परशुरिव शाख।व्यापिनं संयोग.
agaala समस्तशाखाच्छेदप्रसङत्। अधिषछानासंबद्धार्थेति। Tea
इव चज्लुषस्तेखुपाचं प्रदीपस्यायिषछठानं तेनासंबद्धं saz प्रदीपो garfa प्राप्यक्तारी
चेति व्यभिचारः। न च व्यतिरेकिणि fata पबोदभाव्यो न व्यभिचार इति
वाच्यम् , अधिष्ठानासंबद्धार्थत्राहित्वस्थ प्राप्यकारित्वेऽपि बाघधामवे नाप्राप्यकारित्व-
10
20
29
10
19.
20
30
1. 38—tejas. |
004 (द्रव्य)करिरणावली-टीका
eo
नियमानिश्चयात् | तेन प्राप्यकारिणि faq aguranio अनैकान्तिकत्वपुक्त-
मिति। ag याद् गत्वा चज्तुभ्बन्द्रमसं géia तहि सासादिन्यद्धानेन परिः
Ped, अनेकलन्तयोज्नान्तरितत्वादिति कथं कारुसन्निकषं णापि gre
चन्द्ोपलस्मयोगपच्ाभिमान इति अत आ₹ह--अ चिन्त्यो हीति । 'लाघवं' शुरुत्वा-
भावः, (तस्यातिशयः' उपषस्मकादिगतगुरत्डामावः संशि द्रव्य ? [तये
त्यन्यौन्यमिश्चीमावयोग्यद्रव्यतयेत्यर्थः | नु नायनरभ्मैरपीन्दरियत्वे गत्वा प्ष्ठदेश-
व्यवस्थतार्थोपरम्मप्रस्स्तुव्य इत्यत आदे द्द्रिथधराक्षये त्वि" ति | नायनं
तेजः परतः स्थितेन संबद्धश्ते, न पृ्ठस्थितेन, शरीरेण प्रतिबन्धादिति भाबः । “येवां
त्वित्यादिना भ्राप्यकारित्वे भ्यवहितप्रकाशकत्व-प्रसङ् इति वदता व्यवहिता-
प्रकाशकत्वात् प्रसङ्कविपय्ययात् प्राप्यक्तारत्वं चन्ुषोऽचुमैयभिति दशितम्। ag
अप्राप्यकरित्विऽपि facia: sear: सरडान्नं भ्यवहितोपलम्म इत्यत आह--
न हि व्यवधघायकभिति। न हि कुड्यां स्वरूपेण ज्ञानपरिपन्थि, भव्यवहितेऽपि
ज्ञानाजुदयप्रसङ्त् । {39५} नापि इानजनकचज्ञुःसंयोगविशोधितया प्राप्यकारिता- `
पत्तेरिति भावः। यो हि इन्द्रियदिषिययोः स्वरूपयोग्यतेदोपलन्धिप्रयोलिका तद्-
विरहादैव भ्यदहितानुपरम्भो, ag प्रा्िदिरहादित्याहः स fe ड्या दिव्यवधान-
काटीनयोदिंदयेन्द्रिययोर्यावदग्यवयानं स्थितिं age, किं at यौग्ययोरन्ययोरवा-
SUPA १ प्रथत दोषमाह--द्यैये इति | तद्ानीमपीति ।
व्यद्वधानेऽपील्यथेः | “argc ्ोवरृस्भापत्तिरि ta शेषः । दवितीयं दूषयति
--श्चणिकस्व इति । कौद्धमते हि अयोग्यावेवेन्दरिसविषयो योभ्ययौरेवेन्दरियकिषय-
योरन्योन्यसहितो जनको, तद् यदि प्रा्िनिस्पेत्तयोरयोभ्येश्द्रियविषययोर्योग्यिन्दरिय-
विषयजनकत्वं, तद्या कुञ्यन्यवधानेऽपि योभ्येन्द्रियविदयथयोददंयाद् ऽयदहितोपटम्भा-
पत्तिः, प्रास्िसाचेत्तयोर्योग्ययोयो ग्यजनक्तत्वेऽयोग्यजनकत्वे कापि gases गिनी
प्रधिरिति सिद्धमिति मादः मवु पराधिः साभ्यमाना Tener साध्यते, agata-
रिक्तस्य वा? आच, बाधः; द्वितीये तु आश्रयासिद्धिस्त आह--न qo Rea |
किः ग = a. oe (५ व श~. द्ध ay २ ie भो ५७.
5 रूपोपलग्धिकरणे प्राप्यका{रत्वं साध्यते, ag सिद्धचमानमन्तभादितमोखरका तिरेक-
मेय सिद्धति , गोलके बाधात् । ag निरन्तरोत्फादादेक प्रापिष्यवहारे az-
माने संयोगलक्ञणप्राकषिढु Sala अत गह-- तदेतदिति । “कथं पुनरेतत् तेजसम्"
इत्य “'दैजसत्वे पार्थिवत्वे बा प्रमाणसच्छादि"ति शेषः | ag अत्तजसत्वे gag न
aaa गुरुत्वात् पीतत्वाञ्चेति । पार्थिवत्वे पीतरूपत्वादित्येव प्रमाणं स्यात् , गुरुत्व-
1 Vadindra reads तु for हि,
| { 3 —tejas.
(द्रग्य)किरणावली-टीका 665
पीतरूपत्वे च gait सन्िग्धासिदधे, स्नेहस्येव घृतादौ उपषटम्भकगतयोरपि संयुक्त-
समवायेन तयोः gat प्रतीतिसंमबादित्यत आह-चद्यपि qecate इति ।
भन्न च हुवणं परमाणूनां धमित्वं नाबरयविनः, अन्यथा नैमिसिकद्रवत्वस्य aat-
भावेनासिद्धताप्रसह्कात्। तहि [398]“घृतादिद्रवत्वबदह्यन्ता्चिसंयोगादेवास्य
द्रवत्वं त्षीयेते"त्यत्र कि, यदि दष्टन्तद्रसाहच्यबरेन afafead द्रवत्वं पाथिवत्वं
गमयेत् , afe बहिसंयोगाद् द्रवत्वक्तयमपि गसयेत् भविशेषादित्यभिमतं, किं वा
नेमित्तिकं द्रवत्वं दान्ते घृतादौ बहिसंयोगविनाश्यद्रवत्वबतपाथिंवत्वेन सहितम्
उपलञ्धं, पत्ते त॒बह्िसंयोगा विनाश्यद्रबत्ववतूपाथिबत्वमभिमतमिति बिशेषविसेष
इति १ किंवा यदि gag परमाणरूपं पाथिवं, तहिं बहिसंयोगसापेन्तक्तयवडूद्रबत्व-
दाप्येत | ददं तु बहिसंयोगसापेक्तत्तथरहितद्रवत्वयथुक्तम्। तस्मासतजसमिति
सतप्रतिपक्तत्वमिति। ara दुषणमाह--तथेति | बध्यद्रवत्व्षयो न साध्यते,
बाधविरहात् पार्थिवत्वं तु साध्यत इत्यथैः। द्वितीयं दृषयति--
विदहतोषविरोधस्येति। ततीयं निराचष्टे न चेति। “अक्ञीयमाणे""त्यन्न वहि-
संयोगादि'ति रोषः। वहिसंयोगादन्षीयमाणं द्रवत्वं घुतादो पाथिवक्षाय्येऽप्य-
स्तीति परमाणत्वे सती"ति विशेषणीयम् । santa खुबणपरमाणवो न पार्थिवाः
परभाणत्वे सति वहिसंयोगादक्षीयमाणद्रवत्वात् , आम्मसपरमाणुवदिति सत्-
प्रतिपन्तमाशङ्क्य अक्तीयमाणद्रदत्वस्यापाथिवत्वेन व्यभिचाराभावेन व्याप्त्यंशे
वहिसंयोगादिति विशेषणासामथ्यौत् ; असिद्धिपरिहाराथं च विशेषणानङ्खीकारात् |
तस्मात् सवर्णपरमाणवस्तैजसा इति साध्यनिर्देशः कर॑व्यः। आप्ये परमाणो
व्यभिचारपरिष्ाराथं च ज्ञीयमाणद्रवत्वे सती"ति विशेषण्ुपादेयम्, तेन खुबणंपर-
माणवस्तैजसाः परमाणत्वे सति त्षीयमाणद्रवत्वे सति बहिस्तंयोगादन्ञीयमाण-
द्रबत्वादिति व्यतिरेकिणा सतप्रतिपक्षणीयम्। तथा च बिपक्तादिव घुतादि-
परमाणोः सपक्तादालोकादे्व्याबत्तेरसाधारणत्वमिति तदिदमाह-असाधारण-
त्वादिति | ag पृथिवीत्वनियतं द्रब[404 त्वं बायुत्वनियतमिव तिस्यग्गमनं
परथिवीविशेषनियतं वा द्रवत्वं तेजोविशेषबहिनियतभिबोध्वंउवलनं, तेन नियामका-
भावेन WaT calla जद्यादत आह-न aig ज्वलनेति | ag यदिन qtaatea-
नियतं बह्िसंयोगजं द्रवत्वं तहि बहिसंयोगादैर्गगनादिसाधारणत्वात् तन्नापि
` द्रवत्वोक्यः स्यादत भआह-- तस्मा दिति । अदृष्टविशेषोपगरहीतो बहिसंयोगो gaca-
देवः, भद्टोपत्रहश्च पाथिंवतेजसाणूनामैवेति भावः। अपि च योऽपि gan'-
K—48 |
10
15
20
29
स
10
15
20
25
[. 8—tejas. |
666 (द्रव्य)किरणावरी-टीका
परमाणन् पाथिवानाह तेनापि gamed न परावर्तते aaa वच्यम्
पाथिदपरमाणुरूपपसरावरत्ति- चरमस्तासप्रीकिनिवेश्िनोविशोधिद्रव्याभाववहनि-संयोगयोः
ससवेऽपि अपयवक्तमानत्वाद् धिसेधिद्रव्याभाववहिसखंयोगथोः पारिदपरमाणुरूप
पराचुत्िचरमकार्णभादोऽन्वयम्यतिरेकबलात्। तस्मात् ुवण्यरमाणनाम-
परावक्तमाररूपत्वाह् अपार्थिंदत्वसनुमेयमित्याह--कि चेति। “a पद्रूपं
जंहातीत्यत्र (तस्मात् gaed a पराव्त॑त' इति शेवः । ag यदि पाथिंव-
परमाणरूपपरच्खिरसति विरोध्यन्तरे बहिसंयोगात् ख्यात् , तर्हिं gan दह्यमाने
तदुपष्टम्भकपार्थिववत्तिपीतरूपं च॒ भवत्तपक्तेऽप्युच्छचेतेत्यत आह-- तेनेव चेति ।
ag खुवणेरूपस्य Gags परस्राणदत्तित्वादेव अवयव ्तिनश्चाभिभूतत्वादेा-
प्रत्यत्तत्वात् कथं न परावर्तत इति निश्चय इति चेत्, न। घुदर्णद्पंणक्ृपाणादो
भास्वररूपस्य प्रत्यक्तसिद्धत्वात् | तददुमितभास्वरपरमाणुरूपस्य परमाणगतभा-
स्वररूपत्वेनापरावत्तंमानत्वसिदधः । इुवणंरूपासिभवासिघानं च द्रव्यान्तरमिश्रीभावाद्-
व्यक्तोपरम्भानिप्रायम् | इदमेवासिसंवायह- तत्त न्मिश्रीभ्रुताभिमाचकः-
द्रस्थापगसमो दिवि। “अत्यन्ताश्चिसंयोगेऽप्यपराव्तमानरूपत्वादि"त्यत्रापरावत्ते-
मानरूपत्वा [408 ]दित्येतावानेद हेतः । “अत्यन्वाश्चिस्तंयोग इति तुं पाथिवरूपमध्चि-
संयोगेनासति विरोधिनि atid Aa निदृत्तमैवेति सबगेपाथिवत्ववादिनं प्रति
हेतु सिद्धचथेम् | तेनापरवत्तमानरूपत्वादित्येताक्ता व्यभिचासमाकात्। “अत्य
न्ता्चिसंयोगेऽपि'" इत्यससथविशेषणमिति परिहतं सुवणं परमाणनाम् एव पक्तर्दाद् न
भागासिद्धमपरावत्तेमानरूपत्वम्। अत्र च छखवणदपणादावुपटभ्यसानमाश्वरसरूप-
द्रभ्याुमितपरमाणनां धित्वं, तेनापीदिमगुख्त्वाधिकरणस्य धचमिंत्वे बाधः;
तदन्यस्य धित्वे त्वाश्रयासिद्धिश्ति निरस्तम्। नच gan न पाथिवमित्यन्न
नैमित्तिकद्रवत्वामाक Saha: | तैजसः परमाणः स्वस्वेतसाचसिनेमिचिकद्रदत्व-
धर्मवान् द्रव्यत्वात् परटवदित्यादिना रैमिन्तिकद्रदत्ववत्तया सिद्धे तैजसपरमाणो
साभ्याग्यापकच्वात्। अत पव “gay तैजसमिति agaamigara
द्रवत्ववसखामाब उपाधिरिति निरस्तम्! उपाधेः साध्यव्यापकत्वभङ्श्थल ध्व
उपाधिविषय्ययस्य ्याभिचारान्न तेन सख॑त्प्रतिपक्तत्वं प्रङ्ताद्चमानादादित्यरम् |
॥ #तेजः#॥
| I. 4—vayu.
(द्रव्य)किरणावरी-टीका 604
प्रतिनियते च्दियग्राद्यगणाश्रयतयेति | पकेकेन्दरियप्रादया जगति रूपादयः
प्रसिद्धाः, तद्श्रयतश्रा च gece दिगादिभ्यः प्रसिद्धाः इति तेभ्यः पूं
निरूपणीयाः। तत्राप्येकँकेन्दियत्राद्यगन्धादि चतुष्ययुतत्वेनातिप्रसिद्धत्वात् प्रथमं
पृथिवी, ततो गन्घहमसे रूपरसस्पशवतत्वादुदकं, ततो गन्धरखहासे रूपरसस्पशे-
वसात् तेजः, ततो गन्धरूपरखहसे श्पशेवस्दाह् कानि रूप्यते । अ्काशादण्येकक-
न्द्रियत्राह्यगुणवतो देहा्यारम्भकत्वेन छुप्रसिद्धत्वादिति भावः। तदित वयावन्तं -
मान भिति। तदविशेषान्तसम् [41५] इतो ऽपाथवस्परछड् व्यावर्तमानं स्वव्याप्यं
पाकजत्वप् उपादाय agacain अपार्थिंवस्पशेत्वविरहिणि aia पृथिदीवसिनि
विश्राम्यति | वुधथिवीदन्तिनो व्याप्यं स्यात् । “स्वव्याप्यम् उपादाये'"ति “दिध्राम्यतीः-
त्यनेनापि dagaa | तेन पाकजत्वमपि प्रथिबीभुणव्याप्यमिति सिद्धेऽपाथिषः स्पशः
पाकजो भविष्यतीति शङ्धिदिमशक्यत्वादपाथिवस्पशंस्यापाकजत्वेन “श्रतिबन्धसद्धि-
ग्यासिसिद्धिरिति aa: | ` परत्वापरत्वे इति । परत्वापरत्वदिर्दे सखंयुकसंयोगा-
द्पीयस्त्वभूयस्त्वे gaz, सामप्रीसखखात् पर्त्वापरत्वयोरबभ्यम् उद्यापक्तेः। तथा
संयुक्तसंयोगभूयस्त्वादि विर्दे मू खत्वं दुध॑टम् , भवरिदधक्षपरिप्रणवतः संयुक्तसंयोग-
भूयस्त्वादेरवभ्यसरुतपाव्प्रसङ्कात् । AAT परत्वदेरभावे संयुक्तसंयोगभूयस्त्वादैर-
माव इति वाच्यम् । तदभावे qdcane: | पतेनेति । वायुः स्पशेवान् इति प्रति-
पादनेनारूपिष्वचान्लुषाणीति अरूपित्व्रतिपादनेन चेत्यर्थः तथाचेति। यदा
नीरूपत्वमनुष्णाशीतापकजस्पर्शायुमेयस्य, तदा स वायुने तु परथिवबीति सिद्ध्यति |
पुथिवीत्वे रूपोपरम्भापरेरित्यर्थः। यह् का, यदानुष्णाश्षीतत्वं प्रत्यन्तसिद्धं स्पश-
स्यापाकजत्वं चाुमिते, तथा च सति अनुष्णाशीतापाकूजस्पशो वायुरिति wav
सिद्धचतीत्यर्थः। °“निः्रमाणकः स्यादि"त्यत्र कायस्य वायोः कद्पकस्याभावादिति
शेषः। AT स्परःशबभ्दादयो लिङ्क भदिष्यन्ति द्यत मह-- परभाणस्पशस्येत्यादिना |
“रूपादिषु मध्ये स्पशस्यैव म्यञ्जकत्वादि'"ति देतु त्वगिन्द्रियस्पर्शाश्चयसंयोगेन
रूपादिषु स्पशैस्यैव प्रतिपत्तिं जनयता स्यभिचारपरिहासय gata विषशेषयितु'
द्रव्यत्वं साधयति-- संयोगेति | aq चज्तुरादावपि द्रव्य[418.त्वस्ाधने तात्-
Gq ननु यद्यपि शीतो aga वायुरिति अलाभिभूतेन अनुष्णाशीतस्परोन न
1 Wadindra reads प॑रल्वापरत्व for एरत्वाप्रत्दाभ्याम्,
2 Vadindra reads fa:yqatwa: for निष्प्रमाणक; ।
10
15
20
20
10
20
25
I. 4—vayw. |
668 | (द्रव्य)किरणावरी-टीका
वाथुसिद्धिः, तथापि शीतोष्णस्पर्शाचमितौ जलञ्वलनो ` स्पशंवदुद्रव्योपनीतो
देशान्तरादागतत्वे सति जखञ्वलनत्वात् कुम्भोपहतजलञ्वलनवदिति जलादयुपनायक-
तया वायुप्रतीतिसतपत्स्यत इति अपि नाशङ्कनीयम् इत्याह--न खोति। यद्चाज्ञुष
तत् स्पाशनद्रभ्यं न भवतीति अत्र तकंमाह वैशेषिको ~- द्रव्यस्य होति । यत्
स्पाशेनद्रव्यं तच्चा्चुषमिति व्याप्यव्यापक्रभावोऽनुक्रूुलतकंविरहान्नारस्ति, कुतो
व्यापकानुपटम्म इत्याह--विप्च इति । नन्वचान्ञुषत्वे स्पाशेनत्वं न स्यात् › चत्ञुः-
सहशङृताया प्व त्वचौ द्रव्यप्राहकत्वात्। अचान्ञुषत्वे नीरूपत्दं वाच्यम् › अन्यथा
चान्ुषत्वस्यापेः । नीरूपत्वे च स्पशस्याप्रत्यन्ञत्वं रूपैका्थसमवायिन पव ॒स्पशेस्य
प्रत्यक्तयोग्यत्वात् , स्परशस्य अप्रत्यत्तत्वे च द्रव्यस्य स्पाशेनत्वं saz, प्र(त्य)त्षस्पशेवत
पव द्रव्यस्य स्परनयोग्यत्वात्। तेनेवमप्यचाज्ञुषत्वे स्पाशेनत्वानुपपत्तिः, इत्याशङ्क्याह --
न होति। न॒ अनुक्रूकतकाभावेऽप्यचाच्ुषद्वव्यत्वास्पाशनत्वयोग्यभिचासनु-
पटम्भमा्रेण छिङ्कुकिङ्किभावो भविष्यति । न च व्यभिचायनुपलम्भमान्रेण गमकठ्वे
यद्चल्ुषं दभ्यं ततस्पर्शोऽपि न प्रत्यत्नं इत्यत्र व्यभिचाराुपलम्भाद
वायुस्पशेस्य अग्रव्यन्तत्वापत्तिरिति वाच्यम् । यद्चाह्लुषं ततुस्पर्शोऽपि न ACA
इस्यस्योष्णं जलम् इत्यादौ ्यभिचारोपलम्भादिति शङ्कते -उष्णं जलम् इत्यादिना,
नेव सिति चेत् इत्यन्तेन । समाधच-ञअपा्थिंवेति। अनुक्कुटतकंवि [424 |
धुरस्यापि व्यसिचासयुपलम्भमान्ेण गमकत्वे यद्पार्थिवं द्रभ्यं न तत् स्पाशेनमिति |
अत्रापि व्यभिचाराञुपलम्भाद् उदकतेजसोरपि न स्पाशेनत्वं स्यात् , तयोः सिद्धिस्तु
चन्ञुषैव परथिवीवत् क्वचिदिव्यन्धकारादयौ setae: पथिव्यत्तजसामित्यथः |
प्रत्यधिज्ञानभमिति। तेन यथा बायोरस्पाशनत्वेऽपि तस्यैव स्पशेस्याधिष्ठानत्वात्
स एवायं वायुरि'ति आजमानिकी प्रत्यभिज्ञा, रबमस्पाशेनत्वेऽपि जलादेस्तस्यैव स्पशे-
स्याधिष्ठानत्वात् "तदेवेदं जरमिव्यादिप्रत्यभिक्ञा त्वगभ्यापारानन्तरभाविन्याद्धमानिकी |
तेन तदेवेदम् इत्यत्र लिङ्ामावादृस्पाशेनत्वे प्रत्यभिज्ञा न स्यादित्यपि परिहृतम् |
गुणधोग्यताभिति | यैव स्पशेरूपादेराश्चरयगतं महस्वं स्वगतम् उद्भूतत्वं च
स्पाशीनत्वे चा्ञुषत्वे च योग्यता, सैव द्रभ्यस्य तदाधारस्य स्पाशनत्वे चाच्ञुषत्वे च
योग्येत्यथंः | "दरयग्रहणे योग्यतान्तम् योग्यता [का नोति । RAE.
1 Vadindra 16245 द्रव्य ग्रहे {01 द्रव्यग्रह्ण?,
| I. 4—vayr.
(द्रव्य)किरणावरी-रीका 009
योग्यतान्तभूंता द्रव्यत्रहणयोग्यतयैकतां गता तहव्यापिका वा योग्यता संख्यादीना-
मित्यर्थः | भत्र हेतुमाह-- एवं होति। यदिन द्रवयग्रहणयोभ्यतान्तमृंता संख्यादि-
प्रत्यत्तयोग्यता, तहिं द्रव्यस्य घ्राणाद्ययोग्यत्वेऽपि तदवसतिनः संख्यादयो घ्राणादिभिः
प्रतीयेरन्निति सर्वेन्द्िय्राह्याः स्युः, aga प्रतीता अपि स्पर्शनेन वा न प्रतीयेरन्निति
पकेकेन्द्रियघ्राद्याः स्युरिति उभयथापि न द्वीन्दियघ्राद्यत्वममीषां निर्वहेदित्यर्थः।
तद् यदि त्वचा वायुरूपरभ्येत इत्यादिना वायुसंख्यादीनामयोग्यत्वं वदता
भाश्रयगतमहस्वोदुभूतस्पशहिभूतरूपादिलन्ञषणा या संख्यादिस्पाशनत्वयोग्यता, सेव
द्रव्यस्य च स्पाशेनत्वे योग्यता, साच वायो नास्तीति उक्तं, तेनायोग्यस्य ara:
प्रल्यत्तत्वस(धनं बाधितमित्यवसेयम् | इतोऽप्युहूमूतरूपादिलन्षणा संख्यादिस्पाशे-
नत्वयोग्यतेव द्रव्यस्पाश[48]नत्वे योग्यतेत्याह-- अत एवेति | यदि महखमुदुभूत-
स्पशेश्चेति इयमेव द्रव्यस्पाशनत्वे योग्यता, ति प्रीष्मोष्मादयः स्पार्शनाः स्युरिति
तद्गतसंख्यादेरप्युपलम्मापत्तिरिति भावः। “रूपेणासमानाधिकरणत्वादिः त्ययं शब्दः
RIA ससादन्बयभ्यतिरेकी द्रव्य | अ्यतिरेकथ्रयोगस्तु अन्बयम्यासिसिद्धय इति |
वायो रूपमयोग्यमभिभवादनद्मभवादह् वा ? aa दोषमाह- 'अनिभावकःस्येति |
द्वितीयं दूषयति - पाकजत्वेनेति । य पव पाकर उदुभूतस्पशें देतुः, स पव उदभूत-
रूपे देतुरन्वयव्यतिरेकाभ्याम् अबस्ीयते इत्युदुभूते स्पशं Radda न घटत इत्यथः |
-शब्दसन्तान इत्याद्यशब्दो faafaa: । अविमज्यमानावयवद्रन्यसंबन्धिः-
दाब्दसन्तानत्वा दिति । विभागाजन्यशब्दाजन्यशब्दत्वादित्यथः। “aga
धरतिरि"त्यत्रापतनशाष्देन पतनासह्चरितो गगनादिनोदुष्व॑देरेन तृणादेः संयोगो
विवक्तितः, न तु पतनप्रागभावस्तेन स्परीबदुद्रव्यसंयोगकार्य्या धृतिरिति बाधितं
पतनप्रागभावलन्तषणाया धतेरजन्यत्वादित्यपि नाशड्धनीयम् | घ भिग्राहकप्रमाणा-
देवेति | धभिग्राहकं प्रमाणं प्रत्यन्तस्पर्शादि तेनाश्रयभूतो दचणुकादिक्रमजन्मा
महान्वायुः सिद्धयति | “तथा्िधस्परशस्य तथाविधाश्रयत्वादेवेति । spray ala
वायु्वायु्येतिरिक्तत्वाधिकरण स्पशंबत्वात् पृथिवोवदित्यथः। हिष्यबुद्धि"-
व्युततपाद्नायेति। संमच्छनेन नानात्वानमानप्रपश्वे दशितेऽनेकोपाय-
1 Vadindra reads अभिभावकृखय for अभिभावक. 2, ८8471012 1645 संषन्धिशष्द् for
संबन्पित्वे सति, 3 Vadjndra adds शुद्धि
10
19
20
25
10
20)
29
I. 4—vayu. |
(srsti, sahara & iSyara.)
6/0 (द्रव्य)किरणावली-टीका
पवीणा हि शिष्युद्धिरतिशयवती भविष्यतील्यघुमपि प्रकारमुपदिदेश भाष्यकार
इत्यथः | चोद्याभास' च निराकरण च दशोयिष्यति--तिय्यं गगमनस्वम वस्य
C rag । | }
RATE गमनमिति (4384)1 सेषं gua ॥ # वायुः * ॥
कश्चाच्रति। aa ag qag को बविरोषः, छि sad दूषबणमित्यथः ।
अचेतनानां चेतना धिष्ठाननिरपेक्ता प्रचत्तिमेदन्ती प्रयत्नादिरूपा वा स्पन्दरूपा वा?
परथमे दूषणमाह -- अनधिछितानासेवेति । दितं दूषयति प्रघर्यलुप-
पत्तिघति। अचेतनप्रघ्त्तेरिति। स्पन्द्रपप्रदसेरित्यथंः। मगवत
इच्छा स्त्वि'व्येवभाकारेति। अस्तु मवतु काय्य॑मित्येवमाकारा, न
तु कदाचित् खष्टिभंयादित्याकारः, कदाचित् संहारो भूयादित्येवमाकारा,
विरुद घर्माध्यासेन भेदापत्तौ नित्यताभङ्ादिति.। ननु "परमाण्वन्तरः
इत्येताच्ता परमाणनामवधित्वे च्ञ्धे किद्थमाहुः श्रयोगोःऽत आह--
qeqqyia । `"'नन्तःशब्दोऽबभ्यवयतरे च ada, तेनन्तशब्दप्रयोगमाजान्नादधित्व -
काभ इति ताततपय्याबधारणाथेषाहुः ‘sai इति । पदं तर्याः प्रयोगादेव परमाणनाम्
भवधित्वकामाद्वयथेमन्तग्रहणमत शह तेनैतदिति । अवधाविवाभिविधाव-
प्याङ्ोऽचशिष्टत्वाद्ापरमाण विनाश इत्युक्ते परमाणनसिभ्याप्येत्यपि aa: स्यात्-
तन्निचच्यथे मन्त शब्दः प्रयुक्त इति भावः | ag यथा दशान्तः पर इति दंशाबयकवः
पर इत्यथैः , काय्यविनाश्चस्य GUAR प्ल्थुपादानत्वाभावात् “aa: परमाणवो-
ऽबतिष्ठन्त इति पञ्चमीसमानाथेस्य तसेः प्रयोगो ऽचुपपन्न इति मन्वानो नाय पश्च
स्यथ) तसिः, क्षन्तुं सावंदिमक्तिकः सप्तम्थथं इति व्याचटे--तेत्यथं gta |
प्रचयाख्यस्ंयोगेति i प्रचीयते काय्यघुदीयते यस्मादिति प्रचयः सजातीयानां
परम्राणनां संयोगस्तेन रहिताः ; अन्यथा काय्यंदरव्योतप्तौ प्रलयत्व-व्याघातादिति |
“अण्डस्य दिरण्फयत्वं विवज्ञितप्ः इत्य; तेन हिरण्यगमेप्रतिपादका आगमाः
समाहिता इति ्ेषः। ag यदा ईश्वर aq ब्रह्मेति पत्तश्तदेश्वसे sao
प्रजासर्गे fafaqgen इति न asa, नियोगस्य मेदाधिष्ठानत्वादित्यत आह--
यद् feaia ब्रह्माणं विनियुङ्क्त इति । sande प्ररथतीव्यर्थः। ननु
1 Vadindra reads correctly अस्तु for afe.
| [ 1, 4—vayu.
(द्रभ्य)किरणावीः टीका 6/1
saareat {33 gauge anifaia न युक्तं › पुखादैताह्यणजातीयं परति
हेतुत्वे इदानीं orga, जातिभेदे च कल्पकाभावात् , मत आह्--
पुखेत्यादिनिति। शेषं श्ुगमप् । संहारे च प्रमाणमिथं क्रिया स्वान्यावयबि-
कालीनत्वानधिकरणकिंचित्क्रालीनक्रिधान्या = क्तियात्वाद्न्यक्रियावदिति। ast
त्वियं द्रव्यारम्भकसंयोगजनिका क्रिया स्वान्यादयविकालीनत्वानधिक्ररण-किंचित्- `
काटीनद्व्यारम्भक्संयोगजनकक्िथान्या क्रियात्वात् संप्रतिपन्नवदिति। न च
fana: कालः का॑द्रव्यवान् कारत्वादिदानींतनकालवदिति | विमता ब्राह्यणाः
MANIA: ब्रह्यणत्वादघुनातनन्राह्यणवदि ति | अथात् सतप्रतिपत्तत्ववदिति काच्यम् |
कारविेषव्राह्मणविज्ञेषादेरसिद्धाबाश्चयास्िद्धिः। प्रङताचुमानागमादिना सिद्धौ
धंसिघ्राहकथध्रमाणबाधात् कालम्रात्रधरिंत्वे चेदानींतनब्राह्यणादिभिः सिद्ध
साधनात् | प्रकताचुखानम्यापकाभाकम्याप्यत्वाभाषाञच्च daar: प्रतिपत्तत्वसिति।
तदृबहत्वेऽपोति। विवादपदं विव्राद्पद्विबाद्पदेतयदृत्ति = सकत क-
धमवनतेयत्वात् पर्बत् | अयं az: दतदन्यानित्यन्ञानवञजन्यत्वानधिकर्णज्ञानबज्ञ-
न्यान्यः द्र्यत्वात् पटबत्। अआकाशमाकाराविषयानित्यक्ञानत्वानयधिक्षरणात्म-
AAA AAT: Awa पटबदित्यादीनाप् श्वरसाघकमानानां बहुत्वेऽपीणत्यथः।
न च विवादपदं विवादपदविवाद्पदेतराच्रत्यकरततक-धर्मवनपैयत्वात् पटवदित्यादिना
सतप्रतिपक्तत्वमिति वाच्यम् । प्रकृतदेतुन्यापकस्वाभिमताभावम्वाप्यत्वामावात् |
अनेदंविघस्याप्रतिपन्नत्वात् । व्युत्पादितं चेदमन्य्र। उपाधिश्च केवखछान्वयिनि
दुखुपपाद् षप्व। न चोपाधिविघुरे ग्यभिचारशङ्केति वान्नबसच्यथ॑-
मवुङ्खतकञ्युतपादनप्रयासरोऽपि। [444] न च केवलान्वयिनि साध्याथाबाप्रमितेः
सध्याभवघहुवबतित्वाभावरूपग्याप्यत्वासिद्धः भ्याप्यत्वासिद्धिरिति वाच्यम् ।
साभ्याभाववदुच्रत्तित्वाभावव्यतिरिक्तस्य व्याप्यत्वस्याप्रे वश्यमाणत्वाद्। तत्र
महा विद्याशयेन वक्ष्यमाणानुमाने उपाधेः साध्याव्यापकत्वं वक्तव्यम् । ag यदि
शसोरानपेन्तो्षपत्तिकाः पदताक्ष्यस्तहि काश्णबन्त पव, अन्यथोत्पास्तिम्याघातात् |
अथ न शरोरचेन्ञोतयसिकरास्तहि न पक्तनिन्नितताः, उभयथापि न भगासिद्धिस्तत् कथम्
अनुपलब्धपूवेको रि ' द्वित्यादि । उच्यते-यदि निरपेन्नोतपत्तिकमिति यथा-
ध्रुतं न तिं प्रङृतविवादपदस्य पवेतादेर्ल(भः । अथ शरीरानपेन्ञोत्पत्तिकपवं
1 Vadindra reads -कोटिषु for -awifeay.
10
15
20
25
10
15
20
25
1; A—vayu |
6/2 (द्रम्य)किरणावली-टीकां
संदिग्धवुद्धिमत्पूवेकोपलनक्तकं aie कारणवच्ं भागासिद्धमिति प्रन्थरीतिः। कथायां
पुनरेवं विधस्थटे भगासिद्धिस्ुद्भाग्येष, निरवुयोऽयायुयोगप्रसङ्ञादिति |
सावयबत्वेनेति। समवेतद्रभ्यत्वेनेत्यर्थः, तेन साकयवत्वं यद्यवयवारभ्धत्वं तहि
तदप्यसिद्धम् | अथावयवसमवेतत्वम् भवयवसंयोगित्वं वा, afe तन्तुल्वादिभिगगनादि-
भिश्च व्यमिचार इत्यादि निरस्तप्। कि कारणवखम् aaada सष्टच रितत्वात् सवज्ञ-
विरदमसरवज्ञनाविनाभूतत्वाद्वा १ नाद्य इत्याह--न साहचर्य्यति । कायेत्वे-
ना नित्यत्वानुमाने रूपसाहचय्येवदरूपस्यापी ` ति । अरूपस्यापि शब्दादेर-
नित्यत्वे साध्ये कार्य्यत्वादित्यस्य रूपवदनित्यत्वसाहचय्यं sarah द्रं यथा न विसेघ-
बीजमित्यर्थः | द्वितीये दूषणमाह अ विना भावाभ्युपगम इति! नन्वेवमिति |
यद्य सवेज्ञः शरीरी च faeaat बाधितः, afe कारणवर्वं adaraaa’ शरीरिणः
व्यभिचरतीत्यथैः। किं च कारणद्खं स्वक्षेन विश्दमिति वदता aad न
परतीतः, प्रतीतो बा १ आं get’ दूषयितुम् उपस्थापयति [443] - तथाविघ्येति |
उपस्थाप्य दूषयति सुतरा भिति! = परस्परपरिषहासजुपलम्भस्तावत् पन्ञान्तर-
वदिहाप्यस्ति स्वरूपायुपरम्भश्चातिरिक्त इति छुतरामि त्युक्तम् | द्वितीये दुषबणमाह--
प्रतत त्विऽति । सर्वज्ञो हि कर्ता प्रतीयमानः कारणत्वेन प्रत्येतव्यः कन्त:
कारणविरोषत्वात्। तेन कारणवससबेक्ञकर्बोरकश्रोपरम्भाक्न विरोध इत्यथः |
द्श्छोनस्पद्नाभ्यासुपलन्धेऽपि इति । दशंेनस्पशेनाभ्यामप्युपलञ्ध इत्यन्वयः |
तेन रूपस्पर्शयोर्वरं प्रती तिमेवादेकधमि समवेशः। सर्वक्षस्य HU: कारणवस्वस्य
चेकप्रतीतिसिद्ध पव we: कारणविशेषत्वादित्यमिसं हितम् । नु न साध्य-
विशेषेत्वोविरोधे विशेषविरोधः देत्वाभासो विवत्तितः; किन्तु साध्यस्य we:
विशेषयोः स्वंज्ञासर्वक्ञयोः शसय्येशसरिणोश्च परस्परविरोधो विशेषविरोधो
व्याघातलन्नषणो विवक्षित इति शङते- स्यादेतदित्यादि(ना। रिचिदुज्ञेना-
नित्येति | परमाण्वादिक्ञानषिर्दे काय्ये्ञानत्वे वा सर्गादिमवद्धयणकेषु न
कतृ त्वमित्य्थः। स्देक्ञासबव्वंज्ञयोः शरीय्य॑शसरिणोश्च किमैकनायचपसंहारेऽपि
स्वरूपेण व दिसेघो घट ततुप्रस्वंलबत् e कि वा वकन्ोपसंहाय्येमाणयोः शीतोष्ण-
1 Wadindra adds अपि also.
2 WVadindra reads q for at,
[ I 4— vay.
(द्रव्य)किरणावली-टीका 673
स्पशंवन्नाद्य इत्याह - स्वखूयेणोति। द्वितीयेऽपि किमन्योन्यनिरपेक्ञाभ्यां earfara-
धमतभ्याम् पकजोपसंहार्य्यमाणयोरन्योन्यसापेन्ताभ्यां वा? नाय इत्याह-
परस्परेति । तदेतद्धूमाचमानसमानयोगक्तेमतया व्युतपाक्यति--न होति ।
YA श्युतपाद्य प्रते योजयति- तथ् चेति। द्वितीयं दृषयति- सापेक्ष[ता]-
qaratfaia | धूमवानित्यनयेति। धरूमवानित्थनयेवेत्यथैः । ` विदोष-
स्येति। सवक्ञत्वादिशालिन इत्यथैः | 'विरोषस्ये'ति एकवचनेन द्ितीयोऽसर्व्ञ-
त्वादि[45५ ]विशेषो व्याप्त्या नोपस्थाप्यते । अङ्ङ्करादौ कारणवखासवं क्पुवेकत्व-
योव्यांप्षिमङ््स्योभयवादि सिद्धत्वादिति विवक्तति। ag यद्यप्यसवेक्षेन शरीरिणा
न व्याप्तिरिति न ग्प्ाप्त्युपनीतेनास्बेज्ञादिविशेषेण पक्ञधमेतोपनीतस्य सवेज्ञादि-
विशेषस्य विरोधस्तथापि व्याप्त्या स्म्य माणया यतूसंनिधो यो ge इति न्यायेन
स्मारितेनासवज्ञादिविरषेण पक्षधयेतोपस्थापितस्य विश्येषस्य fact विशेष-
विरोधोऽस्तीति शङ्ते- नन्वलौ किकभिति। ततः किमिति । अनयोवि -
रोधात् किं व्यप्त्यनुस्मारितस्य पत्तेऽसिद्धिविषक्निता पक्ञधर्म॑ताबलेनोपरभ्यमानस्य
qt | परः प्रथमं पक्षम् उत्थापयति-सं न सिद्धेयदिति। “a” इति
भ्याप्त्यनुस्मारित इत्यथंः। नेदमनिषएटमित्याशयवान् समाधत्त को न्विति |
द्वितीयं पक्ञपुत्थापयति-अनेने वेति | areque समाधत्त तदिदमिति । यथा
gan काय्येत्वं व्या्िपक्तधन्नताबरेन नित्योपादानत्वं गमयन्नव्याप्त्यनुस्मारि-
तेन कार््येणोपादानेन विरुद्धयते, तथा facut कार्य्यत्वं शसेरादिरहितकर्तारं
गमयन्नव्याप्त्यजुस्मारितेन शरीरादिमता, अन्यथा दचण् कालुमानमपि भञ्येतेति । `
न च द्चणुकाञुमानमपि नेष्यत पव भाट रिति वक्तव्यम् । स्यपप्त्यनुस्मारित-
पवंतव्तित्वानधिक्ररणविशेषबटेन धूमात् पर्वतव्तिबहचयुमानस्य सर्बाभिमत-
स्यापि विल्यप्रसङ्कादिति | विशोषविरोधान्तरं शङ्ते--स्यादेतदित्यादिना |
सा्यांदाविदोषयोरेवः -विरोधभिति। साध्यो ज्ञानादिमान् तस्यांशो ज्ञानं
तस्य विशेषो ज्ञानत्वनित्यत्वे तयोविंसोधो विश्धेषविसोधस्तथा साध्यः क्ता
तस्यां |458]}शः अशरीरिकर्ता तस्य विशेषो कन्त त्वाशरीरित्वे तयोविंरेधो
1 Vadindra reads विशेषस्यानुप- for बिङेषानुप.
2 $ 74111078 adds ‘eq’ also.
K—49
10
15
20
10
15
20
20
I, 4—vayu. |
674 (द्रव्य)किरणावटी-टीकां
विरोषविरोधः, स चाय् उभदिसेघो विष्ेषविरोधो व्याचातापरपर्थायः प्रतिज्ञादोषं
पव | ज्ञानत्वनित्यत्वथोः शरीरित्वकदेत्वयोश्च क्तिमप्रतीयमान qaracara ईश्वरे
चोपरसहयमाणयोरदिरोधः, कि रकनादपसंह्य्माणयोरेव, fi वास्मदादिज्ञाने
गगनादो च मुक्तात्मघ्ठु इलालदो चोपसंहियमाणयोः, किं बा प्रमित wa anag=
aia भगवति चोपलंहियमाणयोरिति 2 प्रथमं दृवयात-उपद्ंहारेति । द्वितीयं
दूषयति- नं हि उष्णत्वहोत्तत्वे इति। वतीयं निरा ' यद्यद्मद्ा दि.
बुद्धा विति | चतर्थमपददति--अथेश्वरात्मनोति | RANA
व्यापकाञुपरुभ्धिनाम्ना विरोधो fanafatra इत्यस्तु । = बाधप्रभेद् caratata
शङ्कते स्यादेतदृच्यापकेति | “onerizag? gers SHA कत्वस्य काय्येत्वं
व्यापकममिति पूरणीयम् । तेन शरीरादिमकत्छनतु argent Beagle, काय॑त्व-
age च सकर कत्वभ्याद्ततिरिति व्यापकाङ्परुभ्धिबाधः फर्तीति |
श्वय न प्रमितः प्रमितो ar? नाय इत्याह तथा चाश्रधासिद्धिरिति।
a gata इत्याह-- धरि ग्राहकप्रमामवाधो वैति “aftanfeata’casn
व्यापकालुपलश्येर्बाधकत्वं दूबणान्तरविरहादनभिमतहिमवह्िमखापततेर्वा, अग्निमदधि-
मानुमानतोऽधिकबलाद् ar, दिपरीतार्थोपदरंकत्वमात्रेण ar? पक्त्रयेऽपि व्यापकानु-
पलभ्धेरबाधकत्वादुपपत्तेरतुपयन्नौ Zara शइत्याह--हृ्ान्तस्तु aaa’ ऽनुपपन्न-
इति । तज ने arg स्थापकालुपरभ्येरबाधकत्देऽनभिमतरहिमलापचिरित्युपपा-
qiaq‘akantsa तृणादिदिकारऽ्कारित्वादि"त्यत्र fe तृणादिरूपादिपयचुच्या
aaa साध्यते, छि वा तृणादिभस्मीभकेन तेजोधाज्रं साध्यते, किं ar तृणादि-
कूपादिपसघुच्या योग्यो दहनः साध्यते, fe ar तृणादिरू[46. |पादिपराबुच्यंव
योग्यायोग्यस्वाघारण' = alga साध्यत इति agai विकस्प्य wat पन्नः दूषयति--
तणादोति | “eqifzqcataard Bait’ax asta साध्यत दति शेषः |
दवितीयं दूषयति--अथ विकार इति। वृतीयम् अनूद्य दूषयति-अथ
खूपादीति। agi निराचेऽतादृशस्येति। अश्ाकयत्वान्चे +ति । रूपादि -
ए WYadindra reads afe also. 2 Vadindra omits एव्, 3 Vadindra reads
कारितात् for हेतुत्वात्. 4 Wadindra adds च also.
| I. 4-"ठ ५.
(द्रव्य)किरणावली-टीका 675
qtige Herida वहिमाल्तसाधने कार्य॑कारणभावभट्प्रसङ्स्य fead बाधकस्य
सखादित्यथेः । अधिकबखादवि न भ्यापकादुपरभ्धिर्बाधिकेत्याह- तस्माद्
धयापकानुषलब्ध्येति। “अशक्यत्वादि' 'त्यनेनोक्त रूपादिपयावृष्देरनुकुटतक-
avd "तस्मादि'?त्यनेन पराखुभ्यते, तेन यथा व्यापकायुएखभ्धिर्व्यापकाञुपरुभ्धिव्वादि-
qigneanad, तथा रूपादिपराघ्रत्तिरपि वह्धिकाण्यंत्वादनुद्रतकबती ति तुस्य-
वरुत्वान्न बाध्यबाधकभाद इति भावः । नापि विरोधित्दमात्रेण ग्यापक्ताुपलवृध्या
बाष्यस्तृणादकारित्वादिति हेतरित्याह--सत्प्रतिषश्चस्त्विति | कथंचिक्नधिक-
बलटत्वेऽपि विसेधित्देनेव्यथेः | शरीयजन्यत्वादि"त्यल शसेरविशोषणः व्याभिचार-
परिहारार्थम्, असिद्धिपरिद्ायथं वा ? आद्यं दूषयति--शारीरादचतपन्तेशचेति |
असमथ विदहोषणत्वादिति | व्यभिचारानिकारकबिशेषणत्वादित्यर्थः। eat
दूवयति-- सपक इति । “पवः'करिण शरीराज्ञन्यत्वस्य भ्याप्यत्दं निवारयति |
अज्न्यत्वेन सोपाचित्वादिति विवत्तितम्। अन्धयेति। सौोपाधित्वं कस्यापि
गृमकत्वे इत्यर्थः। असिद्धिपरिहिराथं न विश्चेषणमित्येदंपर्त्वेरेतद्प्रन्थ-
व्याख्धानं तु निःप्रमाणकत्वादुपेन्षणीयप्। म्यभिचारपरिहारवदपत्तधमत्वपरिहार-
स्याप्यपेन्नितत्वात् । न च विशशेषणप्रत्ेपेण पक्ञधमंत्वासिद्धिं प[465]रिहिरते प्याप्यत्वा-
सिद्धिः व्यभिचारोपाभ्योरमावादिति। तकोपरिष्युद्धिरिति। इत्यादिका
त्कापरिष्द्िरित्यथः | ईद्वरमधिक्रल्य तकोनामाश्रयासिद्धयसिद्धिभ्याम्
इति । आश्रयो व्यापक्रासेपस्थलं, स यदि सिद्धो भगवानीश्वरः, तर्हिं तवैव कतै
शरीरित्वादेव्याप्यव्यापकभावभङ्ान्न कठृत्वादिना शसीरित्वादिप्रसङ्ानामदसरः |
अथ भगवान्न प्रसिद्धः; तथापि aa कतेत्वादेररोपयितुमरक्यत्व्तन्मूलकानां
शसीरित्वादिप्रसङ्नां नावसरः । व्याप्यारोपेण व्यापकापादनं हि प्रसङ्ुस्तकं
gai न च प्रयल्नेन बुद्धिः साध्यते, gear वा प्रयत्नः, इतर्याश्रुा वेतर-
व्याच सि्यन तत्संबन्धोपाधिक्रत्वं चोयमिःति i यदि प्रयल्नवच्वाद् बुद्धिमानित्यत-
` मीयेत, तदान्वये काय्येप्रयत्नदतपतुपाधिः शङ्क्येत । अथ बुद्धिरहितत्वात् प्रयत्न-
रदित इत्यय॒मीयेत, ag व्यतिरेक काय्यप्रयल्नवखमुपाधिः शङ्क्येत | gaa षा
प्रयत इति द्रछान्तोपदरोनं 'दहनाद्रन्धनयोरिव सोपाधिरपि संबन्धो न दहेतु दुषय-
तीति सौोपाधितया प्रतीयन्चानोऽपीत्यथेः। वस्तुतस्तु sweat: संबन्धे प्रयल्ल-
गतकारत्वस्योपाधित्वे का्यग्रयत्नग्याचुन्तो दुद्धिग्यावृत्तेरावश्यकत्वात् क्ायेत्वादिको
10)
15
20
20
10
20
I. 4—vayu. |
6/6 (द्रव्य)किरणावरी-रीका
हेतर्नित्यप्रयत्नज्ञानवन्तं न गमयेदेव । gage संबन्धो यद्यपि
सोपाधिकस्तथापि पवेतादुपापेस्व्याच्रसेने तत्र दहनार्न्धनसाधकस्य धूमस्या-
हेत॒त्वमिति। ननु कार्यत्वदरौनादेव तत्तदुवुद्धिरुतपयते, a च कायेत्वमेव
का्य॑त्व उपाधेधेटत श्यत आह--अदृर विघ्रकषणेति । यद्र त्यादिचोदयप्रन्थेषु
यस्च्छब्दौ कार्यत्वावान्तरे शरीरायत्ते विशेषेऽभित्रेताषिति भावः fagracata ।
[474] ¶विरोषस्यः शरोरायत्तविशेषस्य “विशेषं sta’ शरीरिण" कतारं प्रत्येव.
प्रयोजकत्वेन ' व्यापकत्वेन | "यव कारेण क्तमान्न प्रत्यव्यापकत्वं दशिंतम्, तथा चायं
घर पतदन्यशरीरायत्तविशेषवखानधिकरणसकतेकान्यः घरत्वादिति न साध्य
व्यापकत्वं शरीरजन्यमाजनिष्ठज्ातेश्चानद्धीकारात्, द॑ से ऽप aga: । शरीरजन्यत्वा-
दश्च पत्तातिरिक्तिव्याकस्थरहितविरोषणत्वेन पत्तेतर्त्वात् | यत् सकतेकं तच्छरीरायत्त-
विशेषवदिल्यतज्र तर्काभाकेन साध्यव्यापकत्वानिश्चयान्नेवमादेरुपाधित्वमिति प्राश्चः |
तद् यथा कथश्चिदस्तु ` तेन साभ्यव्यापकलत्यागान्न का्ंसामान्यं प्रति
कायेविशेव उपाधिरित्यवघेयम्। यदि तु साध्यव्यापकत्वाभावेऽपि कयेत्वा-
दित्यत्र का्यविशेष उपाधिः स्यात्; तहि का्यविशेषेऽपि शरीरयत्ते तदबान्तरविशेषाह्
घटत्वादय उपाधयः स्युरिति शरीरायत्तका्यबिशेषस्य कन्त मालं प्रति व्यापकलत्व-
मपि न स्यादिति साधु संपादिततुपाधित्वमित्याद-अन्यथेति। अन्ये त
विशेषस्य विशेषं प्रत्येव श्रयोज्ञकत्वेने'ति विशेषं प्रत्येव व्याप्यत्वेन साध्यव्याप्यत्व-
agi कायेत्वादि त्यत्र न शरौरायत्तषिरेषस्योपाधित्वमिति व्याचन्तते, उपपादयन्ति
ai न दहि शरीयेशरीरिसाधारणकन्तु विरहे मवतः शरीरायत्तविरोषस्य शरीरि-
विरह इव मवतोऽन्याहतिरस्ति कच विशेषशरीरिप्रियोञ्यतया कत्तं मात्राप्रयोज्य-
त्वात्तस्येति | तन्न, कत्तं माच्रस्यभिचारे शरीरिकत्त व्याप्यत्वभङ्गात् । न हि
सक्त कं न भवति शरीरिकित्तु कं च भवति किंञिच्छरीरायत्तका्य॑मित्यतोऽन्यद्-
sted: प्रथमघुदाहरणम् | ननु यद्यपि यत् सक्च कं तच्छरीरायत्तविशेष[477 ]
वदित्यनुप्राहकतर्काभावाग्न शसेरयायत्तविशेषस्य साध्यव्यापकत्वनिश्चयः, तथापि
शसरायत्तविशेषविरहिणि कय कर्जा भमवितव्यपित्यत्राचुम्राहकतकाभवात्
साभ्यव्यापकत्वसन्देहोऽस्त्येव, तेनायं alge उपाधिमेविष्यति, साध्यन्याप- |
कत्वसन्देहादचुङ्कुखतकषिरहादुपाध्यन्तरं वा कायत्वादित्यत्राशङ्क्वतामत आह --
1 Vadindra reads प्रयोजकत्वेन {07 प्रयोजकले,
| 1. 4—vayr.
(द्रव्य)किरणावली-टीका 011
तक स्त्विति। क्रतं तर्हीति। यदि स्तित्यादिकतत रसर्वज्ञादस्मद्देभ्य॑तिरेको-
ऽन्वयिनेव सिद्धति तहींत्यथेः | अन्वयिन वेति | इच्छादयः कवचिदाश्चिताः गुणत्वा-
दिव्यादिनवेल्यथैः। आकाङ्न्ञाचुपपत्तिभ्यां विशेषभ्यवस्थापनादुपपादनादि'ति |
आकाडन्ताचुपपत्तिभ्यां सहकारिविोषाभ्यां विश्धेषस्यान्वयिभ्यतिरेकिणोभंदस्य व्यव-
स्थापनादुपपादनादित्यर्थः | यद्वाकाङ्क्षया विशेषव्यवस्थापनमन्वयिन्यजुपपस्या विशेष-
(4 ८ Cor € ¢ न्य €
व्यवस्थापनं विक्ेषसिद्ि.व्यतिरेकिणि, तेनानयोर्मेद् इति भावः प्रतोतेरपय -
वसानर्भि त। प्रतीतेरजुदय इत्यथः। अ्टद्रच्यव्यतिरिक्तपारतन्त्रधमिति |
अषद्रव्यातिरिकतद्रऽयाधितत्वमित्य्थः। प्रमोणान्तरबाधवयोलोचनादिति
इच्छादयो न स्पशेवदहूविशेषगुणाः, सतद्नञ्यापकत्वादिःत्यादि-वक्यमाणपर्यारोचना-
fecal: | 'अन्यदेतदि व्यचर ¶न्वयिन' इति शेषः | तदनेनेच्छादयः कर्वाचदाध्िताः गुण-
त्वादिव्ययमेवाश्चयान्तरानुपपच्यपरपर्यायं व्यतिरेक सहका स्तियोपजीष्य प्रवत्तेमानो
व्यापकांपनिविष्ठमैवाण्ट्रव्यातिरिक्तं द्रव्यं साधयन् व्यतिरेकीत्यचायेस्य संमतमित्य-
वधेयम् | तेन नाप्रसिद्ध विशेषणत्वं व्यापकस्य द्रव्याध्ितत्वस्य प्रसिद्धेः | भत्र सिद-
स्यानुपपत्तिछभ्यविकशेषस्य चाव्यापकत्वात् सहकारि (बलाय ?)त्वखा[मा १।य
अतो व्यापकोभूतविशेषापेन्ञयाप्यप्रसिद्ध विर ied भाकाडज्ञायातविशेषाचेक्ञयाप्यप्रिसि-
[4184 ]द् विशेषणत्वस्यान्वयिन्यपि दुर्वारत्वात् । यस्त्विच्छादयो ऽद्रन्यव्यतिरिक्त
दरभ्याधिता इत्यादिसाध्यप्रयोगः शास्रे, सोऽञ्चपपत्तिफलिता्टद्रव्यातिरेकाभिप्रायेण ।
योऽपि तद्वत्तौबाधकोपपन्नत्वे सतीत्यनुपपन्तेव्याप्यगुणत्वविशेषणतया प्रयोगः,
सोऽपि सहकारिमा्रत्वमचुपपत्तेयाविष्कत्तम् , न तु व्याप्यांशनिवेशासिप्रायेण |
अनुपपत्तेः सत्तथैव करणत्वोपपत्तौ तद्वचयाप्यत्वानुसन्धानादरेरपि देत॒त्वं प्रमाण-
विरहात् । अन्वयञ्या्षिरेव जगत्यनुमानबीजमिति रहस्यम् |
“प्रयतन्ते जगन्नाथं सनाथा निरुपद्रवाः |
महाविद्यादिविन्यासा मयि हाङ्करकिङ्करे' ॥
॥ # ईश्वरसिद्धिः # ॥
5
10
19
or
10
20)
I. 5 -- akasa |
6/8 (द्रव्य)किरणावरी-टीका
छाञ्दाश्नयत्वस्थोपह्क्चषणतयेति । शब्दाश्चयत्वमाकाशशब्दधदततौ निरित्त-
भूतां च्यक्तिपुपटच्षयति-- गन्धवती प्रथिवी 'त्यक् गन्धदखभिष एथिवीत्वश् | ag
तदेव प्रवत्तिनियित्तं व्यक्तिमाल् wa संकेतोपवत्तो विशिष्टस्य सखंकेतप्रतियो्णदायां
गौरवादिति । नन्विह पक्तीति renege, अनन्यथासिद्धतद्न्वयम्यतिरे-
कानुविधानात् पक्लिप्रल्ययवदितीहप्रत्ययदिषयस्यकाशस्य प्रत्यन्तल्वसिद्धिरित्यभि-
प्रायवानाशङ्कते--कथ' Aelia । इप्रत्ययस्यास्तु argued, स त्वारोकदिषय
एवेति नाशङ्केऽस्य प्रत्यत्तत्वसिद्धिरित्यभिप्राथवान् समाधत्त अलोकनण्डल-
भाभित्येति। नन्विहालोकद्स्ररेणव इति इहप्रत्ययो न तदवयवा [ना ]धित्य हचणु-
कानामप्रतय्ञत्वादिति इहध्रत्यये गगनमालस्बनं ; तथा च चाहयुषत्वमङ्खीकरणीय-
मित्यपि न युक्तमिहाखोक्रसरेणव इति प्रत्यय्स्यालोकमण्डलमयभितं esd वा
गगनमाध्िव्योपपरसिति। ag शब्दो a स्पशेवदह्विशेषशुण इति प्रतिषेधः
स्प[457]शंवदुच्सित्वेऽपि शब्दस्य विशेषगुणाग्रतिषेधादुपपद्यमानः कथं शब्दस्य
स्पशेवहुगुणत्वत्रतिषधे पयेवस्येदित्याशङ्क्योपपादयति--योऽपि grate प्रति-
ज्ञायत इव्यन्तेन । विशेषगुणत्वप्रुमयवादि सिद्धं स्पशंबदद्रभ्यं प्रति शब्दस्य
तत्प्रतिषेभ्यः पतिज्ञायत इत्यन्वयः । तेन प्रसितविेषगुणमावे स्पशंवहुविशेषगुणत्व-
प्रतिषेधः स्पशंबदगुणत्वप्रतिषेध एव पयंवस्यतीत्यथंः। ag यद्यपि eqsiag-
विशेषगुणः शञद' agar विशेषगुणत्वं शञ्देऽभ्युपगतं, तथापि भवतां कुतः sarong
तत्सिद्धिः, भवन्मतेऽपि शङ्धा्याश्रयत्वमालंस्य प्रतीतिसिद्धत्वात् कुतो विरषगुणत्व-
सिद्धि रित्याशङ्क्य स्थ राश्रयत्वेन कार्यद्वारा विश्ेषगुणत्वप्रुपपादयितं स्थूखाश्चयत्वं
परतिवादिसिद्ध मित्थाह--थोऽपि हाोति। सोऽपि हीति । न ad वेरोषिक्छः
स्थूलगुणत्वमिच्छति, किन्तु सोऽपीत्यथैः। स्थुलाश्रयस्येति। अण्.परिमाण-
व्यतिरिक्तपरिमाणबदाश्रयस्येत्यथः | तेन स्थृलाध्चयत्यः बह्दयवारभ्धाश्चयत्वः
तन्न वैदो षिकस्थ wt सिद्धमिति नाशङ्कनीयम् । 'स्थुलाश्रयस्य सामान्यवत'
इत्यवैकत्वकपथकत्वपरिल्राणं श्वरविशेष्रगुणान्यस्येति wa) तेन न नित्यैविंभु-
गुणेऽ्यसिचारः | यद्वा, स्थृूखाश्रयस्य सामान्य[ब ?|तः' काय॑त्वेनेति हेतुजरय-
मन्योन्यनिरपेत्त सामान्यादिलयभ्यवच्छेदसाधक, तथा च स्थुलाश्रयस्येति
स्थूरकाश्रयस्येति द्रछम्यम् । स्पशरहिततया चेति चकारः वूर्वोक्तकायत्वमा-
कषति | तेन कायेत्वे सति स्पशेर्हितत्वान्न esa शाब्द इत्यथः | प्रतिनियतेन्द्रिय-
| I. 5—alkasa
(द्रव्य)किरणावही-टीका 679
प्राद्यतय्रा चे'ति चक्रः कमंट्ाचुपपत्तादित्यस्यानन्वर द्र्टन्यः | तेनानुक्तसामान्य-
गुणत्वानुपपच्तिसष्रुच्वयाथं चकारं प्रयुञ्चता परतिनिवतेन्द्रय्राद्यतया सामान्यगुणत्व
मपि प्रतिष्द्धिभिति बविप्रोषशुणत्वमेव परिशिष्यते इति । [49 ^] ag ‘a स्परोदद्-
विशेषगुणः इति खाभ्यसाद्रान्यगुणाः सबं एव सप्ला अस्परःवदघखयश्च गुणास्तत्
कथं 'केवलञ्यतिरेक्री'ति ? उच्यते-दिशेषश्ुणो सकति। न च castagfasiv-
गुणं इति साध्यमानत्वाददोषः । नन्वेव तद्यंकारणगुणपुक्ेकल्वं भवद्सभिमतं साध्या -
माव प्व सजान्यगुण संयोगादौ astala विरुद्धमिति चेत्, a) अक्रारणगुण-
पूवेकत्वस्य दिपोषगुणत्वेन विशेषणात् | तस्मात् gas कवखवयतिरेकीति। यदा
त॒ न स्पर्शंवद्दिशोषशुणः शञ्ड इत्येतावन्मात्रं साध्यम्, अका रणगुणपुदंकत्वमाच्रं हेतु-
स्तदा 'संयोगवदित्यन्दयोऽपि Fast: | aT Sayers इति । नयु यद्य
प्यावदूद्रज्यभावित्वष् आकाशगुणः शब्द् इति वदतो ददो विकस्य शब्दे fad,
तथापि equagge: ag इति वदतः परस्यासिद्मत आह खतस्येव राद्धा -
दिष्विति। ननु शभ्यो न स्पशेवहूविशेषगुणे विरेषगुणश्चेल्यपि साध्ये gee
सयन्तस्य सरबात् कथष्ुक्तदेतोः केदलव्यतिरेकित्वमत आद--खखादीना-
fafa| नु यचपि न शङ्खश्रवसोः प्रािस्तथापि ssa: कथमप्राप्तत्वमत
आह--न चाश्रयेति | आश्रयानवेष्चा इति | आध्रयमप्राप्येल्यथेः | अन्यथा-
पोति। आकाशगुणस्य संतानन्यायेन कणंशष्कुली स्तमवेतस्योपकन्धिपक्ते-
ऽपीत्यशः । द्वितीयादिश्चड्ेषु च एवनस्य कारणत्व शब्दमा्स्योतरशञ्डारम्भकत्वे
शा्दसन्तानाविच्छेदभसङ्घादबसेयम् | [492] "पदनो निमित्तीभवतौ'त्यभ्युपगम
इत्यत्र, तेन कर्णशष्कूरोसंयुक्तपवनदत्तिनः शब्दस्य संयुक्तसमवायादुपरग्धिख्प-
पन्नेति शेषः| प्रतिनियता ्राहकस्वेनेति | असचेदिषधघत्वेनेत्यथेः |
अन्येति | प्राह्यजातीयविशेषगरुणवसस्यानियामकत्व इत्यथः । बहिरिन्द्रियाणां
गुणत्वावान्तर्जात्या ब्राह्यज्ञातीयवरिशेषगुणविस्दे नियामकाभावेन सराण वा सव -
प्राहकाणि स्युरेकमैव वा aang? wan दूषणम्- सवस्य सवोथेत्व इति |
द्वितीये दृष्णम्-एकस्य सवो्थेत्व इति गुणान्तरानुपरुभ्धिप्रसङ्गादित्य- `
स्योपरि, तथा च श्नोलस्य शञ्दप्राहकल्वेन शष्दत्वस्थितो शब्दस्य च विरोषगुणत्वे
पदनापवनसाध।रणत्वाचुपपनललो श्रोस्याबायवीयत्वे शब्दस्य वायवीयत्वादुपपत्ति-
15
20
25
10
i. 5—ahasa |
680 (दरन्य)किरणावरी-टीका
रिति पूरणीयम् । क्वचित् पुनरेवमर्थ्रतिपादकश्रन्थोऽप्यस्तीति संप्रदायविदः |
तेन तथाचेःत्युत्तरप्रन्थः समाहित इति। बा्यानुसारेणेति । बाद्यानां दीपतला-
दीनां तैजसपार्थिवादिभिक्नप्ररूतीनां रूपगन्धासिभ्यञ्चकत्वद्श नानुसारेण चन्ञुरादिषु
भिन्नप्ररूतिकत्वं कल्प्यत इत्यर्थः । यद्वा, बाह्यानां शरूपगन्धादीनां भिन्नप्रऱतिक-
भ्यङ्घचत्वाजुसारेणवेन्द्रियाण्यपि तथैव कद्पनीयानीति व्याख्येयम् | सभ! समा-
धिरिति। यत् रूपारिषु aa मिन्नजातीयविशं षगुणम्राहकफं तन्नैकजातीयप्रकृतिक-
मिति दशनाजुखारेणः त्वक्श्रो[ 50 ]लयोरपि नैकजातीयप्रक्ृतिकत्वमित्य्भः । ga
पत्तद्धितीयभ्याख्याने g शब्दस्पश योभिन्नजातीयत्वाद् ्राहफेन्द्रिययोरपि भिन्न
जातीयग्रङूतिकत्वमेवेति समः समाधिर्त्यिस्यार्थो gest) अत्मगुणाना भिति |
भनाट्मचृत्तित्वे सति [मह?]महद्त्तित्वमुदुभूतत्वं च बाद्यन्द्रियप्रादयत्वे गुणानां योग्यता,
सा चात्मगुणत्वे शब्देऽपि दु्मेत्यर्थः | अहंकारेण व्यधिकरणस्यापोति |
यदषप्रत्ययो य तच्चैव दिषये शब्दः स्यात् , तर्हि प्राहक मनसाध्यवसीयमाने तद्नत-
तया शब्दोऽपि दुखादिवन्मनसाभ्यवसीयेत गुणस्य मानसप्रव्यत्त saya सति
प्राहकबत्तिव्वस्यव योगयतारूपत्वात् । न ad, तस्माद् यत्राहप्रत्ययस्ततोरन्य-
्ानात्सनि शब्दो वाच्यस्तथा यानात्मद्िनोऽपि शन्दस्यात्मर्घ्तत्वे saad ga
आशदक्यमाने गन्धादेरप्यात्मच्ुत्तित्वप्रसङ्ो दुर्वार crt!) afta
इति । यकेन श्रूयते स पवान्यत्न श्रयते qa साधकबाधकामावादिति शेषः|
जात्पसमवेततत्व इति । शब्दस्यात्मगुणत्वपक्ते कण शष्कुल्यदचिदन्नस्यात्मन
पकाशस्थैव शधरोच्रत्वाभ्वुपगमादात्मश्नोजयोः संबन्धानुपपत्तो कथमात्मगुणत्वे
शब्दोपरन्धिरिति सुपरिहरमिति ara: | श्रोत्र 'साङ्य्यति | [50] ग्राहक -
समवेतत्वे सति उद्भूतत्वं गुणानां सनोग्राह्यत्वे योग्यता, खा चात्मशुणे ws?
दुर्वारेति aaa: श्रो विषयत्वे स्वातन्बच्लक्षणः संकरः, तथाच बधिरस्यापि
श्दोपरुभ्धिरिति ara: | तदाकाशं परथिव्यादिभ्यो भिद्यते शब्दाश्रयत्वादिति न युक्तम्
इतरष्याचृत्तः पक्तादन्यत्ाप्रसिद्धे qa प्व तत्सिद्धो साधनवेयथ्यात् |
qa च पृथिवीतरेभ्यो भिद्यत इतिवत् पत्तेकदेशे साध्यप्रसिद्धिः।
आकाशास्येकत्वादिति। न चप्रसिद्धविशेषणस्य व्यतिरेकिणो गमकत्व-
मुचितमिति साहसमुचितं, विशेषणस्यासिद्धो तदमावस्याप्रसिद्धेव्यं तिरेकम्याक्षेर-
1 Vadindra reads श्रोवङ्ख साङ्ष्य-.
| I. 6—hala.
(द्रव्य)किरणावटी-टीका 08}
प्रहादितिन। इतरञ्याचररेरथसिद्धत्वेऽपि agaidiiney भआवरूपल्या शब्द्श्चय-
त्वव्यतिरेकेण वपाक्तिप्रभितेस्विसेषात्। न च खाध्याप्रद्धितो खाध्यसतदेहविर्हात्
संदिग्धसाष्परत्वखन्तण्पक्ञत्वभङ्ादपन्तधमत्वं व्यतिरेकि इति वाच्यप् , ALAA
मियते न बा, अद्रुव्याह् fad a का इति पदकसंदेदे सभाहास्संदेहस्यापि Tea
उपपत्तेः | न च वयाप्तिवक्ञधमेत्दप्रमितावप्यप्रसिद्धदिेषणत्वं दोषाय । aa साध्यं
भावरूपं तत्र साभ्याप्रसिद्धाकन्दयव्यापेग्यतिरेकब्यारदु रदधारणत्वादप्रसिद्ध-
विशेषणत्वं दोष पवं ति dag: | पतेनान्येऽपि छन्तषणरूपक्ष व 514 छब्यतिरे किणो
ग्याख्याताः। तच्च वेमवे सति cla) यदा वब्यमाणबलाद्धिश्रुसकःाशस्तदा
विभुरैकेन दिवि af Pagar घटनादैक प्वेति | अपरिमितस्येति परिमाण
संयोगव्यापकमप्् salad) परिमाणः गगनेऽभ्युपगम्यमानं परममहस्व-
मेवाभ्युपेयम् । अव्यपरिमाणत्वे खकलमूरैसंयोगव्याघा[ ता |दित्यतस्तट चरन्तो
संयोगो दुर्घट इति wai araqarafaga इति। qeaqe परि
arora | "परममहत् परिसाणणिःति साष्ये "पस्मह दिःत्येकं पदं (एरेमाण
मिति ह्वितीयमिलयथैः। साभानाधिष्रण्य इति । wanes तत् परिमाणं चेति
कभेधारयपत्ते “arena” (Pan. VI. 8. 46) इत्यनुशासनात् परममहापास्माण-
मित्यापेतेत्यथं
॥ भ+आक्ाशपर५ ॥
A परापरपरत्यययोयुवस्थधिर्मौचर्योः कारुषिद्धुत्वं न स्वरूपत
इन्द्रियादेरेदोपदेः। नापि यौगपचादिप्रत्येयदष्धिशिष्प्रल्ययतया विगेषण-
विशेष्यसंबन्धापादकद्रव्यलिङ्खत्वमनग्तेः परस्त्वापरत्वयौः सान्ञादैव पिण्डसंबन्धात् |
नापि परसपरप्रत्ययदिषययोर्ठिङ्त्वाभिप्रायेण पलपरप्रत्यययोछिइत्वाभिधानं परापर-
प्रत्ययविषययोव्यावृत्तिविशि्टपिण्डयोः कलटिङ्धत्वाभावात् । तत् कथं "परापरः
व्यतिकरेत्यादिमाष्यं पसपरप्रलयययोः क्ाटलिङ्तोपपाद्कमित्याशङ्क्यान्यथा
व्याचे- अच्च परापरेति नञ्च पसपर्त्वयौः समरवाधिकारणतयाऽसमवायि-
कारणतया निनित्ततया बा न Kens पिण्डततसंयोगापेन्ाबुद्धीनायैव तथामावा-
दित्यभिप्रायवान् शड्ते-- कथमिति । [518] पर्त्वमसमवायिकारणतया eae
साधयत् पिण्डव्यतिरिकतह्वितीयं संयोगिन काटमन्त्मान्यैव साधयतीति समाधन्त--
वह्ुतरेति | बडुतरतपनपरिस्पन्दान्तरितजन्मनी "त्यनेन बहुतरतपनपरिस्पन्दान्तरितो-
I Brae समानाधिकरणजातोययोः।
K 50
vi
10
19
20
2D
10
15
20
29
|, 6—haia. |
608८4 (द्रव्य)किरणावली-टीक।
Qaida दरत्वक्नारणत्येत्तद्षलसदाद्सदयं SVy ESS 29] STS A Se त्यं
< त Coat a ie q SBA ~द ६ 3 “33 १ ~ i ९ SG SZ R = < OE ७६ or & < a, €
oS =
2 oy ig Riel =-= Si : es bay vies an ~य eel 9 न्दम =
SAB | तेन FAG GUNDAM GAS Greasy रूपादेः तशल्छ्(सशत्रदणय-
+ गर पि ५ ष्ण ध न नि ल Ce eee ल्म त् Corre a ee ५.१
कारणत्वं, तथा ए{रस्नादयदव्यतीात = RASA | area cere lat
४ ie <q Gren ed cise = ur sey
स्एन्द स्याल यङायकारणत्ठे BATA SATIS
TL | खाद्ानािक्तरण्यं च
तदव च्छिशलद्रऽ्येति।
सूया ववच्छिन्नसु््यादिसंयुक द्भ्येत्यर्थः। sae aff geqidrser सय्य-
स्थविर्संयुकस्य संयोगः पशत्वासमकाथिक्षारणयत swe—a चितन इति ।
दथयसिचाशादितति। cereale प्रदीपालसिते स्थविरे परत्दोदयादिति शेषः।
न॒ चाकाश्ाच्छान्तेः तयेति परत्वालश्वायिक्तारणस्ंयोकाधारो इत्यथैः |
णङ्ते-अनेदमालोयनोवद्धिति वथिन्धादोन दंयोगस्यातद्धे तत्व
इति | प्रथिञ्यरादीनं तद्धेतुखंयोगानाधारत्य इत्यथः ag a qeanfaatialace
उपाधिः, सुय्यंपिण्डसंबन्धिति स्याल धथोकसाष्यस्तचेऽपि तद्भावे न साध्य-
ऽप्रापकत्वात् दिशेषश्रुणत्वस्य चाप्रयोजकृत्वे gheargraly हिशेषशगुणकलि यथोक्त-
ada स्यादिति शङ्क परिहरति - उष धिश्च रकाद | सप्ते साध्यसच्छघ्ुपाधि-
व्याघ्र 52a kat BTA खाच्यव्यादरचिपाह बिद्ोष्शुणेति | “qeantanrta-
iate’ LEICA AA SAT THES iaatad, वद साध्यञ्यापक्प sta Tq |
समाधत्ते -विप्रक्रष्टबुद्धिदित्ति। भयस्रथेः-सववायिक्षारणपत्यासन्नस्रवश्रत-
सामथ्यमसमवायिकारण' द्रव्यान्तस्सं योगस्य च तदनदरिश्पन्द दिण्डरू बन्धापादक-
स्वभादद्रग्यसस्बन्यतया सामथ्येमवधास्णीयम् | वथाभूतसंबन्धस्य स्वोत्काद्कविध्र-
छषुदखिजनक्तया परत्वेनाबश्याचेक्षणीयत्वाह््। a हि संबन्यादादकद्वव्यदर्दे तथन
परिस्पन्दानं पिण्डविशेषणतया प्रतीतिः daa सखंथोगसमवायदिर्हात् परस्परा
सम्बन्धे बाधदिरदेणाभावादिवत् स्वमाबप्रत्यासन्तरप्यचुपपसेः। न च पृथिव्यादिः
Quang तस्य द्यासस्वन्धत्यादिनानेदंस्वभादतानिण यात् |
न॒ चात्दाकाशयोरप्येवंस्वभावता fauna Gea AeA । तेन
साम्यानवधोरणाक्तैवकेयः संयोगोऽखयवायिकास्णमित्ति । ag गगन्धदि ंयोेभस्या-
a
2
A}
~
aft
£4
Es )
at
Sy
4 bet
तपनसमयेतस्पन्दस्थविर्समवेततदरस्ययं
समवाधिकार्णत्वदिरहे wae विशेषशुणदच्छं प्रयोजक, यदि गगनदेद्वदनपरिस्दन्दा-
1 Vadindra reads चा काशत्मानौ for चात्माकाश्मै.
2 Vadindra reads surfyawiq for ema: सात्,
(द्रव्य)किरणावली-टीक 683
TIAMAT विस षशणत्छं साधनं स्वात् । ala तं a) qea4rmaary-
कारणसंयोगरानाघारत्वे इव॒ तपलपरिस्पन्दादसक्दकासक्त्वे पूर्योएाथिवरेरैव विदोष-
गुणत्स्वस्वप्योजङत्वादित्ति =6TSa—agatiqaiaentzar | दकर्याहत्या
गगनादौ अनुपसंक्रामकत्वस्थितौ [52 ए] पन्चकत् साध्यव्पापकत्वभज्ञन्न व्यापकत्व-
पुपाथरत्याह- नाश्षकास्ये्ि -सदभेसेष दच्कोद्पचिप्रसङ्ादि'त्यत्र genta
तनकारगमभिचातो WTA, उरफल्िशञ्येन च व्रवीलिस्तेरन्न््य Acwiatazarai
सव॑ मेरीष्वभिद्ातप्रतीतिप्रसङ्दित्यथैः संपद्यते, quid त्वज्ुपपन्नमेक्च । न dae
भय्यामरभिघ्ातः सख एव मेरय॑न्तरेषृषसंकान्त इत्येतादन्म्राजेण aed शब्दोद्यः
शक्प्रपादनः, अभिघादस्य qeNdsqquaaea | उपसंकान्तत्वसात्रेणाभिकरा-
च्छन्दोदयापाद्ने तपन्दरिश्यन्दात् स्थदिरवर्सिंसंयोगदिमागाफकतेर ङ दुर्शरत्वादिवि |
कारस्य तु तत्स्वमावत्वा दित सूरक्तिवाणातोपसंन्तायकस्यभःवत्वादित्यथेः |
अथष्रदोष gia) सवसेरीष अभिक्रातोवद्धकरान्तिखक्षण इवि ata) afer
"कखस्य aqanatamencaggaay इति एठः as 'सथकायिकारणत्यादिधति
परत्वासमवाथिक्नास्णयोगसश्षवापिकारणत्वादित्य्थः। ननु सति was कारस्य
तत्स्वाभाग्यं दुखुभपेवान्यथा गगनस्यापि तद्स्वाभ्पव्यं fe a carga आह-
असिद्धिदश्षायाभिति। mefaet get व्याप्यं संयुकतसमकादिधर्मोप-
संक्रामङत्वमासोप्य सर्वभेसेषु अभिघातसंक्रामकत्वमापयेतेत्याश्चयासिद्धिः, प्रसङ्केऽपि
दोष इति भावः सिद्धदशायां च वाधितत्वादिल्यज् प्रश्ठङ्सलभूतव्याहिरिति
शेषः । ag प्रसङ्स्य बाधितत्व' दोषाय प्रथिताणाकापादनस्थैव प्रसदत्वादिति |
ात्पनमेऽफीति। श्त्या teens इत्यदौ नीखद्रव्य[53^ fear
स्फरिरूपवच्छन्दश्नीखद्र्यस्फटिक्र संयोगप्रपेत्ततते। नदु स्वसंश्रुक्तसमवायिमात्रेण
नीलिमानं सवतंयुक्तस्फरिक्रे भाखवतीव्यथः। = श्थद्धिरद्ो पर्त्वसिःति प्रथसाङुमानं
परत्व प्रति तपनवपरिस्फन्रे बुद्धेः शारणत्व' ठदुदपादकतयादथुतश्वामथ्यंस्य दिभुद्धव्य-
संयोगस्य पर्त प्रत्पससवापिकार्णत्वयाद्िष्कम्तम् | दव्ये तरतदक्तप्रत्यासत्ति-
facts विशि्ुदयनप्पत्तो ततकारणररत्कानुषप्तो परयकह्ारदिखोष sla aea-
माणाजुमानावुक्लूलतकग्युतपादनःथै च Teg | "परकुदिन्द' इति उप्रतिरेकेणोदा-
ह्रणद्वयम् | Gt तनपरिस्पन्दप्रकषेषुदिजन्यत्वेन तदश्चविधायित्वस्याम्वयाद्धपपत्तैः |
महारजनरागवदिति | स्थ लिरशासीयादच्ठैदकमहारजनरागबदित्य तेन
न साध्यसाघनवि शरत्वं शद्धनीयम् । = पटावच्छेदकमहारजनरा गादेश्दरछान्तत्वा दित
a
15
20
Ot
10
9
84 (द्रव्य)किरणावली-टीका
S
स्दधावतोऽप्रत्यासन्चत्वं स्वरूपातिरेक्षिणि संबन्धे arqrarargaaag | aa ‘equra-
तोऽप्रल्यासन्नत्वे सती"ति agianinatasiata नारङ्नीयम् । वि शिष्टपरत्वा-
[य] नुप्ेयत्वादिति। पिण्डव्यतिस्कतिविशिष्टपरत्वाससक्यिकार्माश्रयत्वोपलनत्तक)
Cc.
aa पिण्डन्यतिरिकविशिदस्त्वासमवायिक्रारणाधार्त्वादित्यथेः। तेन विशिष्ट
परत्काचुमैयत्वं तत्क्रास्मान्तरेष्कप्य्स्ति। न च तानीतरेध्यो भिद्यन्ते ela किरूदयैतत् |
पिण्ड्यतिरसितिद्विशिषटपरत्वासमवायिक्ारणाश्रयत्वेनादुमैयत्वात् इति तु व्यर्थ
विशेष्यमिति निरस्तप्। (विषयतया वेति लिकस्फोऽनुपयन्नः, aia: स्वविषये
प्रमितित्वेन प्रमितिसराधनविशेषलिङ्त्वाशङ्कासुपपन्तेरिति चेत् १ a) wea, प्रतीतिः
स्वदषये प्रतीतिः, (53 ए] छिन्त gakagfavar नेति सन्वान प्रतीयपेतहः्यति््कति-
विषया ततुद्रतीताथजायमानघ्रतीतित्दादिति लिङ्ल्वमपि wufge भदति । aa
विकरफादकाश इति । fageaneda निशितोनासिति। ख्पगव्यवच्क्तन्न-
दरथ्यघ्राहकत्वेन निध्धितानामित्यथैः । अन्यस्य निभित्तस्येःत्यत्र सूथ्यंगंतिपिण्डयोः
संबन्धमापादयते इति शेवः। ag अप्राघ्षा ढब सुर्यगतयो घडादीनकवच्छेत्स्यन्ति
समवायामावाविवेत्यत आह--न च स्वष्पैणेति । = स्वरूपःतिरिकतप्रव्यासन्तो
वाधाभाकादिति ata: "संबन्धस्य प्रतीतो दिशिष्टप्रव्ययः इत्यत्र संबन्धस्य दिशिध्र-
ज्षानकारणस्वं स्वज्ञानकारणत्डेन व्याप्तं यत इति शेषः। fe संबन्धो दिरोषणमिति
संबन्धस्य कारणत्वं स्वन्नानक्ारणत्देन sara, कि ar fananfanewdgea इत्येता-
वतेव । नाच इत्यह न fe संबन्ध va दितीयं दूष्यति--विदेदणसंदन्ध
इति | अद्रष्ठस्य नियाभरकस्येति संवन्धस्येव्यर्धः | gd छात्यस्मवैतदया शशीर्देततया
qaqa qaugiala संयोगवतूसस्बन्ध इव्यर्थः । cata च samara
प्राचार । नवीनास्त्व्वं शुषि तदन्यमूतेत्वार्गधिकरणशब्दात्छत्यानधिकरण-
मनोनिष्ठपरत्वासल्वाथिकास्णानाधारद्रव्यान्यो gage पटवदिति क्ाखसआाधन-
परतया TRS we भ्याख्यातवन्तः। धथापृक् ` व्यघ््तै रिति | फकत्वं प्रति
पृथक्त्व व्यापक, यदैकं तत् प्रथगिति। अन्नोराध्विरहयत् सकलद्वम्यद्ततेः
साधनव्यायक्षत्वानसत्तप्ा वृक्ते जातिरूपस्य भूतत्वादिना सङ््दक्तेशहतंभकात्
स्ियावेगयोष्वादुवप54+ akan एव fas साध्याभ्याकतत्यभद्धत् | ओकदाधिक-
$~
सामान्यस्य सूचत्वस्थयेयखावच्छिल्लपरिवाणलक्षणस्व पलादिरिकतम्यकच््द्यामावेन
1 WYWadindra reads व्चःपक्रव्यत्रत्तः for aly fad: l
[ 1, 6—kala. |
(द्रव्य)किरणावली-टीका 089
पत्तेतरत्वादनुफाधित्वग्यवद्थितरैः। cad द्रव्यारम्भकत्लासर्वगतत्वादयो निरसनीयाः |
कतिपयमूत्ताचसेश्च सू्तान्तर पव साध्पव्य्रापकरत्वभङ्ददुपाधित्वमिति, प्व
गशनाद्ाषपि पृथक्त्वसिह्धिरिति | sanarfafa भसिन्तयोर्मावादिति |
कालपिण्डसतयोगो हि परत्वासन्नवबायिकार्णं कष्टिष्डस्योगडनिता बहुतरतएन-
परिस्पन्ददिशिष्टपिण्डवुद्धिश्च fafa तप्ोर्धाकादित्यथेः। छिन्त q एषु
भावा इति। ते peared) भका ca सन्तील्यधैः | तेन काले चोपाधिकमेदासंभवे
क यरैकत्वे घटो वदत इत्यादि Far व्यवहार हति ? सच्लिक्रष्टं प्राग भावमाहेति |
afan ager वेति रषः । "क्रियेति व्यापारः gear स्यु AUTH ey तपादयं
वेति शेषः। aaa घड इत्यन घटसंखेऽपरुनपादकम्यापारसच्वात् वत्तमान-
व्यवहार उपपन्नः | wfafasfafta nefafeq sa: vat
Ua Asa: Re sat weatat च तयोः सिद्धिभित्यथः।
तदनेन फर्स दर्शयता व्यापास्योर्भावे धरणः स्वरूपं दशितम् । तेन
कद चिदुभयवि्ऽयावायभावे afiada व्तेमानव्यदहारोपाधिरिति । निरोध
इति चिनाशभित्यत्र अ्पराफारस्य after; वेति शेषः| धभेधभिसेदादित्ति |
उक्तरूपभ्यापा [54 wy धमिंमेद्ादित्यशः। श्छ" भावयिष्यतीत्यादौ दैयाकरणमते
कन्त राखूपाताभिहितत्वात् | अश्मन्मते a आशख्यातािहितरूख्याद्तिप्तत्वा्तेनेबा-
खप्राताभिहितो .मविष्यददिक्राटसंनिधिः संबध्यते इति चिन्दस्य मविष्यसते'त्युक्तम् |
Ta, परोऽक्षीत् परमित्यादावपि waged’ इत्यनेन धमिध्वंसो नातीत-
व्रबहासोपाधिरिति दसैयति। 'फटसिद्धाविश््यन्ेनोतपाद्ोत्पादकव्यापारफल-
faga तयोः wie विवक्तवि। तेनमभृत् पष्टः इत्यत्र परलोतूपादकव्यापारभ्वंस-
स्थितिर्तीतत्वम् | (अकार्षीत् पटम्: इत्यत कुदिन्दोतपायपटर विषयवब्यापारपध्वंस
स्थतिर्तीतत्वभिति fagadiag | 'अतीदादयपाधिस्वीच्छरि छतं wera यदुक्त
तत् परहरत-- घटो ऽस्तीव्यादिवन्तसानव्यवह्ारः छखञ्न्यः व्तश्ानव्यवहारत्वात् ,
इदानीं भारतवषं मध्याह्न इतिवत् । gEragqurgia—aar तु भार्वकष स्याह
इति वन्देत इत्यथः । खष्याहराब्दवाच्याः कियन्वस्ददनपरिस्यन्डः स्वरूपेम वन्यानो-
एाधयो देशदिशेवावनच््ैरेनैव wists sada) मअ च वपन-
परिस्पन्दानां देशधिन्नेवेण creqacarafactea | तेन वपनपरिस्न्दायां देशादि्येष-
——
ए Vadindra reads wz for पटं,
10
-
Or
20)
bo
६1
10
19
20)
25
I ४ ८ (lah, |
686 (द्रव्य)किरणावटी-टीका
संबन्धापादकः कालो ऽवश्याभ्युचेतव्य इत्य्थः। ननु विशिष्ुद्धिरेव विशेषण-
विशेष्ययोद्चपदत्वाद् विशिश्टञ्यकहार्देतुः [55५] संबन्धोऽस्तु, कृतं काठङृत-
संबन्धेनेति शङ्ते- कोद्र! संवन्ध इति । acd, विशिषवुदधेव्यक्टायो घटते,
विशिष्ुद्धिर्ब त॒ बिशेषणदिशेष्यययः संबन्धान्तस्बन्तरेण gata संबन्धान्तरं
छतम् अआद्रणीयम् इत्ति कारुसिद्धिरिति समाचद- खत्थं तदथमव |
॥ >+ कलः x ॥ |
ag ogalé: क्ारणत्वाद्यभावात् पूर्देणः दृन्निणेनेति तृतीया भाष्ये
अनुपपन्ना इत्यत भष पूण द क्िणेनैव्यादाविति। प्रकृत्यादिभ्यः इति
क्त्या दिशब्देभ्य eqs: | तथा च प्रयोगः श्रक्त्या शुर इति । ग्रङृत्यादिभ्य
उपसंख्यानम् इति न ae, किन्तु दुघ्व्याद्यातुक्वनम्। नन्विति ।
rasa पूर्बापसयदिप्रत्ययेन ‘falad’ विशेषणं सिध्यति, ag [तु १] प्रथमचचरमादित्य-
संयोगरूपम् | तेन कथं सू््यतैरसंयोगपिण्डसंबन्धापादकतया दिशः सिद्धि सत्यर्थः |
अन्वनिभित्तासंभवादिति। अन्यविशेषणासं वादित्यथेः। aa देतम।ह--
अन्येलाथिति agar भृदन्यनिभित्तं, सुय्यंस योगस्तु ga निमित्तक्नित्यत
AE—QUAATA |
परिरिषादिति शेषः | मवतु ae प्रदत्िणयतः सुय्यस्य प्रथमचरमाद्यः संयोगा
यथासंसदं पुदेदक्निणादिष्रत्ययेषु विशोषणं, ते तु संबन्धा पकाव्यापकद्रव्योर्पहत-
संबन्धा वा -आात्पाकाश्चपाद्ितसंब[55षुन्धा का धघयादीनयच्छेतस्यन्ति, कथं दिशः
सिद्धिस्त आह न च तेऽपीत्यादिनः gana न्याया दिव्यन्तेन। पूवे
ata aaa te: wae संबध्यते) कारस्येत्यलान्यधर्षोपाधिनिबन्धन-
nas व्यवहारं जनयते इति aul ag ste: क्रियामानोपा्धनिवन्धनन्यवहार-
walt aa, वत्तमानादिग्यवहारसणास्रतथाभूतानामपि aaa जननात्, तेन
काटष्चेदन्यधर्रोपाधिकरम्यल् saat जनयति, तहिं करियानिवन्धनमेव gatas
बहासेऽस्त, स योगनिबन्धनास्तैन न Raa ae इत्यथः । कश्चि कालः कि
तकलव्रमावसाधार्णञ्यवहारजनकस्दभावः, प्रभातुनियमेन व्यवहारजनकस्वभावो
ar? प्रथते द्षणदाइ--अन्यथेति। कारस्य पर्बापरादिव्यवहार्देठल्वपन्ञ
इत्यथः | वत्तंमानेकत्ववदि्ति | TIAA साधारणत्वक्षदित्यथेः ।
| i = 1 <~ dl 1 le 6
(व्रव्य)किरणावली-टीका 084
वराच्यःदरेकत्वप्रखज्गादि्ति। श्रच्यादिव्यकड्ासाणां साधःरणत्वप्रसङ् दित्यः |
RISE सक्दप्रक्ाचखाधारणव्यदहारजननस्यासाव्यादिदि सादः | मवतु Teale
AGT: साधारणः, कि ' जः छिन्नमित्यत ae—saeaqpafaia i डितीये इषण-
माह ब सेदं कालोऽपोति। काटः Ready कर्तमानादिः, सोऽपि
सैवं साधारणो न स्यात्) कालस्य व्रमात्[56. [नियञ्रघपेध्ष्य व्यवह्ारजननस्वाभा-
व्यादिव्यथेः | नद यच्रान्यघमेमन्यवानुपसक्रास्यन् कालो व्यवहारः जनयति तव
साधारणम् | यत्र त्वन्प्रभरन्यलोपसंक्राजयन् व्यवहारं जनयति, ठन्न दिगृवद्-
साधारणम् इति प्राच्यादिष्यवहारस्य साधारणत्वं ने प्रसज्यत इत्याशङ्क्याह-न
चेवसिति। ‘aafa'la दिगृङदित्यथैः। योगपद्यादिष्यवह्रणाप् असाधारणत्व-
प्रसङ्घदिति भाबः । AT कालस्य साघार्णन्यवहारवद्साघारणव्यकहरिऽपि उनक-
त्वोपलस्थादुभयस्वभावत्वस्थितो प्राच्यादखसाधारणब्यबहारजनकत्वश्रुपपद्यते इति
शङ्ते--नन्वपेक्षत एवेति । ‘arf सारतकरं । “अन्यललैः ति उन्तरेषु कुरुष्विति
भर्थः। सप्राधसे-सत्यं दिगृढयवहारमन्तमोष्येति | सत्यमयं व्यवहारः
कालजन्यः प्रमादृनियमापेत्तश्च Th त्वन्तभू तदिग्भ्यवह्रः, यदात्र दिवसः, तदान्यञ्
रा्निरिति देशवच्छदेनोद्यात् | तेनात्राप्यसाधास्णांने कालः प्रयोजको दिग् बेत्य-
fanaa | न तदखेन कस्य प्राच्यायसाधारणव्यदहारजनकत्वसित्यकघेय-
पिल्य्थः। aq ॒वत्तमानादिव्यवहासोऽपि प्रमातृनियमापेन्ञ carnage
मानश्यैवातीतपुरूषापेक्लयानागतत्वात्, अदिष्यत् पुरुषापेक्षया चातीतत्वादित्यत
मह नलु [तु] ब 62 ्तेमाना दिस्तयेति | यथा प्राच्यादिरेककाटीनषुरवा -
पेत्तयाऽसाघारस्णो नं तथा कन्तमानादिरित्यथः। aq यदि भिन्नकालोवदुरषा-
पेक्षयाऽसाधार्णद्थापि Galante सिन्नदेशस्थितपुरषापेन्तयाऽसाघारणस्यापि
प्राच्यादरेरेकदिगवरस्थितवुरुषपेक्तया साधारणत्वमेषेत्यत आह--नन्वाचु] प्राच्या
sa. सर्वान् पतिः cparclaftatafiaaa श्रतीत्यर्थः। तदनेन यदपि
कयाचिद् विवन्तद्ा वत्त॑सानादरैरसाधारणत्वं कयाचिद् विवक्षया प्राच्यादिव्यकहार-
स्यापि साधार्णत्छं, तथप्येककारीनभिन्नदेशस्थितपुखषापेक्तया = साघाश्णा-
साधारणत्डवबेखन्न्याद् व्यवहारवेटन्षण्य विबा्नितमिति दशितम् | अन्वस्त प्रथम
चर्वादित्यसंयोगानायैव प्रमातूनियमैन पूर्वादिव्यवहार्जनक्षत्वं स्वभावः, तेनं
काकादिनो गाजिततबन्धानां कंचिदेव प्रति पूवप्रत्ययविषयल्ं नान्यमिति aga—
10
15
20.
29
10
[ 1. 7—dik. |
088 (द्रव्य)किरणावरी-टीका
उपाधिरेयेति। समाधत्ते न दु्येसंखोगस्येति। खाधारणत्वादिति ।
भिन्नदिगवस्थिदेरत्यर् सन्थीयसानत्कषादित्ययं दिेयणः (57 [नचिदे-
वाज्ुसन्धीयमानं times जनयति, नान्येन्ेत्यरिति नियमः, gost विपथ्यय-
Fad: | तेन {सिन्नदिगदास्थतरपि प्रथयचरमाद्धित्वसंयोगानासनुखन्धीयखानत्वात्
मध्यस्थिते पदाथ सबेषमपि सवेव्यवह्ण्प्रसङ seer) ay तहिं ia!
दिशेषणीभूतलूथ्यंसरूयोगानां निन्नदेशस्थिदेरप्यनुतन्धानाद् | काट्कत् दिशोऽपि
विशेषणसंबन्धमा्चरिताथत्वात् कश्िदेक प्रति पु्वादिभ्यवहारो दिद्पन्तेऽप्यजुप-
पन्न इत्यथः। उपनायकस्वंमाववेलक्चण्ये(नि ति! यपि स््प॑संयोगाः
स्देरनुखन्धीयन्ते दिशपादितसंबन्धाश्च, तथापि तेषां विशिष्न्यक्हारजनने हिक.
सहकारिणी, सा च देशश षरस्थितं प्रत्येव पूर्शादिन्यदहारज[न]कानेकस्वभावतया
घश्चिग्राहकप्रसाणसिद्धति aay इत्य््थंः। aa fae न वुरुष्मेदेन परधर्मोप-
संक्रामिका संक्रामकत्वात् काकवत् इति दिक्सिद्धो ध्निन्राहक्बाधितम् , असिद्धो
चाश्रयासिडम् CATA! कारस्येति। एषः स्वमाकवयेद् इति । ward
नियममपेक्ष्य पर्वर्मापिसंक्रमक्षत्वकूप इत्यथः । araarfef भाकवः। समाधत्ते -
न क्रियां प्रति अन्यथा दृशेनादिति। अन्यथेति। प्रमातृनियममन-
पेक्य पस्धर्मोस क्रमकत्वद्श नादित्यथंः। तेन प्रपातेनियममपेक्य पर्धर्मोप-
संक्रामकस्वभावत्वं । 573 | बाधक्ात् कास्य दुरमभिव्यर्थः | fan युक्तयन्तर-
मह-अपि ata आदहित्यधममात्रमन्यक्रोपदध्यादिति पक्तोःऽन्यघर्ममन्य-
तरोपद्भ्यादि'त्यनेनातिप्रसङ्खसोपस्य समानत्वात् न पृयगाशङ्कितः। (संयोगमालं
चे'ति पत्तस्ल्बस भाकित GT) कालस्य क्ियोपस-क्रामकत्वेनैव सिद्धत्वात् क्रिथा-
संयोगमात्रसष्ारणरूपोपसक्रामकत्वपक्ञ' त्वग्रे दृषयिष्यति--म च क्रिया
संयोगयोर'ल्यादना | तेन युक्तं विकल्प्य द्वयं aco’ क्ियोपएसंक्नासक्षत्वं संयोग-
माचोपसक्रामकत्वं चेति स्वभाव इतितुन युक्तम्। स्वभावमेदेन धर्जिद्ययसिद्-
Satay! न चैवं प्रथमादित्यसंयोगोपसंक्रामकस्वरभाकवाया दिशश्चरमादित्य-
सयोगोपसंक्रामकस्दमावं द्रव्यान्तरमापयतत इति दाच्यघ् ) प्रथस्चरमादित्य-
संयोगानां तपनमैख्गतसंयोगत्देनकरूपत्वादेकेनैव द्व्येण संयोगोपसंक्ामोप-
Ga | भादयस्यार्थान्तरं aaa उक्तार्थे योजयति- साधृक्तमन्यनि भित्ता-
x Vadindra reads एष for एवं,
as
| 4, O—aiedio.
(दरव्य)किरणावरी-टीका 689
i
संमवादिदि। पूवं eieadingae पुकादिपरत्ययेषु mayne aaa
"त दव fanqniata व्याख्पादत् । दइदाप्नीन्तु दिलन्न्तरेणानस्यस्य सक्राम्रकस्य
निभित्तस्यासंसवादिति fan) यदि a तत्रेदाथद्वयं iwaraaq, इह
साथद्वयस्थेपसदहयर इवि {58 ^| प्राचां दिक्समयनंः नवीनानां
तु CAAT LT EATS ARC NCAT A AHL CAAT ICCA
कारणाधघारान्यत् द्रव्यत्वात् zag) “भगवतः qiaga "संयोगा
लोक्रपएालपरिग्रहीतदिकप्रदेखनामिति सभ्यं यथाश्चुततमसंगतं, सविदुरदिषटप्देशैः सदह
संयोगविवन्ञायां दिद्छग्रदेरोरित्ति स्याद्, नत दहिकपरदेशानाभिति। ct दिक
प्रदेशानां सविव्ा सह् संयोगदिषन्ायां सविल्लेति स्यात् , न तु खवितुरिति । तेन
भगवतः सबितय संयोगा gages तेषामिति अष्याहत्य व्याचष- (भगवत
सदतु संयोगविशेषास्तेषासिःति | तदनेन सूट्यं संयोगसंज्ञाल्वप् उत्तरधन्थे, न चं
दिकषप्रदेशषंज्ञाल्वं प्राच्यादिसंज्ञानां देयता सु्य॑सतंयोगविशिष्टदिष्धसंज्षात्वं दशितम् |
॥ दिक् ॥
श्रोत्रादीनीःत्यज्ज दरदेष्टस चन्धीन्मदि शेषः। तेन नं स्शात्यना
सिद्धसाधनम् । ("कक्तं स्यापार्थ्याणीःति चेतनप्रयद्दिषयाणीत्यथः । तेन न म्थापार-
पदार्थानिरुक्तिः। (करणत्वादि'त्यत्र करणत्वं कारणत्वं, न तु साधकतमत्वादि,
अनिरुक्तः व्यर्थविेषणत्वं च, ईश्वरप्रयत्नोऽपि ईश्वर्प्रयत्नदिषय चवेति, तेन a
व्यभिचारः । यथानवस्थारूपप्रतिद्ुलतकः पराहतैः = करणप्रयोउयं करणमिति
नियमामावः, प्वमचुक्ू{582 |खतर्काभावात् कच प्रयोञ्यं करणमिति नियमाभावः,
परतिक्ररुतकवद्युद्कूर्तकामावस्थापि व्याप्त्यभावषिद्त्वादिति शङ्कते- नन्विति |
समाधत्त °संजातोयक्ारकापेक्ारियन्न इति । कर्णं करणप्रयोऽ्यसिति
नियमः | अन्यथा खन्षणव्याघातादिति | यत् किचिदपि कर्णलन्तषण' अबदन्तभू त-
कारणत्वं भवेत् । कारणत्वं चाचवनस्य सान्ञात् परम्परया वा सेतनानधिष्ठितस्य
दुघंडम् | अन्वयव्यतरेकाभ्यायचेतनस्य lata परम्परया का चेतनाधिष्ठितस्येव
देतुत्वनियमादिति तकान्तरमाह--चक्चुरादीनाभिति | यदि चल्लुयदीन्येक चेत-
नानि; न तु चेतनाधष्ठितानि, ae agrarat शूपप्रतीतिः awa, रसनसाध्या
1 WVadindra reads संयोगाः for संयोगविशेषः.
2 Vadindra reads सजातीय for प्षमानजातीय.
K-51
10
20
29
10
25
1. 8—aiiman, |
pe ~ ry way aI ठ
690 (द्रव्य)किर्णःवखी-टीका
me, es 9 | (म॑ oT ro ae TF {सि = lie RE pts rains qa ort wees (नुः प्त ~ +| >) (~ =
CHINA: TAT C8, aTlaqawasgera) क ख् qeqagqal प्रतीतः परणानु-
ceed Sie ५ Sy ae ay panes Fy, Lae in are a et कनि =+ न ए map द द्य + श सी = ot eq
Grates VT | = tagtariqg qegqudicaaeaesia | चैन य पव
. Sad ल्व ह Ley ry ELE enn oo EY १६ ध्ल्् Gea pod aoe = 9 nd _— + br So ee ट
रूवमद्रदच < EG Ce सलवा धत्यरयद्न्नल्न FZ स्याद इल्यः | qa छछ्य्यत्वु
aa tiers ८, कयन क र्द jeg any na Ce 7 Co Fury ray ~ wwe a] a 1.3... ee ८ ea a a
उश््यत्व AHN AAcHG asad (दन्शव & 272 sealers an yes egyaia । भवतु
Gri as ५8 — नन्व ट va QF ठु ब (क द द षन ° io aay Ae ~.
शीरं काय्य Ya च aT मक्तु साचेतनासदि शुनी यः स पूथिल्यादिविशेष-
५
गुण्य याद[ह्हव्यभाबी वावत्वुथिव्याष्धेवयाक्मादी चेति नियशयभ्युरति नो
वेति अनसि विक्षप्य प्रथद्ै[ं] आस्या 59A ] ecaqmarcafa—
अत्त आष्टेवि। qraggeqatia भत्रेदिति। अन्न यावहु्रम्यमावित्वम्
मपायमाश्रयविनाशाजन्यटिनाश्रतियोगित्यासावः यादलवृथिव्धादिग्यक्ति wafer
सरूख्वुधिष्या्छियक्िद्ुखिस्वं wrlsiagqacararataiaaanmie वक्तम् |
तेन धरादिरूपाकैनाम् wiaasahacara al पुथिव्यादिदिशैवगुणत्वसकूखपरथिवी-
कृद्तित्वयोरापायापादकयोनियमन इत getter तकभाखोऽ्यमिति परिहृतम् |
ग॒ sas, sal ज्ानयद्धीक्छासत्। ज्ञाने घरादिनि्ठशुणत्दावान्तरजातेर-
नञ्मीकम्दंयशक्यत्धादिति भ? यद्ध िरेतं = त्छान्दस्यमिखन्धाचं दितीयं
कतपघुत्थापयति-अश्चाप्यनिथद् tal 'शयीरस्येःत्यव शरीरस्य eqtana
संस्कार्वच्वमावाद्यम् | संस्कारवस्वाभ्वुपगते च तेनवादुमवदददभापायम् । Aagaa-
वसखाभ्युपगये च किष्रुतपतेरनन्वरम् आद्यस्तेः प्राक् शरीरे वद्भ्युपमस्यतेः शरीसेत्-
पत्तः प्राग् का? बाच, आद्यैः ca शरीशेद्यस्यनन्तरसम् अदुमकामाकस्या-
ध्यत्तसिद्धत्वात्। न द्वितीयः, cama; a हछदुतवन्नः'माक्नयन्येःति चंडते।
अत्र qa: प्रागद्चुमवाभकवेने"त्ि व्याचाचप्रढर्शनप्। उत्पसेर्नन्तरम् भ्ा्द्षतेश्च
श्रागचुमवामावेने'ति बाधादिष्क्स्णार्थुं पृरणीकत् | संस्कारामावाददि'ति स्त्या
dena नेष्टापाद्नमिति दृशयितुत््। ‘eacag 'बन्धायुपपर्िरि ति
anager निर्दिष्टम्] वद्धिहादुधवामाचनेःल्युपक्रम्य स्म्रल्यनुबन्धा-
[597 |पपत्तिरे'ति पवत्पयन्तं aner faa पय॑वसःनोपएफादनप् | तेनायु-
WAIT संस्कार्बसामाशाफादनयत् | aa a स्दतिसस्वाभादापादनमिष्ापादन-
मेवेति निर्स्वप् । gar, denicraafa adit eafieaigar ageararaala
संस्कारभ्थुपगथौ ea इति sarracgaaty ger पवमधिम्नन्या अपि
(ररौ) षी
1 Vadindra reads स्मल्यनुवन्धं {01 स्प्रलयनुसन्ान,
| १, Salman
fx
(द्रव्य्)किरणावरी-टीकन 691
trem! दोषवाह्ुद्यात्त् gf अदद 1यिलयेति। अखभवराञु-
tage Rauseng , sqpasricd च अदुखदडन्पत्यादुमशजन्यजन्यत्छयो-
र^्यतरत्वम् , दनासुभवाजुवध्यायरत्व WPA Tey ताह Area पादाङिडत्वप् ;
अयानुभकाञ्वबहुदोखरकदिवत्वं aarshats अथानुभदानन्दस्कःरीनत्दसालं
ag अदुभवाजन्यैरनगदैररैकान्तिक्तप् dh, agave च यखनुभवाव्य-
बाहतोत्तरकालीनत्यनिष्य्िस्तदा वाधः! agguaracnidiacanist तक्षा
सिद्धसाधनमिति च निरर्वघ् । प्रयोगस्तु --स्घतिः caafiacaaagaanest
भद्धमवजन्यज्ञम्यान्यतर्धम्रेवती Age संप्रतिपश्नदद् इति सोऽपी^त्यलापि
agua: स्वस्मेदयद्न्तस्वदिज्नक यकाम् देवत्वात् संप्रतिपक्लकवदिति [604] aa
विवक्नितम् | अन्यथ! खण्डनावतारादिति। जीवन विरह इति! मनःसंयोग-
fagigface इत्यथैः। आध्याट्मिकने शुः प्राण aera: दुश्धादेस्ठ्प्ट्यादि-
हेतोख्पादानम् । दृष्ट्वादेरमावः कथमित्यत्र कार्य्यत्वादिश््यु्तरम्। अल च
प्रकरण कायेत्वादिल्येव प्रयोजकम् , शेवमभ्युख्चयः। यो हि मनोक्ञानाश्चय इति
मन्यते, स fe gad युगपत् सकछैन्द्रियपसंयु्कत्वं युगपहुरसादिक्ानोततपसिदिश्धं
करणत्वं मन्यते नवा? नाद्य इत्याह--्ञानाश्रयेति। कन्त स्यदिति |
daraniag: स्यादित्यर्थः च तु 'करणपिति | ag सक्केद्रयासंयुकमिव्यथंः |
द्विती्रेऽपि fe कसैयुगपत् सकलैन्द्ियासंयुकतं सहकार्य न्तर मिष्यते न ar
दवितीयं दषयति-लथा चेति। यदि auiawe: , न च सकेन्दियाल "युक्तं सह-
कयन्तरमपेन्नते, तथा च gates: | धर्मायाधयस्य सर्दगतत्वमादश्यकदधित्यनिप्रायः |
युगपदनेक विषयसल्िधाविति; सर्वेन्द्रियाणां सर्वदिषयसक्िधाविलयभैः।
न हि करणवदिति। सकेन्द्रियासंयुक्तवदित्यर्थः। (कन्तुः सर्वगतस्येत्यर्थः |
ननु भवन्तु युगपदनेकान्याखोचनानीत्यव श्गष्ट- तथात्वे सखेति। ध्यासः
रूपोपरभ्विसये cage | we जाहयासिद्रेवं दृषणमाह--
कारणान्तरेति | नख भवतु ज्ञानाश्रयस्य अवसो धर्माश्चयताङ्खीकारे सवमत[{608]-
तथा सक्छेन्दियसंवन्धापोत्त युगपत् सकलक्ञानौदपए्तिपरसङ्कः धर्माद्नङ्खीकारे
BATAAN, युगपत् सकणेन्द्रियसंबन्यासःचे कथं युगपत् खकलछज्ञानप्रसडु
इत्याशङ्कय परिक्रत्वेन स्वयं करणमावादिःति माष्यक् अवतास्यति- अथे ति |
1 WVadindra omits तत् before कर्णस्
क
10
15
20
LU
20
1. 8=atirgn. |
692 (द्रव्य)किंरणावटी-टीका
करणतयेचेवि | (धवकारेण कल त्वं धर्पा्याध्रयत्वल्क्षण' Maral | सवंगतत्ब-
aang सिद्धे हि रेतन्याश्रये nage: चैतन्याश्यस्य aafar-
श्रयत्वं क्तं स्वं बलवतप्रमाणसिद्धम् | तथा च तस्य स्येगतत्यस्थितौ ततो ऽन्यद्
युगपततसकरूिन्द्रयासबद्धमनोऽुैयम् इवि | वस्य कानाश्चत्वे ary इत्यथः ,
कत्त त्वकरणत्डखोविरेबाद्यीकारवादिनं प्रति अभिधानात् । यस्तुं क त्वकर्णत्वयो-
विरोधं नैच्छति तं प्रति 'साधास्णविश्रहवखव्रसेङ्गात्' इति ae उत्तस्तवाद्ता
रयिष्यति | ज्ञानं पएथिव्यादिव्यतिरिकद्रभ्याधितमिति परथिव्यलतिरिक्ताशितत्वं चेति
दयं साध्यम्| ag द्वयं प्रसिद्धमिति नास्ति अप्रसिद्धबिशेषणत्वङेशोऽपि।
विस्तरः पुनरम्यत्रेति। प्रयल्नक्ानिति। ज्नेच्छाप्रयल्नवानिति अभिप्रेदम् |
तथापि गाधिष्ठातेल्यतद्विकरणंत्वं प्रयत्नादिभमतः स्ंयोगिनोऽधिष्ठातुृशन्ड्थेत्वा-
दित्याशङ्क्न पृर्यति-खंयोगीति | [वि ]दोष इति। तदनेन प्रयट्नक्ञाना-
श्रयतया पसात्मानमनुमिन्वतार्थात् पू्वपिक्तितपरक्ञानक्िदधिरिति द्शितम्। तहि
हिताहितप्रात्तिपरिहारषटक्रियावसस्य व्यभिचासभक्ात् व्यध ` योग्यश्रहण-
मित्यत अद योऽ्यग्रहणं क्विदन्तरायेति। हिताहित्रा्तिफ[6 1 |-
fener कचिद्न्तरायेण {हताहितप्रािषरिहास्योरसखिद्धस्थलरे पन्नत्वेन
विवत्तिते, असिचमिति वस्तुत्वेन jaataaq, अपि तहि हिताहितप्राकिपरिहार-
योग्यत्वं Aged भोक्तप्रयत्नजन्यक्रियास्ठु वतमानो alain, स च
सकूरविप्रहिपन्नपएर्यायेर क्रियास्व चेते इत्यभ्यन्षसिद्ध इति नभसः सिद्धि सत्यर्थः |
निमेकोन्तेषक्रिययः शरीरावयवखसवेततयेद शासेयवच्देदरूत्वात् , न निवेषोन्पेव-
करियाक्लादिति sacadaata । ब्ुद्धिरवयवोपचय इति | aa अक्यबोपचयशब्देन
अवयव विध्येषो चुद्धित्वाधिकरणं बिवल्तितम् | वृद्धत्वं चायं छद्धमानयं ृद्धिमानिति
प्रतीतिसिद्धः सामान्यविशेषः, स aafa deca आतिः, सति तु उषाधिरिति।
णवं संरोदणम पि संरोहणत्काधिक्षर्णशकयव विशेषः, संरोहणत्वं a जातिषशूपधिर्वति |
बरद्धरवयषोपययो बद्ध (ह) क्यदत्वधिति तु न युक्तम् तथा सत योच्छनधिष्ठितङ्क-
स्मादौ व्यभिचारात् | श्रयत्मवक्िमित्तके' gua भोक्तेपदमयुसखन्धेयम् । ननु
मनसि कमांसिद्ध, किन्त (१) आह-- उयन् जाथ इति | (मनः प्रयल्नवद् धिष्ठितं
गुरुत्वदबत्कदिकार्णान्वसाभावे सति ofan परं nat धभ्मित्वे-
नोपादानान्न स्वात्यना सिद्धसाधनं, wuenarslantaga: नेश्यरेऽपि सिद्धसाधनम् |
| I. 8B—~atman
(द्रव्य)करिरणावली-टीका 693
ईव तिरिक्तयरात्मविप्रतिपत्तो प्रयत्नशड्देनानिव्यः प्रयत्नो दिवक्तित इति xe |
(617 | अद्छ्टोपश्हादेदेति | अनसि वावदुपस्तपेणाषद् wea प्रयत्नध्य सावे
जायमानं पवनादौ anneal aed este देश्लोकिक्छेरम्युपेतम् । aarfaaa-
विषय्राहकन्द्रियसंखोगेतुरयि ope aia fe न स्यादित्यथः।
तदिहयोपस्देणाचवस्थमनोधम्ित्वे वाध्ापर्(सि)द्धान्तो | इच्छयुविधारिक्छस्मदतश्च
धम्वित्वप्तेऽपि यदि श्ुखत्वा ' दिकारणान्तराभावे सतिः इत्यादिणब्धेन agente
विवक्ितं तदापत्तधस्बतानुकरुखतक्विरहो | अथादिशब्धेन वेगादय पक
विवक्तिताः, ag यभिचारानुक्कलतकंविर्टाविति वृश्घ्याभिसंहिवप्। समाधते--
क्वचिदेवमपीति । क्वचिदि'ति शरीरादिना संयुञ्यनाने मन्ति एवनादो
चेत्यथेः। ननु तथाविधं मनो धस्तेन दिवत्तितम् , किन्त इच्छानुविधाय्येतत्-
कस्मजञनकम् | श्रयत्नवदधिष्ठितम्' इत्येतत्कम्माठपवहितपूवत्तण इति विशेषणीयम् |
Tiaras | इदानीन्तनगतिस्खादिति भाकः। तेनान्यदा क्रियावद्धिनं
व्यभिचार इति मादः। तथाप्नुदरुखतकविर्हादेः का गतिरत आशष्ट--
यद्यपि Safa’ i अयसर्थः--यद्यषष्टादेव क्रियास्त्वित्वसिद्धागं धरत्यद्र्ट-
ध्रयतयेव परात्मा तिद्ध इति किमयं ale इच्कानुविधायिनि कमस्मेणि प्रयलल-
वतो ऽन्वयव्यतिरेकाभ्यायकवध्रुतसायथ्म्राखद् सावे कृम्घाजुदय TACATHS:
सम्थनीयः। goggles देतभरूतस्य weet दशेयता [624] नाच gura-
सरिणाद्रषटे हेतः | सखद्रषं॑द्रशसारेण तुः, ag गुखत्वद्रवत्वादिकारणान्तग-
भावे सतीत्यादिपदेन व्यबच्छ्रियते। तेन नासिद्धिव्येभिचासे वेति दशितम् । न
त्विच्छाचुदिधायपित्वं Rafanang इति श्रान्तिः कास्य, acta समर्थत्वेन शशुरत्व-
द्रकत्कादिकारणान्तसथावे खवीःत्यस्य शेयध्याप्तेरिति |
अद्र चिप्रकषण तद् पि sate इति। अयमथे-सत्यं मनो-
विषयोऽुपपन्नः, मनोकहनाडीषिषयस्तु at ga, अन्यकिविरोऽपि aria
संबन्धिनि area: करगविषय इद ततसम्बन्धिपरमाण्वादो, स च तद्विषयोऽपि
ततकस्मेजनकतया उपलासत् तद्वोचर gla वउयपदिग्यत्ते। वदनेन aa पर-
परया वा मनः प्रयल्यवदधथिष्ठितञ्भिति ciate किवेचितः। aa यदि शरीरान्त-
द्॑तिनीषु naagasty स्पाशनत्र्यत्तव्वप् उपपयवे, ale तदेशस्थेष्डथौन्दरेष्वपि
1 Add द्रवत्वं after qia
2 Vadindra adds uaa after agiq च.
८.2९
10
20
= ee ae ee
10
20
॥ | 8—atman |
694 (द्रव्य)किरणावरी-टीका
किन स्यात्, तास्वपि च सवदा fea वेदत are—“ageen नियामकत्वशख' |
asa तदा . aqaenafat: “वः-कारस्तदैःल्यलाछुषञ्यते। तत्-
प्रव्यश्चसिवि। स्पशेनग्रत्यर्न्ना | Sma सतप्रतिबन्दिहप् उपफादयत
—“a हि जलादयम्यबहरणे' त्यादिना | नथनगहोति | मयनसचेतनं रसाग्राहकत्वात्
गवाक्तवत् | णदं रसखनश्चेदतनं कूपप्रतीत्यज्ञनकत्छादित्य्थः। चेतनः द्रव्यय चतनौ
दिवत्ितः। Taaataqae इति । agian इति विशक्तितम् | अत्न
“श्राक््रत्यणदात्तघदिः ia प्रतिसन्धालन्तरवद्धिति द्रष्व्यत् तेनं न कथश्चन
खण्डनावतार इति। अन्यथेति । यद्ुपविशे[6 2४ षवत्तद्वसवदिति = व्या्िदशेनं
Ten वक्तव्यं, atta अथाप्यसरूपदिषयत्वाद् | स्प्तव्यापिपत्तथम्मतादत्तया रूप-
प्रतिश्लन्धानं रसनस्याभिधेयम् , इच्लाजनश्रशसखदिशेषायुमानस्य तदैव दक्तञ्यत्वात् |
aqataq संभवति, व्यासिदर्शनतदस्छरणप्रतिसम्यानाना सायानाधिकरण्यनियमात् |
अन्यथा sagert व्याप्त्य सैतादेऽयोतिद्छर्णलिङ्गप्रतिसन्धानाद्यापक्तेरिति |
कारणासावादिति। र्सायनमानस्येच्छाकारणस्याभाकादित्यथः। तदहि
Tang पव व्रयत्नवानस्त्वि'त्य्न बाधकाभावादिति dat प्रतिखन्धातु-
स्तद्धावादि्ति' यो दीषटसाघनताविनाभूवतया यहीतलिङगपत्तधस्मेतावत्तयः
प्रतिसंधसे, स एव इषटसाधनतामयुमाय प्रयतते, तेन प्रतिसंधानाभावान्न विग्रहः
प्यत्नवानिति। "तद्धाबादिति। अधिष्ठातृभावादित्यथः। प्रतिसन्धानमपि
तहि' देदस्यास्त, अत ह--हारोरस्य चेति । “कारय्यत्वे सति व्यापकत्वे संति वा
पके न्द्रियम्राह्यत्वादि"त्यत् का्यत्वे सत्येकन्दियभ्रादात्यात् भध्यापकत्वे सत्येक्षम्द्रिय-
ग्राह्यत्वादिति Raga | Reed च प्रागसतः सत्तासम्बन्ध इति न शूपादिष्रष्वंसे
व्यथिचारः | भ्य क्तिगतसर्यंगतत्वेऽपि ar जाति्यापिकेति न रूपत्वादिसिहि तीयस्य
व्यसियारः | प्रभ्वंसव्यवच्छेदाथं (लाघत्वे सतीति विशेदणसुपादेयध्रिति।
सालानाधिष्छरण्येति। aaa: aad हितसाघधनमिति अनुभवः, तलैव
सुखादयो घटन्ते, प्र्ाणवलान्नान्यक्ेत्यथैः । अहंकारेण gama सासानाधिकरण्ये-
ऽचखन्धानं प्र्ाणयवि-- थोऽह सिति | ag सि {63५ ्नाश्चयाणां व्यञ्चकाश्चयतयानु-
सन्धानमस्तु, को विरोध इत्याशङ्क्य {सिन्ना्रयत्वम् अप्रतिसन्धाननियतं मन्यसे न
वेति fanaa प्रयये दृषणमाह--इद्ः च प्रतिसन्धोधमानत्वभिति 1 नन्वभिन्ना-
1 Vadindra reads agtatq for तघाभावात्,
1. 8-- alman
(ASF TAUNTS STI 695
tT -व्रवत्तच्च।नस्धोनियनः, GHA शसरादैरे शलनं (PATS ey NIGER EAT
TIAA अत TWIT च sisigla | fedagqenaslfa—
नलु रारोरथुणा अपि इवि | aay Reign? काथिकरण्यप्रतिसन्ध्रान-
भां न घटयत इत Bo, किन्त्यज्रन्तङ्गकाथकरण्यादुस्यानम् ; gee न्तमिति
समाधन्ते-न तस्य श्रान्तस्वादिति। शङ्कते प्रक्ःतभमपोति। इष्टसाधन
तायदुमवेन ga: सामानाधिकरण्यायुश्न्यानसित्यथः | क्िदिष्टसाघनताद्ुथवो
qa तस्य दूलोच्तरकालयोरेक्यः श्रन्ताद्रति विकवक्तितम्ः agieaqy छसादेस्तदा-
श्रयत्वामति न-प्रथमः) य aay स gard स्मयमीति agirana जइ - अन्येन
हठस्य चैति) इदमपि दुतस्तचषह- अन्यथेति । Bale wagaamalfa—
स्यादेतदिति ¦ स्ष्टतिबुदृध्यो रित । स्छरलनुसवयोर्तयथः | अथाव्दुद्रन्य-
. ~~ 1 (८. = = त Coa = ie I अन्यथ क
भा वित्वाटिति । अत्र “श्रव्यन्नत्वे सती"ति विशेषणसुपादेवव् | अन्यथा पार्थि -
€ ~ € (^~ । ५ क्र श्च ^~
परमाणरूपादमिर्व्यसिचारात् । यदि स्पदांबरित। खादयो यदि शरीरादि
गुणाः+ न तु वुद्धिखम्रानाधिङ्स्णाः, ag दैय्वकरण्याविद्येषे चैघवुदधेरेद dake
aaa जनयति, न मेवदेदे इति नियमो न स्या[63.]दित्य्थः | ag abe हित-
साधनम् इति daqiediate प्रति हितसाधनत्व अध्यवस्यतीति तन्नैव ga जनयति
तद्विषयत्वात्, न भ विषयविषथिमावश्येति |
ट ~ SN ‘an
रोश्र(स्य) बुदुध्येति। चैच-सखमवायिन्या बुहुप्येत्यर्थः। दै विषयिष्येति।
मेचशसीरविष्थिण्या भत्र एरीरस्ये'लि dag हितसताध्वनम् इत्येष रूपयेत्यर्थः | नन
यादहुष्र्यभावी त्य हेलुः-- नि सिच्तािष्ुख्येने ति । Giada: |
@q व्याप्यदरुत्तिर््यज ga:—"Tafauatatataia! सादति गगने
पवनसश्चिथिः, तादत्येव Veal जन्यते, शब्देन नान्यत्रातिप्रसङ्कात् | एवेन कण राष्कुल्यव-
च्छिन्नमाकाशनमिन्धिवम् | MAA शब्दृस्तद्मिभ्याप्य ada, तेन सुखादयो atega-
(~ ¦ तवग्याष्यव्रन्तित्काद्ित्ति Bard asta ca a ५.९ < {
विशेषगुणाः तदन्याप्यदत्तित्कादित्ि gas qeta व्यक्िचार इति श्रीधशचायोऽपि
प्रयुक्तः | कर्णशष्छुखीनभामागमभ्यप्चुकतोऽपि = शड्दस्योपलभ्भादिसोधात् ,
1 WVadindra reads शरीरस्य for सम्देतस्य.
2 ४ 8011412 reads निनित्त-सत्रिधिम् for तत्सत्रिधिर्.
10
19
29
10
15
€) 5
1. 8—@iman |
696 (द्रव्य)किरणावली-रीका
ft ay ८ ५ च्छ & Ts pane oss veo INS ga ees gis 9) a
कयात BINA सृष्छान्वरादरुदछ पकनप्रदेदासल्यदन AITSAIW शज्डोदयाच्चेति
“प्राच्यां शञ्ड् इत्यादिदेशादच्छेद्ःः ‘geretiaia कालखादनच्कैदोऽपदि rasa: |
Tatra Game अयभिचरतीति अन्यया व्याच — ayaa
ज्ञ।नदे यधिक्रण्य इति । quai चानसप्त्यक्तत्वे चेति न anarfied सर्युद्धतत्वं
योभ्यतेत्यथः । इतोऽपि न शरीरारदियुणत्दधित्याह - श्चरोरादिष्णाना-
मिति। दथा श्रत्यक्नततेऽपीःत्यत्र af 644 1रदैष्ठयत्पे्यरः।
यत् सन्वत् BANA इत्यस्यान्वायत्दपत्ते यया as’ seq यथान्त्यशब्दः
इति दरण्व्यम्। "सश्च विकाक्रप्यासितः शब्दाहिरि'व्यल ‘aariziv ia दषटव्यम् | व्यत्या-
SNe J ACC UICCE LTS CG) | al, सद् सद् ANAS zig दय तिरे्शुश्वः प्रयोगः|
अत ध्व वक््यत्यन्वयेनेति | यथा च व्यतिरेकवलादन्दयसिद्धिस्तया aay fax
रप्युपपादनीयम् | अन्यथा साध्यसाघनयोरम्या्तौ व्यतिरेकिण capes |
तेन यदुक्तं gayfemaqah “तदभावात् खपे न aoe सिद्धसाधनात् | अन्वयो
व्यतिरेक्कित्वे राद्धान्तदिर्छः स्फुटः ॥ इतति. तदुभय सिद्धान्तानस्यासविज्म्थितभित्य-
aaq) योगपच्ेनाथक्रियाकारित्वं स्थिरे प्रैरप्यनङ्ककृतमिति न दूषणमुपेक्ष्य
mage दूषयितुं faring क्व॑मानाथक्रियाकृरणकारेऽतीतानागतयोर थं क्रिययोः
समर्थो नो वेति fae प्रथमं दूषयति - चुक्तं घानेति | Bet दूषयति--
अखमरथेत्वे इति । ag बीजादीनां सषकारिसाचेन्नत्वे भवत्ययं दोषः, यदा तु
य्यमेवाङ्कुःयदि date saga अपेत्तते तदा न कथ्िरोष इति
शङ्ते- अनेक ` कारण्णधोनस्वचावलयेति । अुःरदिका्यं बीजादौ सति
भवितव्यमित्येवंस्वभावं न वा? प्रथमं दूवयति-तस्यास्वतन्त्वादिति।
भअस्वातन्छ्यं तस्मिन् सति सवितव्यसिति भावः। ऊवखाद्रीजादङ्ङ्रोदयप्रसङ्कादिति
शेषः | द्वितीयं दृषयति- स्वात्तन्हये वेति । cara तस्मि[64.न सति
भमवितव्यमिवि स्वभावबविर्हः। त्द्धीति। aiesa सति afaacafaia नियमा-
भादः, तस्य सिखादेः साक्व्येऽप्यद्कुरदेश्खुदयादिति । बीजाः सहकारिसापेन्तत्वे
दोषान्तरमाह--अथ केयमिति । स्वभावसेद् इति । स्वरूपमित्यथः | सहकारिभिः
सहकसेतीति स्वभावो वीजस्य (स)हकारिसताविनाभाव्यन्तभृतसहकारिस्वभावो
1 Vadjndra adds कारण after waa.
| I, S—a@iman.
(द्रव्य) किरणावरी-रीकां 697
वेति fared न् चा वतीये दवणमाह- स्वनावस्यं तादवस्थ्यादिति अल
यावद्रीज्ञं ataiggage इति शेषः} प्रथमष्धिवीयाद्वुल्यापयःव-- मन्नु यत
एवेवे' सहकारिष्याचरत्ाविति | waqawiaia 1ववात्ततम् aia न
व्याहतिः | पएवघ्रुत्याप्य दूकयति- ख ' हीत्यादिना । सहकारिषिर्दे न करोतीति
स्वभावः, सदकारिविरहाविनाभूतान्तमू वखहकारिविरहौ वेति दवक्तितं नौ वा !
न॒तावद्न्तिमि इत्याह--अकन्त स्वमावापराघ्रत्तेरिति। सहकापस्सल्वेऽपि
काय्य न स्यादिति शेषः| [65a] जथ तहिरहादकन्तं स्वमा इत |
'तद्विरहादि'ति सहकारबविरहपय्यादलोचनयेत्यथः | , उत्थाप्य दृष्यत
काछान्तरेऽपोत्यादिन | aq waaay कालभेदेन ‘fatra-
परिहारोऽस्तु देशमेदेनेव घटतदभादयोर्त आहट न चाधसिति। सासथ्यो-
सामर्थ्ये धर्््सिणोऽव्यतिस्कति व्यतिरिक्ते का? aah कस्यैव altace
कार्मेदेन avatar दुधटे, सामर््यासामर्ययोः काट्मेदेन भेदै
तदभिन्नस्य धर्मिणोऽपि मदस्य दुर्बारत्वादित्याह--घम्िणेऽनतिरेक्ादिति |
gata दृषणमाक्यतिरेकै चेति | ““ोद्ासीन्यापत्तेरि""त्यहेवुत्बापत्तेरित्यथः । “न
fafa स्यादिःत्यर्थक्रियाविरहादसन्नेव भवेदिव्यर्थः। उपकारेऽपि कन्तेष्ये
सहकास्य॑न्तरायेक्षायाघुपकारपरम्परापात इत्येकेति। भयमथंः--सहकार-
भिरतिशय आधीयमाने बोज्स्य बीजम् उत्पादकम् , अन्यथा तदभावेऽपि तदुदयापत्तः,
बीजं चातिशयमादधानं सहकारिण्येऽपेक्ततेऽन्यथा स्दोपएकारापत्तावङकुरस्यापि
सरवंदोद्यप्रसङ्त्। तस्मादतिश्या्थमपि सहकारिभिरपेद्यमाणे अतिशयान्तरमाधेयं
बीजे तस्मिन्नप्युपकारे पूरवन्यायेन[658] dist सखहकारिसपेत्ञं जनक मित्युपकार-
जनकोपकारजननार्थमपेध्ष्यमाणैः सहकारिमिशूपकारान्तरं बीजे अनयितव्यमिति
तत्तद्तिशयाथेमयपेश्यमाणसहकारिसंपा्यवीज्वत्यतिरायानवस्थेति । यद्वः बीज-
वत्तिनि सहकारिभिरतिशये क्रियमाणे बीजमपि सहकारिभिरपेक्लणीया माति
बीजेन सहकारिष्बातिशय आधेयः पं बीजेन सहकारिष्वतिशय आधीयमाने
सहका रिणोऽयेक्षणीया इति AHH पु्ंमतिशयान्तस्माधेयंः तस्मिन्नप्यातशाये
सहकारिभि्वीजस्य क्रियमाणे बीज्मपेत्षणीयमिति बीजेन पूच-
1 ४841412 reads दधि for तडि.
K-52
10
15
2()
25
1. 8—qtinun. |
698 (द्रव्य)करिरणावरी-रीकरा
[रो €. ~~ । €
सहकारिष्दतिशयान्तरमावेयित्यनदस्येति । उपकारे णा ? ]ष्युवकक्तेष्य-
भिति तत् [उपकार Qetartqa इत्यपरेव्ययमथः - उकारः कार्य्याथम-
aan बीज्लादिनिरचेज्ञः sey जनयति, qd दा? आद्ये, वीजादेर-
देतत्वापत्तिः। ea, वोजादिगापेश्यमाणेनेएकार अतिशय aria: | पवमाहि-
तोऽप्यतिरयः Read dindia भपेत्तत इति वीज्ाद्विनाप्यतिशयान्तरस्राधेय
रित्यनवस्थेति। ततीयानवस्था त्वचे््यम्ाणेन उपकारेण बीजादौ धर्मिण्युप-
कारान्तरमाघेयमित्येकंरूपा खगद्धैवेति सामध्यासामध्ययोः Rows विरोधापार्हारे
काय्य॑मेदेनापि वियेधस्य इुःपरिहरत्वादेकदरिमिश्चपि ad बीज्मेद्यदित्याह- तथेति |
लणिकोऽपि भावः arid fie वेवि दिक्छस्फयतः arsdarsitaar, कि a:
सहकसोतीति, वद मावदश्छ्षां a कशेतीति का, qaqna: करोतीति are saga
उत्तरमाह--सा हित्यक्ृरणेति। = द्वितीयत्वौययोस्वरमाह--अन्यथा 'त्वन-
qaeafaia । ag यदि वदमाकदशायां न करोतीति नेष्यते, तहि कुशूटस्थादपि
ding: स्यादत आह- तै दिना "तस्थाखक्वादिति। «aia
[66५ ]समथेबीजस्येति भैः | तृतीयानङ्कीकारे देत॒माह _ खंदृकारोति | ag स्थिर;
पत्तेऽपि साहित्यकरणलन्षणापेक्लोपपत्तेः सहक्षारिखदसद्धाकाभ्याम् एकस्य कारणा-
कारणयोखुपपत्तेगतं श्चणम ्खेनेव्यत आइ-- "स्थिर स्त्विति | सहकारि षिरहदशायां
यदि समथः, aig द्ूर्यादन्यथा विरुद्ध चस्माप्यास इति दुःपरिहरित्यथः | द्वितीयं चोद्यं
परिहरति-एक्स्यैति। येनैव स्वमावेन वीजलमङ्रं करोति aaa पवनादीनपि।
Bq स्वभावः परस्पर्विभिन्नपवन्ादिष्यक्तिजनक इति न पक्षनादिभ्यक्तीनामेकत्वा-
प्तिरित्यथः। ag स्थिरोऽपि भावः कभवदनेकक्राय्यं जननसम्थकस्वमाववानेवेति न
fama इत्यत आह-न च स्थेय्यँऽपोति। अतीतानागतवततैमान-
काय्येषु समर्थत्वादेकर्दैव तानि Halggetot वा न समर्थं इति विरद घम्पमाध्यासमाव-
1 # 24111078 reads qaquaq for निरपैचत्वम्,
2 Vadindra reads तस्य for a.
* Read तस्व to the end of fol. 65B instead of 64B. Fol. 65 is altcgether
misplaced.
3 Vadindrg reads fara भावः for स्थिरस्वभावः) it seems.
| 1. 8—alman.
(द्रव्य)ोकिरणावी-टीका 699
देदित्यथः। पतेनैकजातीयतैकैशवतप्रसङ्दपि facet वेदितः्याकिति । यदि
वोज्ञं येनैव स्व-भाषेन वीजान्तस्यार्थते aq दद्नादीगपि, af पवनादयोऽपि
बीजजातीयास्वत्समानदेशश्च wagqitfa तस्य equraeq बीलज्ातीयं
तत्समनटदेशं च प्रति सथयत्वादन्पथा बीजमपि diandtd बीजसमान्देशं न च
भवेदित्येकजातीयतैकदैशताप्रसङ्खो | त्म च बी{66४]जस्य सिन्नजावीयभिन्नदेशबीज-
पवनादिजनक्तैकस्वभाकाभ्युपगतेन परिहृतो द्ष््यौ इत्यथैः । गदु कणयोगपद्य-
aT चेदन्तषणिङ्नाद्रगनङ्ष्ठप्रादेर्थक्रिया saga, we यत् कणिकं न भवति तदथं-
क्रियाकारित्वलन्षणसतत्वं च न भवतीति व्यतिरेकदियमोऽस्तु | यत् सत् तत् ali
कमि'ट्यन्वथनियमस्तु कथमत आह तस्मात् क्भयौगपध्ययो रिति । व्यतिरेक-
नियमो ऽन्वयनियमेऽप्रमाणे प्रमाणमित्यर्थः । तत्र वर्तमानार्थक्रियाकरणकरारेऽतीता-
नागता्थक्रिये प्रव्यसामध्य॑साधको प्रसतङ्विपय्य॑यो व्युतपादयति- तथाहत्यादिना |
सामध्यंसाधको तु प्रन्थाद्रहिरेव द्रष्टव्यौ | तथा हि यदुयद्ा यज्ञननासमर्थं तत्तद् तन्न
करोति ; यथा शिखाशकटमङ्करम् , असमथश्चाती तानागतकारेऽपि अतीतानागत-
योरथक्रिययोर्माव cla waz: : यद खदा यत् करोति तत् ag तत्र समथ, यथा
सामभ्री स्वकायं करोति चातीतानागतक्ालयोस्तीवानागतेऽर्थक्छियि | याव इति |
प्रसङ्गविपथेय इति। `
सतत्वन्तावद् सिद्ध्या सिक्तया व्याप्यत्वासिद्धनिति' सत्
त्वन्तावद्याप्यत्वासिद्धं विश्दधधस्माध्यासस्तु स्वरूपासिद्ध इति तादच्छुब्दाथः।
व्यतिरेकव्यािष्िं सतत्वन्नणिक्त्वयोष्याक्तिबीडः, तव॒ च क्रमयोगपदयन्याचुसिः।
त्रापि प्रसङ्कदिपर्ययो, al चानदकाशादिति व्याप्यत्वासिद्ध सतूत्वमि-
त्यथः | तथा हि “समथश्येत् Haida’ fa aa cas amas खासथ्यं किमन्वय[67 |
व्यतिरेकगोचरं बीजजातीयत्कमेव, कि सोत्पस्यनन्तरकारित्यादिशब्द्वाच्यम् ?
नाद्य इत्याह--न हि Haga | वीञजजातीयत्वेन यत् किश्िञ्जनकत्वापादन-
स्ये्ापादनत्वाह्रीजोतपययनन्तस्त्षणदनि क्िञ्चिजनक्त्वापादनस्यावीष्ापादनत्व्त् |
पतद्वीजोतूपस्थनन्तरत्तणवत्ति क्ति शिऽजन्कतापादनस्या पीश्ाएादनत्दात् | अनागत-
बीजादौ पुख्यव्याततिभङ्खन मूलौथिर्याच्च । भडकुर-जनकलत्वापाद्नस्याप्यङ्कर-
nga fais बीजे मूखव्याक्षिमङ्धन प्रशिथिरूमूरत्यात् । तद्रीजानन्तरक्षण-
व्यैडछःरजनकत्वापादनस्थाप्यनागतवबीजादौो सरूखव्यासिभङन मूलश्ैथिस्यात् |
10
15
20
DO
ea ।
10
jee
९१
20
29
1, 8—aiman. |
(00 (द्रव्य)किरणावली-टीका
दितीयं दूषयति--त्थाभुतं चेति | तथाभूतं छुकंदुपत्वं, तेन यत्किञ्चिञजन-
कत्वम् आपाद्यत इति विवक्षितं, ठथेश्ठापाद्नम् । अथ॒ यत्किञ्चिउजनकत्वेनाङ्कस-
जनकत्वमापाद्यं तदा गगनादौ सूलव्यात्िभडेन दकरौथित्यम् । अथ दुवद्रपत्ब-
सङ्रञनकस्बभावत्वम् , अङुरजनकत्वं चापायन्तदापाद्यापाद्कयोरभेद्ः, इष्टापाद्-
नश्चा ङुरमनुदूपाद् दिने बीजे मूखव्याक्तिभङ््य | अभैतद्रीजाव्यदहिवानन्वरक्षण-
वस्य डुरजनकत्वमापाचं तद्ानागतबीजाष्टौ सरकभ्याप्तिसङ्धः | तस्मादङरकुर्व-
द्रपत्वं नाम कतिपयबीजनिष्ठो धम्बस्त्वया वक्तव्यः। तथा चखापादकासिद्धिः।
'संदिद्यत' इति कोमलोक्तिः, नारन्येवे'ति रहस्यम् । = नन्वस्मदभिग्रेतङ्कद्र 6 78 ]प-
समथत्ववत् भवदभिमतनपि | सष्टकारिविर्दे ऽङ्राजनकत्वे सति पवनादिसह-
कारिसखेऽङ्कराजनकृत्वमपि समर्थत्वं सन्दि्मैव, निश्ितत्वे वास्तु तदैव
सहकारिविरदेऽप्यङरजनकत्वापादकं AAAI क्याह- सहका रि स्विति |
दर्छनान तिक्नसेणेति। saad प्रमाणयति-अंविसेधादिति । बाधका-
भावमाह-ञ्जन्यथेति। सकारिषु aeg जनकत्वम् , असल्छु चाजनकत्वमिति
स्वभावभेदेन पूर्वँतरक्षणयोवींजमेद् इति उक्तापरिहारत्वेन व्याचक्षते | सहका रिषु
खत्स्विति। जनकस्वभावं बीजं तस्य च सहकारिसाकस्यासाकव्ये कवंदरपत्वा-
Razed, न तु स्वभावभेद इति न विषद्धधस्माध्यास इत्यथः | तहिं सहकारि-
सदखस्वरूपानेकस्वभावदिसोधोऽस्तु, अत आह-- विरोधादिति । उभयकादि-
सिद्धताघरुपफाद्यति-- त्वयाऽप्ये (ह्ये)तदिति। अथ as’ सहैव करोतीति ।
तैः सह करोति sedans न कसोतीत्युभयरूपस्वभाव इत्यर्थः |
सहकारिषिर्दे बीजमङ्कुरं करोतीति नियलभ्धुप(ग)तरेऽपि वीजं सहकारिविरहा-
विनाभावि सषकारिविरहान्तभू तस्वरूपं चेत्यनय्युपगमान्न सहकारिनिवासकःं
बीजमिति शङ्ते- श्यादेतदिति । सह gad) भादस्य तद्राहित्येनं करोतीति
स्व भाबोऽस्ति न वेत विकस्पस्य equr[6Salaiska तद्वाश्िव्यं नास्तीति परि-
हा्तेऽस्त्विति शड्ते-स्वसूपप्तश्व्येदेति। शिना-भावो राहित्यम्। ag च
लणिद-पत्ते THe कारमेदेन सासध्यीसाश्रथ्यं sana, aq कथन्नुच्यते
“"ज्ञणिकपन्त ata शङ्ते-क्थभिति। सिद्धान्ती स्वाभिग्रायमुहूघारयति--
1 WVadindra adds तैः |
| I. 8—aiman.
(द्रन्य)किरणावटी-यीक्रा 91
यद्ापिदिं व गिक्र sia | ववपानथेक्रियां प्रति व्त॑मानकालावच्छेरेन
समर्थः, कालान्तसावच्छेदेन gaat इति पछवणमङ्गव्ादिनाऽप्यादरणीथ इति भावः |
नयु न तदा सछघ्नत्रप्रयुक्तं wea, क्खिन्तु तका तत्र देशे सखप्रणुक्तमतः कथ
देशान्तरेऽथ क्रियाप्रसङ़ इत्याशङ््योषरंहारव्ाजेन परि्टरति- तस्मात् asta |
तत्कारुत्वे पतदेशत्वेऽपि न Renews स्वकालदेशष्रस्थितात् शिटाशकूटा- 9
द्डरोद्यप्रसद्धगात् ज्ञाचखासरध्येमैव प्रयोजकमित्यथेः। फिमिदं सामथ्यम् १
भावस्य CAA Get ate प्रथते न कारमेदृघ्न्तरेण विसेधरर्हिर इत्याह--
afe तादेवेवि | द्वितीयपुत्थापयति- असच्वसेवेति। उक्तोत्तरत्वं दशेयितु
तद्नीमसन्नपि भावो यद्ास्ति fast समर्थो नो वेति विकस्य प्रथमे दुषणमाहद--
सापथ्यं स्वक्खस्थ oF a । द्वितीयं दूषयति असामथ्यं इति | किन्तु LO
घ एव भाव इवि) घटादाबघटस्यानिन्रुल्तिमै ततोऽन्या प्रामाणिकीति
पराभिप्रे तम् इत्यथः । ननु यदि नान खाम््णसामथ्यं कालभेदेन परेणाभ्युपगम्येते
इति न तयोविंरोधः, त[68ष्]थादि कारणाकार्णयोिरेधो भविष्यतीत्याशड्ु्
करणाक्छरणयोरप्युक्तन्यायेनैवाविसेधः fag इति दरोयति- तस्मात् साथ.
fala. ag यदि कृश्णाकरणे सामध्यासामथ्यं वा काल-मेदेन मवद्वयेऽप्यः 15
विरे, कथं afe विरूढ धस्माध्यासं चरो व्युतपादयति भावाश्च दूषयति, इत्याशङ्का
अन्यदा तु न कल्तभ्यैवेति क्चणिकपक्े, अन्यदेव कन्तेव्येति स्थिर-
प्च इति । न करणाक्षसण विरुद्धता परस्थाभियते, किन्तु वदा तद्करणेऽन्यदान्य-
करणो; तेन विरुदे इति स्थिर्वाद्िना व्युत्पाद्यत इत्यथः । श्वं न॒ सामर्यासामथ्य
| दिष्डे, किन्तु तदा at सामथ्यंरन्यदान्यल्न ares विख्द्धतया परष्यासिप्रेते, तेच 20
न feed इति fearvarfear ग्युतपाद्यत इत्यर्थे द्षटव्यम् । क्वचिखन्यदा तु न
aaa fa पाठः । aa aiff पूरणीयम् । क्वचिन्तवन्या तु न कन्तंव्यैवेःति पाठः|
तत्र अन्यदे'ति पूरणीयम् | ‘arta कम्ठभ्येःत्यद्या'प्यन्येति सम्बन्धनीयम् | चन्वेवस्भूतो
किसोधो दुःपरिहर एवेत्यत आह--न चान्यद्ान्धःकरणतद्ातक्तष्रणयो-
1 थि
1 Vadindra adds अपि, - 25
2 Vadindra adds aa.
1. 8--atman. |
102 (द्रव्य)किरणावली-टीका
रिति। देदामेदैनेति। थथा भवतो मम च मते वकमेव वीजमेकरस्मिन् देशे
तमेवाङ्कुर करोत, दैशन्तरे च न करोतीति aad facraqicerce:
तथा ऋार्॑मेदयोऽपीत्यर्थः | "'देशकारश्िवयसेदेने' caq दिषयशाभ्देन
काय्यमभिमतम्। ag यदि नामन दिरूदढधस्पफाभ्यासादरैरसिद्ध ge
[69a nae साधनाभावः, तथापि स्थैर्य करि प्रमाणत आह-- ख ast नास्ति
त्च anata (a | taegarfacs प्रत्यभिक्ञानपेवेक्यसाधक, विरुद
carmfatafegnagadt aca: | यदधेदानीघ्रुतपन्नो घट | qagsafafter-
10
15
20
anadt घटत्वात् संप्रतिपन्नघटर्वदिति स्भैयसाघकं aaa द्रव्यम् ! क्षण-
भड्त्वेनाश्र श्रविसाबाभाकान् = खुखायाश्चरवतयात्मान्ुमानं दुस्थमिति यदुक्तं
तदेव ala परिहवम् इत्युपसंहरति - एदं wyegia) ‘aa स्थैयेसिद्धादिःल्यस्य
भप्रवत्तिना श्ुस्थभित्यनेनान्बयः | यत् पुनस्तं बुद्धुचपाद्नतयात्माजुमाने घुःढचन्तरेण
सिद्धसाधनमिति तचा चु बुद्धिवं द्ेरुपाद्ान भिति | ad गुण
गुणिनोर्मेद् अत्मनि बाधकं भविष्यति, अभेदे हि बुद्धयादिमाचरं स्यादात्मा
ale प्रथमे, Mest पवात्मनोऽमावः। द्वितीये, बुदधयादेलिङ्गस्याभावद्ात्मनौ ऽभाव
इत्यत ae—a च ब्रुणयुणिनोरिति। आत्मनो बाह्यदिष्तेषत्वाह् बाह्याथे-
भावः तत्र बाधकमिति तु gamer व्रत्यन्ञादिप्रमाकत्वात् तुच्मिव्युपेक्लितमिति |
वहू विष्छवे [ते]ति। अगुणत्वे पद्वार्थान्तरत्वव्रल ङ्गात्, अन्यगुणत्वे द्वन्यान्तर-
प्रसङ्गादित्यथैः। ननु धम्माघञ््योरन्यसमवेतत्वेऽपि antares
क्मानुष्ठान-कन्तु त्वात् ata फरुमिव्यपिना शङ्कनीयमित्याह-- न चान्य।698।-
सपवेतत्वेऽपीति। ag द्टदक्तिणाद्युपाधिनत्विंगादेः कम्मण प्रदत्तस्य न
स्वातन्बच्न्तणं कन्तु त्वम्, अत आह--हृ्प्रथोजनापे ्ितत्वेऽषी ति |
कञानेच्छाप्रयतरशाकित्वं ated दश्प्रयोजनत्वेऽपि दुर्वारमित्यथः। ag तहूगम्ये
estate तन्न फटं न स्यादिति तकस्य किमु aaa अह तद्य प्रमाणां
इति ¦ द्रोरादथ इति । उमयसिद्धदैबदसदिशेषगुणप्रेरिवमुतकाय्थम्यतिरिक्त-
का्यदेददन्तमोगस्ाघनपरिप्रह्ः। सेन wag: पक्तवहिरमाकाहेवदस्तविशतेवशुणप्रेरित-
भूतकार्या इति साध्ये नाशे बाधः | अत्र च देवकक्तविशेषगुणजन्या इति षिवत्तितंः
1 Vadindra adds च.
| I. 8—atinan.
(द्रव्य)किरणावरी-रीका 163
तेन न वैयध्य ausiag) cafeas arian aa साभ्यव्यभिचारपरिषहाराथं
काय्यत्वे Gavia किधनेषणीयप् । ag a
+
तदुपग्रहीतास्वतश्वषङता इति
साध्यनिरेशः, वदरा यक्षादिजनश्शसेयरेधशत्यात् a ज्ञानेच्क्ादिना सिद्धसाधनम् ।
मनसः श्रोजादेरपि aa निदेशान्न तवव्परिहारार्थं (कार्यत्वे सती"ति विशोषणम्
उपादेयम् । अज्र च सिद्धसाधनं दुर्वारम् | आघज्ञानादिजनकरारीरदेरपि कदाचि-
द्ेवदतविशेषगुणसदिशेषस्य वद्धोगस्ाघनत्दात् । सतदानीनि'ति सष्यदिशेषण-
= पप्रसिद्धविशेषणत्वात् । [70a] तर्बादेवद्लादिथोभो देवदत विरोषगुणजन्यः ax
त्वादिति प्रम्रोक्तभ्यम् | अनुक्रुखतक्रं आल्भकिशेषशुणसदहितस्यैद शरीयदेयत्मगुण-
| 2 ` - र्क्त्वात् , तदभावे व्रथ्न्ञान्तचरतपत्तिशिति | गृहा दिव दिते | यथाक्रमं
, -अज्ञानादिसम्पाचयदेवद्स-ज्ञानाद्युपगृडीतगरह्टादिवदित्यर्थः । ag पित्राडुष्ठितजाते-
~ ~ नतं पितृसमवेतमपरूदं gand 18, वुत्राजष्ठितपितयक्षजनितं gaara
ae जनयति, तत् कथम् अट्रखदेरत्मान्तरे नारस्थक्ल्वनियम इत्यत आद्--
Rice तदाश्रयापूवेजननद्रारे[णे ]ति। युतच्रपिचसमवेतापूक्जनन-
ok) apap कर्मान्यल्ापूर्वा(ना)रम्भकमिति नियमात् पुत्ादिृतपित-
श्रः पुत्रादावेवापृवं जनयितव्यं, तद्ध्पिल्नादिसमवेत्ठुखजनकमिति
` शरम्भक्त्वनियममङ्खो दुर्वार इत्यत आह - अन्य्कुतेनैति । नाना
~ ` - 4 पृथक्त्वतादाल्म्याभावविरद्धघम्माध्यासान्यतस्न इति कथं ATATEAT-
“3, इति qatar संख्याविशेषलाभ इत्यत भआह-नष्नात्वे
त्रोयकतयेति , “न gag संसरि यन्न gaa’ ia न युक्तम् |
` स्यैव घरदेरिदानीषुदयात्। भवतामन्तभुक्तेश्च यन्निदृ्तमिति
= “atl पुक्तेदुःख-प्रभ्वंसरूपतया जातेविरहात्। उपाधिकः-
~ . '्यज्ञातीयभि"ति व्यपदिश्यते इति चेन्, न। फेकाट्स्यवादिनं
सिद्धौ ओपाधिकमुक्तिसामान्प्रासिद्धेः। पतदु्तरकाखीन-
गगसंत्तस्यैवेदानीभ्रुदयाश्वेति। उच्यते-न ताबन्ुक्ति-
q Weta, याक्ञवदकयजनकादीनां भवि दुरसान्तात्-
Ta: | तदनादौ संसारे सत्यपि प्रसिद्धसंकरस्ाधनानु-
(त BS ` साधनत्वं गमयति, न च साधनान्तराणि संमवम्ति,
aginaraaearfaia । वदिशेषछुणस्वाधनत्वादित्य्थैः ! wafer सध्ये.
10
19
20
10
1, 8—Gimane |
104 (्रव्य)किर्णावरी-टीका
तदघ्रेऽ्पे a ava: संमर्लि gai “a ear Gar aa gefa’eas
सत्यामपि araanaad ia शेषः। तन्न सखंस्छारस्येचि। तत जन्मान्तर
खाद | असन्वादिति। aie | अगमिमद्षादिष्ति। अभिभो
fame वलदता प्रतिबन्धः, यथातीतानागतमुष्यजन्धान्वसये aa-
जन्मान्तरे माविमनुष्यज्न्म saaattaqanizaarsaar, स्शुतिहेतयेः
संस्कारस्याजुद्भवस्तु = विशेषस्ब्ररणोपयुक्तः जातिविरहः। ननु मावभूताह्नान-
बलाद्ात्मक्ठखादेर्नात्सन्यासेवेणाल्यगततया «aa बाप्तीतिः, शुक्तादध्यस्य-
मानस्येव रजतत्वस्य रजतगततयेति श्त ऽविद्याक्शादिति | समाधचे--
न यज्ञदल्लव दिवि | तदनेनात्मैकये प्रतिसन्धानं sagan वद्धिपय्ययो मेदे प्रमाण-
मिति दशितम्। भरवोगस्तु--यक्ञदतो दैवदतताद्धिन्वः, alanedencrag |
चुततादपि तह्गतदुलप्रतिष्ंवातत्वाव् घटति [71५] ag जोवानां मेदः खाभ्यते
परमात्मनो वा 2 नखः, तेषान् अन्वःकर्ण-शूदाणा तद्चन्छिन्नात्वप्रडेशरूपार्णां घा
19
८0
29
भेदस्य प्रैस्प्यज्ञीकासत्। न द्वितीयः, दुखाद्यनाश्रयस्य परपरात्मन wade
सिद्धेरितव्यपि इुखाद्यनधिन्नश्णाल्पपत्तीकरणे निरस्तप् इत्याह- एलैनेति |
आत्मनो हि सेदः साध्यः, छखायधिकस्णमेक्त्मैत्यर्थः। सं तु श्ुखाद्याश्चथस्य भेदो
séaa दुर्वारमित्याशङ्याह-- परब्रह्मणि चेति । aa यदीश्वरः, तहिं वदेकत्षेन
विषादः, अथ तदन्यभूतस्तथापि तदेकत्वेन faare:, arara alot qaa-
नारोहादिति भावः। “एकमैबाद्धितीयसि?त्यादिश्ल्या वाधः, सत्प्रातिपक्तल्वं घा
सेदानुमानस्येत्यत आह-णेकात्म्य इति। यज्ञदत्तो देवदत्तान्न भिद्यते
आत्मत्वाहेवदसतवदिति सतप्रतिपत्तव्वभिति चेद्, al यन्ञदत्तादिस्वरूपस्य Baca-
नाच्मानात्। आत्मत्वसामान्यस्य चासिद्धेःः स्तिद्धो वा तत (आ)त्मभेद्ः-
सिदधोर्बाघापत्तेः। खुखायधिकृरणत्वन्रात्मत्वं तव्राुगतप्रुभयसिद्धं चेति चेत् ,
न । तन्मते आत्वनः खुखाद्यनधिकरणत्वात् दुखा धिकरणस्य चान्तःकरणस्य
सेदेनैक्यसाधनतानुपपत्तेः देवदन्तक्ठुखकिषयप्रतिसन्धानदच्वेन सोपाधिकत्वात् | नच
प्रतिसन्धानदसखम्यतिरिक्तदिशेषणानां पत्तमाद्रन्याद्रन्तिफङकत्वाद् Tacs वाच्यः
देवद तषुखप्रतिसन्धान[71४]वि्तेषबशाद् व्यक्तेरेबोपस्थाएनात्, प्रतिद्कूरुतक पराहते-
्चेति। पतेन विप्रतिपन्नः gerd देवद्तसमवायिनः सुखादित्वात् सप्रतिपन्न-
देवद्न्तष्ुलवदिति (नि)रस्तम्। विवादाभ्यासितानि शरोराणि मद्धिष्ठितानि
=~----~---*~----------~--*---- "~~ - ~
| I. 9—manas.
(द्रव्य)किरणावली-रीका 705
शरीरन्त संप्रतिपन्नमदधिष्ठितशसरवत् इत्यत्र च मद्धिष्ठितत्वं मया प्रयत्नादिमता -
संयोगः। तथा च मच्छुभ्देनात्माभिघाने भबद्धिस्तस्य प्रयल्नाङ्खीकारत्
मदविष्ठितपदयोर्व्याघातः। मच्छब्देनान्तःकरणामिधाने तु तस्य॒ च मच्छरीरमात्-
वृसित्वात् मच्छसीरातिरिक्तानि atti मयाधिष्ठितानीति साभ्ये षाध इत्यलम् |
॥ eater `
ननु युगपदिन्द्रियसक्निकषे युगपदुपरभ्यन्ते रूपरसादयस्तद सिद्धम् |
fe £ £3 ~e Cc
सत्यपि चात्सेन्दियाथेसन्निकष कद् चिदृज्ञानसुखा[देभवनमत।
दिकः जवति अत आह--व्यासङ्ख( म ) चैतदिति। तदितरेति । यदि द्रषट-
कारणसाकषथ्येऽप्यद्र्वैकल्यात् काय्याज्दयः स्यात्, तहि दृष्टसामभ्रीतः
कार्य्यानुमानमुच्छिसेत , अतीन्द्रियकारणानुमानं च न स्यात्| ages
कार्यश्चरनादिव्यर्थः। "सान्ातकारित्वादि"ट्यव हि ई्वरसाक्ञात्कारनिदुश्ये
का्यत्वविशेषणमप्यादैयं स्वसंवेद्यक्ञानरूपत्वात् खादीनां 'तद्विषयसान्तातक्ारासिद्ध-
रश्रयासिद्धः यतो kata बाह -स्ुखादीनामि? नियत्तकाय्यतयेति ।
खुखादिसाक्तात्कारं [72५] प्रति यञ्जात्युपत्रहेण सिन्नानामपि मनोव्यक्तीनां साधनत्वं
तन्मनस्त्वमित्यथंः | प्रयत्नज्ञानायौगपद्या दिति | अस्ति तावद्व्यासङ्गे
च्लुरादीनां स्वीयायिष्ठानसम्बन्धे रूपादिमियगपदेव सन्निकषः। आत्माद्रष्टादि
च मनोऽपि चेत् युगपदेव सबन्दरियैः ara, afe मनःसंयोगस्यापि
संपन्नत्वात्् संपन्नैव सामग्रीति रूपादिव्यासक्तोऽपि पश्येदि्य्थः। न च बुभुतसा-
मावादेवरसादि वेदनाभावः। उन्मीलितचच्लुषो बुभुतसिते पुरोवर्तिनि agar
भावप्रसङ्गात् | रसाद्युपरम्मोपनुक्तमनाव्यापारविरहात् तदञ्चपङम्भ इति चेत् , न ।
मनोभ्यापारस्याजन्यत्वात् | जन्यत्वे बहिरिन्द्रियसंनिरृष्टमनोजन्यत्ये तद्विरहानु-
पपत्तेः । मनोन्यापारान्तयापेन्तत्वे च पृदन्यायेनैव ताद्विरहाडुपपन्तटषटसस्पन्तौ
चाट्षटवेगुण्यं दुघटभमित्युक्तप्। त्वगिन््रियस्य शसेरः्यापितया रसनार्व्यापक्ष-
नापि मनसाधिष्ठातुः शक्यत्वात् भदतामपि रसस्पशंज्ञानयोगददयात्तट्य इति
चेत्, न । मूत्ततया रसनत्वगिन्द्रियादीन्धं भिक्रदेशस्थितेः gear (2) युगपद्-
नधिष्ठानात् $ तथापि त्वक्धरोत्रयोरमूत्तैत्वेनेकदेशस्थितेरस्तु (£) a सम्भवात्
कणंसंलश्नस्पशंशब्दयोयु गपदुपरम्मप्रसङ्घ इति चेत्, al [728] कर्णशष्कुली-
नभसः Maa त्वचमधितिष्ठताप्यन्धिष्ठानात् । अनेकघटा.--करणो स्वभावतया
K—53
19
15
20
25
i. 9—manas. |
706 (द्रव्य)किरणावली-टीका ति |
युगपदनेकज्ञानाजनकं मन इति चेत्, al युगपदनेक---रूप-रसादि, I |
रखाखनेकविषयैकतानस्य दुर्वारत्वात् । तदनेन रूपन्या -.. संयुक्तरसनादिभ्यो
युगपदेव रसादिन्ञानप्रसङ् इति वदता तद्विपर्यये रूप. --शन्द्रियाथेसक्निकषांति-
रिक्तापेन्ञं तत्सचखेऽपि कदाचिदेव जायमानत्वादिति---अनुमानमेव agua
प्रमाणमिति दर्शितम्। मनो विभु सवदा स्पशेरहितत्वादा---णरहितत्वात्
ज्ञानासमवायिकारणाधारत्वादित्यादिना सत्प्रतिपन्नत्वमित्य्ः। waa धमि-
प्राहकत्वाद् विनेत्यथंः | सुखसाक्ञातूकार इन्द्रियज्न्यः सान्ञातकारत्वात्-
साक्तात्कार्वदित्यादिना सिद्धस्य मनसो धम्पित्वात् न धम्मिप्राहकमानबाघ
इति चेत्, नाचुतपत्तिमयपजीभ्यैव रसादीनां मनस्यपर्यवसानात् । कालादिनेव
गतार्थत्वादणुत्वेऽपि पाथिवपरमाण्वादिना गतार्थत्वमिति Aa, a) पाथिवा-
दी न्द्रया ---देन्द्रियकत्वनियमादन्यथा त्तदिग्दियरेजात्यकटपनाविलयात् मनसः
स्वातन्नय ---ग्यञ्चकत्वाङ्खोकारे च श्राणादिवेकष्येऽपि गन्धाद्युपरभ्िप्रसङ्भात्' ॥ `
६ The MS, ends here towards the end of manas. There are lacunas in fol. 72,
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11